1. Jé nkulan ajô éziñe ya Bible wo volô bia na bi yem?

JÉ JA ye kui bebo bisaé be Yéhôva ana’ana? Bi nji yiane ke bia ve’e befe’e. Bible a kate bia beta be mam ba yange bia. Nkulan ajô éziñe wo liti bia mame beta bijôé ya émo bia ye bo. Bia koone wô kalate Daniel kabetôlô 11; wo liti bia avale beta bejôô bôte bebaé be jaéya zu ba wosan, njôô bôte ya nord a njôô bôte ya sud. Mam abui ya nkulan ajô ôte me tôébaneya, a bi too ndi na ma me li’iya ma ye fe tôéban.

2. Avale Metata’a 3:15 a Nlitan 11:7 a 12:17 ba liti, jé bia yiane kôme ba’ale nté bia zu yé’é nkulan ajô ya kalate Daniel?

² Asu na bi tu’a wô’ô kalate Daniel kabetôlô 11, bia yiane taté yeme na nkulan ajô ôte wo fombô ve bijôé bi nga wosane bebo bisaé be Yéhôva. A nde fe na, akusa bo bebo bisaé be Yéhôva be ne ve mone doé bôt, beta be mam ma boban émo me wô’ô nambe be nya abuii. Amu jé? Amu nsôñane Satan ba émo jé ô ne ve na be mane jiane ba bese ba bo Yéhôva ba Yésus ésaé. (Lañe’e Metata’a 3:15 a Nlitan 11:7; 12:17.) Bia yiane fe yeme na nkulan ajô ya kalate Daniel ôte wo yiane lu’an a mi mivo’o ya Bible. Nya ajôô a ne na, bi vo’o kôme wô’ô nkulan ajô ôte nge bia ve’e ki wô a bifuse bife ya Kalate Zambe.

3. Jé bia zu yen ayé’é di a di da zu?

³ Bi nto ñhe ve zu la’ase kalate Daniel 11:25-39. Bia zu yene beza be mbe bejôô bôte ya nord a sud ataté mbu  1870 akekui mbu 1991; bia zu fe yen amu jé da sili na bi sôane ñwô’ane wongan a lat a nkulan ajô ôte. Wônaa ayé’é da zu, bia ye fase nkulan ajô ya kalate Daniel 11:40–12:1, a bia ye tu’a wô’ô aval avé nkulan ajô ôte wo jaléban ataté mbu 1991 akekui Harmaguédon. Nté wo zu yé’é minlô mejô mibaé mi, fombô’ô fe ntaka’a ô ne nlô ajô na “Bejôô bôte bebaé ba wosan éyoñe ya asu’ulan.” Ve bia yiane taté yeme beza bebien be ne bejôô bôte ya nkulan ajô ôte.

4. Mam mevé melale bia yiane dañe fombô nté bia jeñe na bi yemelane njôô bôte ya nord a njôô bôte ya sud?

⁴ Be mbe be taté’é belane bifia “njôô bôte ya nord” a “njôô bôte ya sud” na be kobô ajô bijôé ya nord a sud ya Israël melu mvus. Amu jé bia jô nalé? Amu éngele a nga jô Daniel na: “Me zuya kate wo ô yeme mam m’aye kui be bôte bôé melu ya asu’ulan.” (Dn. 10:14) Ayoñ Israël e mbe ayoñe bôte Zambe akekui Pentécôte ya mbu 33 É.J. Ve ataté Pentécôte ate, Yéhôva a nga liti na benya beyé’é be Krist mbe be nto ayoñe bôte Dé. Ajô te, nkulan ajô ya kalate Daniel kabetôlô 11 ô nji dañe fombô Israël ya minsôn, ve beyé’é be Yésus. (Mam. 2:1-4; Bero. 9:6-8; Beg. 6:15, 16) Ane mimbu mi nga lôt, nne fe njôô bôte ya nord a njôô bôte ya sud be nga zu ba tyendé nalé. Ve be kusa zu ba tyendé, bejôô bôte bese ya nord a sud be nga bo mam melale ma: (1) be nga jôé vôm abui bebo bisaé be Yéhôva be né a tibili be, (2) évini be nga vini bebo bisaé be Yéhôva é nga liti na be nji bisi nya Zambee, a (3) be nga bo ngule mewosane be be amu ba sum éjôé.

5. Ye bi ne yemelane bejôô bôte ya nord a sud ataté ntete mimbu baa akekui memane ya ntete mimbu 19 ya éyoñe jangan? Timi’in éyalane jôé.

⁵ Ataté ntete mimbu baa ya éyoñe jangan, abui bivuse Bekristen e nga taté na da nyiñili bivuse miñye’elan akônda Yéhôva a solé bôte benya mejôô ya Kalate Zambe. Ataté éyoñ éte akekui memane ya ntete mimbu 19, Yéhôva a nji be a beta bi ékôane bôt é too nta’ane si va. Mbia élo’o ya évuse ñyebe a nga mane yandane nya fese, teke fe avale be mbe ve beta yemelane benya Bekristen. (Mt. 13:36-43) Amu jé é ne mfi na bi kobô jam ete? Amu ñyeman ôte wo volô bia na bi tu’a yeme na mam bia lañ a lat a njôô bôte ya nord a njôô bôte ya sud me ne bo te fombô bejôô bôte be nga bili éjôé ataté ntete mimbu baa akekui memane ya ntete mimbu 19. Amu jé? Amu bebo bisaé be Yéhôva be nji be nta’ane si va zia biyoñ éte, a amu nalé, bejôô bete be nji be ve wosane be. * Ve bi ne tabe ndi na mon éyoñe mvuse mbu 1870, bejôô bôte ya nord a sud be nga beta yené. Jé ja bo na bi jô nalé?

6. Bebo bisaé be Yéhôva be nga beta taté na ba bo nta’an éyoñ évé? Timi’in.

⁶ Ataté mbu 1870, bebo bisaé be Yéhôva be nga beta taté na ba bo nta’an. Zia biyoñ éte, Charles T. Russell a bôte befe be nga bôndé nsamba beyé’é Bible.  Bobejañ bete be nga jalé nkulan ajô wo kobô ajô nlômane wo ‘kôme zen’ ôsusua na Éjôé Krist ja tebe. (Mal. 3:1) Ane bôte be nga bo ngule ya beta yemelane benya bebo bisaé be Yéhôva! Nde, ye bijôé biziñe ya éyoñ éte bi nga ndeñele bebo bisaé be Yéhôva nga? Bia zu yene de ana’ana.

7. Za a mbe njôô bôte ya sud ataté memane ya ntete mimbu 19 akekui beta bita bi ôsu?

⁷ Mbu 1870, Grande-Bretagne a nga bo beta ayoñ, nnye fe a mbe a bili nkane bita wo dañe ngule si se. Kalate Daniel a kobô ajô “ôyôme nlak” ô nga dañe minla’a milale ngu. Ôyôme nla’ ôte ñwô ô ne Grande-Bretagne, wônaa minla’a milale mivo’o ki mi ne France, Espagne, a Pays-Bas. (Dn. 7:7, 8) Mone nla’a ate fe nnye a nga bo njôô bôte ya sud akekui beta bita bi ôsu. Zia biyoñ éte fe, États-Unis é nga dañe meyoñ mese akum, ane é nga bo élat a Grande-Bretagne.

8. Nté ane bi nga nyiine melu ya asu’ulan, za a ne njôô bôte ya sud?

⁸ Éyoñe ya beta bita bi ôsu, États-Unis ba Grande-Bretagne be nga fulane mengul a bo angôndô ya beta éjôé. Ane be nga bo Puissance mondiale anglo-américaine. Fo’o ve ane Daniel a nga jô, njôô bôt ate a nga sulan “nsamba mewosan ô too étua anen a éwôlô.” (Dn. 11:25) Nté ane bi nga nyiine melu ya asu’ulan, États-Unis ba Grande-Bretagne mbe be ne njôô bôte ya sud. * Ve za ki a ne njôô bôte ya nord?

9. Njôô bôte ya nord a nga beta yené éyoñ éve, a aval avé nkulan ajô ya Daniel 11:25 ô nga tôéban?

⁹ Njôô bôte ya nord a nga beta zu yené mbu 1871, valé mbu wua ô lôteya nté ane Russell ba bôte befe be nga bôndé nsamba Beyé’é Bible. Mbu ôte, Otto von Bismarck a nga fulan abui minlam a bôndé beta ayoñ be nga loene na Allemagne. Guillaume I^er, njôô bôte ya Prusse nnye a mbe empereur ôsu ya ayoñ ete, ane a nga telé Bismarck chancelier *. Mvuse mimbu mewôm, ngul Allemagne é nga bet, ane abui mesi ya Afrique a Océan pacifique me nga nyiin éjôé jé si, a taté ñhe na a sengan a Grande-Bretagne. (Lañe’e Daniel 11:25.) Allemagne a nga bôndé fe beta nkane bita, nkane bita ôte ô ve’ane wu ya Grande-Bretagne. A nga belane wô na a wosane besiñe bé beta bita bi ôsu.

10. Aval avé nkulan ajô ya kalate Daniel 11:25b, 26 ô nga tôéban?

¹⁰ Mvuse ya valé, Daniel a nga liti jam da ye kui Allemagne a nkane bita wé. Nkulan ajô ô mbe ô jô’ô na njôô bôte ya nord “a ye bo te tebe.” Amu jé? “Amu ba ye bôndé mefe’e ya bo nye jam. Yaa, ba be wô’ô di bitôto’o bidi bié ba ye jiane nye.” (Dn. 11:25b, 26a) Melu me Daniel, bôte be mbe be ‘tebe’ ôsu njôô bôt’ mbe be mbe be ja’a “bitôto’o bidi” bié. (Dn. 1:5) Nkulan ajô ôte wo fombô beza? Wo kobô ajô betebe ôsu ya éjôé Jaman ane begénéraux a bezimbi bese be mbe be saé’ a empereur, mbe bete be nga kpwéé monarchie si, a bo na mfefé fatan éjôé ô taté Allemagne. * Nkulan ajô ô nji be ô jô’ô ve na éjôé éte ja ye ku, ô mbe fe ô kate’e jame da ye kui mvuse bita bia ye bobane zañ éjôé éte a njôô bôte ya sud. Kalate Daniel a kobô ajô njôô bôte ya nord a jô’ô na: “Nsamba mewosane wé wo ye mialan; a abui bôt d’aye ku si be maneya wôéban.” (Dn. 11:26b) Fo’o ve avale nkulan ajô ô nga jô, beta bita bi ôsu, nkane bita ya Allemagne ô nga “mialan” a abui bôt e nga “ku si.” Bita bife bi mbe bi ngenane teke tame wôé bôt ane bili bite!

11. Jé njôô bôte ya nord a nyi ya sud be nga bo?

¹¹ Daniel 11:27, 28 a mbe a liti’i na, ôsusua beta bita bi ôsu, njôô bôte ya nord a njôô bôte ya sud “b’aye laa minsos be too tawôlô wua.” Nkulan ajô ôte ô mbe fe ô jô’ô na njôô bôte ya nord a ye kôan “abui akum.” Nne fe é nga bobane ve nalé. Allemagne ba Grande-Bretagne be nga kôme mane kui tyiñe na ba yi mvo’é, ve a mbe ve minkobô mi anyu, amu éyoñ bita bi nga bôlé mbu 1914, mvo’é éte é nga ke abo si. Wônaa, mimbu mewôme mvus, akume ya Allemagne é nga fuluku, ane a nga bo ayoñe baa da dañe mfañe si se. Ve avale Daniel 11:29 a atata’a ya éfuse 30 ja jô, Allemagne a nga wosane njôô bôte ya sud, ane njôô bôte ya sud a nga dañe nye ngul.

12. Jé njôô bôte ya nord ba nyi ya sud be nga bo éyoñe ya beta bita bi ôsu?

¹² Ataté mbu 1914, njôô bôte ya nord a  njôô bôte ya sud be nga kee mewosane maba ve ôsu, be nga tu’a fe wosane bebo bisaé be Zambe. Éyoñe ya beta bita bi ôsu, éjôé ya Allemagne a ji ya Grande-Bretagne bi nga tibili bebo bisaé be Yéhôva amu be nga bene nyoñe ngab a bita ya émo. Éjôé ya Amelka fe é nga wua bobejañe be mbe be tebele’ ésaé nkañete jangane mimbôk. Étibela’a éte é nga jalé nkulan ajô bia koone wô kalate Nlitan 11:7-10.

13. Jé njôô bôte ya nord a nga bo zia mimbu 1930, e dañe dañ éyoñe ya beta bita bi baa?

¹³ Mvuse ya valé, zia mimbu 1930, e dañe dañ éyoñe ya beta bita bi baa, njôô bôte ya nord a nga tibili bebo bisaé be Yéhôva mbia jam. Éyoñe Benazi be nga nyoñ éjôé Allemagne, Hitler ba be bôte bé be nga tyili ésaé jangan, be wôé fe mintete Bengaa be Yéhôva, a lôme betoyini bebo bisaé be Yéhôva becamp de concentration. Nkulan ajô ya kalate Daniel ô nga kobô ajô mam mete mese. Éyoñ a nga tyili ésaé jangan aval ete, a mbe ve ane njôô bôte ya nord a “ndamane vôme ya étyi,” a na a “vaa mvean ba di’i nduan melu mese.” (Dn. 11:30b, 31a) Hitler a nga bele fe kane ngana na a ye mane wôé jôm ése é ne Ngaa Yéhôva si Jaman.

14. Za a nga bo njôô bôte ya nord mvuse beta bita bi baa? Timi’in.

¹⁴ Mvuse beta bita bi baa, Becommuniste ya Union soviétique be nga mane faté abui mesi e mbe éjôé Jamane si, ane be nga bo njôô bôte ya nord. Fo’o ve ane betotalitaire ya éjôé Benazi, Union soviétique fe a nga vini bebo bisaé be Yéhôva évini awu, amu be mbe be semé’é nya Zambee adañ éjôé jap.

15. Jé njôô bôte ya nord a nga bo mvuse beta bita bi baa?

¹⁵ Ve nné ane beta bita bi baa bi nga man, mfefé njôô bôte ya nord (Union soviétique a ba ba su’u nye), a nga tebe na a wosane bebo bisaé be Yéhôva. Fo’o ve ane kalate Nlitan 12:15-17 a liti, étibela’a éte é mbe ane ôsôé. Amu jé? Amu njôô bôt ate a nga tyili ésaé nkañete jangan a lôme betoyini Bengaa be Yéhôva minkôme Sibérie. Bi ne jô jô na, nté ane bi nga nyiine melu ya asu’ulan, njôô bôte ya nord a ne ve beté ôdo’é, a ke ôsu a tibili bebo bisaé be Yéhôva, amu a yi na bi telé ésaé jangan, ve a sôé mendime nkoé. *

16. Aval avé Union soviétique a nga tôé nkulan ajô ya kalate Daniel 11:37-39?

¹⁶ Lañe’e Daniel 11:37-39. Avale nkulan ajô ôte wo liti, njôô bôte ya nord a nji ve’ele “semé bezambe beésaa bé.” Amu jé bia jô nalé? Nsôñan Union soviétique ô mbe na a mane jiane miñyebe, nde a nga jeñe na a te’e beta miñyebe. Ajô te, atata’a ya mbu 1918, éjôé ya Union soviétique é nga tyi’i na be ye’ele bongô be sikôlô na Zambe a nji bo. Ve aval avé njôô bôte ya nord a nga “kañe zambe ya alem”? Bi vo’o lañ abime moné Union soviétique a nga jañele asu na a kômôtô nkane bita wé, a na a kôme betoyini be biôme mewosane mfa’a ya yemete ngule jé. Den, njôô bôte ya nord ba njôô  bôte ya sud be tôkaneya tene ngule bikpwelé mewosan! Bikpwelé bite bi ne mane jiane bemilliard be bôt ane nkabeke dis!

17. Jé é ne “mbia jôm a ndamane mam”?

¹⁷ Njôô bôte ya nord ba njôô bôte ya sud be nga fulane ngule na ba bo ngume jam; be nga “telé mbia jôm a ndamane mam.” (Dn. 11:31) “Mbia jôm” ate a ne Organisation des Nations unies.

18. Amu jé Bible a jô na Organisation des Nations unies a ne “mbia jôm”?

¹⁸ Bible a loon Organisation des Nations unies na “mbia jôm” amu a tametane na a ne bo jam Éjôé Zambe étam é bili ngule ya bo, a kôme yooé anyu na a ye soo mvo’é si va. Nkulan ajô wo jô fe na Organisation des Nations unies a ne jôme ja “ndamane mam” amu nnye a ye tebe ôsu éyoñe ba ye tyam évuse ñyebe.​—Fombô’ô ntaka’a ô ne nlô ajô na “Bejôô bôte bebaé ba wosan éyoñe ya asu’ulan.”

19-20. (a) Amu jé bia yiane yeme mam bia te yen ayé’é di? (b) Bia ye bi éyalane ya nsili ôvé ayé’é da zu?

¹⁹ Bia yiane yeme mam mete amu ma liti na ngabe nkulan ajô ya kalate Daniel a lat a njôô bôte ya nord a nyi ya sud (ataté mbu 1870 akekui mbu 1991) é tôébaneya. Ajô te bi too ndi na ngab é li’iya ja ye fe tôéban.

²⁰ Union soviétique a nga tyamban mbu 1991. Nsili ô ne ñhe na: Za a ne ñhe njôô bôte ya nord den? Bia ye bi éyalane ya nsili ôte ayé’é da zu.