1. Etɛ nǔɖɔɖ’ayǐ Biblu tɔn ɖé ka ɖexlɛ́ mǐ?

ETƐ lɛ ka na jɛ dó togun Jehovah tɔn wu ɖò malin-malin mɛ? Mǐ hɛn ɔ, mǐ na tuùn xósin ɔ. Biblu ɖɔ nǔ taji e ɖò na jɛ wɛ zaanɖé dìn bo kan mǐ bǐ lɛ é nú mǐ. Nǔɖɔɖ’ayǐ ɖé zɔ́n bɔ mǐ mɔ nǔ jɛ nǔ e acɛkpikpa hlɔnhlɔnnɔ hugǎn ayikúngban jí tɔn ɖé lɛ na wá wà é mɛ. Nǔɖɔɖ’ayǐ enɛ ɖò Daniyɛli wemata 11gɔ́ ɔ mɛ, bo ɖɔ xó dó axɔ́su e ɖò ta sɔ́ yeɖée wɛ é we wu; ye wɛ nyí axɔ́su totaligbé tɔn kpo axɔ́su tofɔligbé tɔn kpo. Nǔɖɔɖ’ayǐ enɛ sín akpáxwé habǔ ko jɛnu, enɛ wu ɔ, mǐ sixu kúdeji ɖɔ akpáxwé e kpò é na jɛnu.

2. Lee Bǐbɛ̌mɛ 3:15 gɔ́ nú Nǔɖexlɛ́mɛ 11:7 kpo 12:17 kpo xlɛ́ gbɔn é ɔ, etɛ lɛ mǐ ka ɖó na hɛn dó ayi mɛ hwenu e mǐ na ɖò nǔɖɔɖ’ayǐ Daniyɛli tɔn kplɔ́n wɛ é?

² Bo na dó mɔ nǔ jɛ nǔɖɔɖ’ayǐ e ɖò Daniyɛli wemata 11gɔ́ ɔ mɛ é mɛ ɔ, mǐ ɖó na hɛn d’ayi mɛ ɖɔ axɔ́su kpo acɛkpikpa kpo ɖěɖee tɔ́n ahwan togun Mawu tɔn tlɔlɔ lɛ é kɛɖɛ dó gesí wɛ é ɖè. Mɛsɛntɔ́ Mawu tɔn lɛ wɛ nyí mɛ e hwe hugǎn ɖò gbɛ̀ ɔ mɛ é có, hwɛhwɛ ɔ, ye wɛ acɛkpikpa enɛ lɛ nɔ tɔ́n ahwan hugǎn. Etɛwu? Ðó nǔ taji e gbé Satáan kpo tutoblonunu tɔn blebu kpo nɔ nya é wɛ nyí ɖɔ ye na sú kún dó nú mɛ e ɖò sinsɛnzɔ́ wà nú Jehovah kpo Jezu kpo wɛ lɛ é. (Xà Bǐbɛ̌mɛ 3:15, nwt; Nǔɖexlɛ́mɛ 11:7; 12:17.) Gɔ́ na ɔ, nǔɖɔɖ’ayǐ Daniyɛli tɔn ɖó na sɔgbe xá nǔɖɔɖ’ayǐ ɖevo e ɖò Mawuxówema ɔ mɛ lɛ é. Nǔgbo ɔ, cobonu mǐ na mɔ nǔ jɛ nǔɖɔɖ’ayǐ Daniyɛli tɔn mɛ ɔ, mǐ ɖó na sɔ́ ɛ jlɛ́ dó wemafɔ ɖevo lɛ wu hwɛ̌.

3. Etɛ lɛ jí mǐ ka na ɖɔ xó dó ɖò xóta elɔ kpo e bɔ d’ewu é kpo mɛ?

 ³ Dìn ɔ, mǐ na hɛn nǔ enɛ lɛ ayi mɛ, bo na gbéjé Daniyɛli 11:25-39 kpɔ́n. Mǐ na mɔ mɛ e nyí axɔ́su totaligbé tɔn ɔ kpo mɛ e nyí axɔ́su tofɔligbé tɔn ɔ kpo bɛ́sín 1870 jɛ 1991 é, lobo na lɛ́ mɔ nǔ e wu é sɔgbe bɔ mǐ na vɔ́ nukúnnúmɔjɛnǔmɛ e mǐ ɖó dó akpáxwé nǔɖɔɖ’ayǐ enɛ tɔn ɖé wu é jlaɖó é. Ðò xóta e bɔ d’ewu é mɛ ɔ, mǐ na ɖɔ xó dó Daniyɛli 11:40–12:1 jí. Mǐ na lɛ́vɔ bló bɔ nǔ e akpáxwé nǔɖɔɖ’ayǐ ɔ tɔn enɛ ɖɔ dó táan e bɛ́sín 1991 jɛ ahwan Haamagedɔni tɔn hwenu é wu é na zawě. Ee mǐ na ɖò xóta we enɛ lɛ kplɔ́n wɛ é ɔ, é na nyɔ́ ɖɔ mǐ ni nɔ yì kpɔ́n gbǎví “Axɔ́su Agbahwlɛntɔ́ lɛ Ðò Azǎn Gudogudo Tɔn lɛ Mɛ.” Amɔ̌, mǐ ɖó na tuùn axɔ́su we e xó nǔɖɔɖ’ayǐ enɛ ɖɔ é hwɛ̌.

4. Nǔ atɔn tɛ lɛ ka ɖó na d’alɔ mǐ, bɔ mǐ na tuùn axɔ́su totaligbé tɔn ɔ kpo axɔ́su tofɔligbé tɔn ɔ kpo?

⁴ Ðò bǐbɛ̌mɛ ɔ, “axɔ́su totaligbé tɔn ɔ” nɔ dó gesí gǎn e xɔ tò ɖò totaligbé Izlayɛli tɔn é bɔ “axɔ́su tofɔligbé tɔn ɔ” nɔ dó gesí gǎn e xɔ tò ɖò tofɔligbé Izlayɛli tɔn é. Etɛwu mǐ ka ɖɔ mɔ̌? Ðǒ ayi wu ɖɔ wɛnsagun e dó wɛn Daniyɛli é ɖɔ: “Dìn ɔ, un wá bo na ɖɔ nǔ e na wá jɛ dó togun towe [alǒ togun Mawu tɔn] jí sɔgudo ɔ nú we.” (Dan. 10:14) Kaka jɛ Pantekotu xwè 33 H.M. tɔn ɔ, akɔta Izlayɛli tɔn wɛ nyí togun Mawu tɔn. Amɔ̌, bɛ́sín hwenɛnu ɖidó ɔ, Jehovah xlɛ́ nyi wɛn ɖɔ ahwanvu Jezu tɔn gbejinɔtɔ́ lɛ wɛ nyí togun emitɔn. Enɛ wu ɔ, nǔɖɔɖ’ayǐ e ɖò Daniyɛli wemata 11gɔ́ ɔ mɛ lɛ é gegě kan akɔta Izlayɛli tɔn jɔnwun ɔ ǎ, loɔ, ahwanvu Klisu tɔn lɛ wɛ ye kan. (Mɛ. 2:1-4; Hlɔ. 9:6-8; Ga. 6:15, 16) Gɔ́ na ɔ, axɔ́su totaligbé tɔn ɔ kpo axɔ́su tofɔligbé tɔn ɔ kpo nɔ ɖyɔ ɖò xwè lɛ gblamɛ. Nǔ ka ɖò mɔ̌ có, axɔ́su vovo enɛ lɛ ɖó nǔɖe ɖò bǔ. Nukɔntɔn ɔ, axɔ́su enɛ lɛ nɔ tɔ́n ahwan togun Jehovah tɔn. Wegɔ́ ɔ, lee ye nɔ wà nǔ xá togun Mawu tɔn gbɔn é nɔ xlɛ́ ɖɔ ye gbɛ́ wǎn nú Mawu nǔgbo ɔ, Jehovah. Atɔngɔ́ ɔ, axɔ́su we enɛ lɛ nɔ hwlɛn agba xá yeɖée.

5. Axɔ́su totaligbé tɔn kpo axɔ́su tofɔligbé tɔn kpo ɖé ka tíìn ɖò xwè 100 kpo 1870 kpo sín avla mɛ à? Tinmɛ.

⁵ Ðò hweɖenu ɖò xwè kanweko wegɔ́ H.M. tɔn mɛ ɔ, Klisanwun-nyijɛtɔ́ gegě wá byɔ agun Klisanwun nǔgbo lɛ tɔn mɛ. Ye kplɔ́n linlin pagáwun tɔn lɛ mɛ, bo lɛ́ sló kɔ nú nǔgbo e ɖò Xó Mawu tɔn mɛ lɛ é. Sín hwenɛnu kaka jɛ vivɔnu xwè kanweko 19gɔ́ ɔ tɔn ɔ, Mawu ɖó tutoblonunu ɖě ɖò ayikúngban jí ǎ. Klisanwun-nyijɛtɔ́ lɛ ɖò kpɔ́ sù wɛ gbehan nyanya ɖò gle mɛ ɖɔhun, b’ɛ vɛwǔ tawun bɔ è na tuùn Klisanwun nǔgbo lɛ. (Mat. 13:36-43) Etɛwu é ka ɖò taji ɖɔ è ni tuùn nǔ enɛ? Enɛ xlɛ́ ɖɔ nǔ e mǐ xà, bɔ é kúnkplá axɔ́su totaligbé tɔn ɔ kpo axɔ́su tofɔligbé tɔn ɔ kpo é sixu nɔ ma kan axɔ́su alǒ axɔ́suɖuto e kp’acɛ ɖò xwè 100 kpo 1870 kpo vlamɛ lɛ é. Tutoblonunu Mawu tɔn ɖě ɖè ɖò avla enɛ mɛ bonu ye na tɔ́n ahwan ǎ. * É ɖò mɔ̌ có, mǐ sixu ɖó nukún ɖɔ axɔ́su totaligbé tɔn ɔ kpo axɔ́su tofɔligbé tɔn ɔ kpo na lɛ́ wá xwetɔ́n táan  klewun ɖé ɖò 1870 gudo. Etɛwu nǔ ka nyí mɔ̌?

6. Hwetɛnu è ka lɛ́ jɛ togun Mawu tɔn tuùn jí? Tinmɛ.

⁶ Bɛ́sín 1870 ɔ, è jɛ tuto bló nú togun Jehovah tɔn jí. Xwè enɛ mɛ ɔ, Charles T. Russell kpo gbɛ̌ tɔn lɛ kpo sɔnǔ nú klási Biblu kplɔnkplɔn tɔn ɖé. Nɔví Russell kpo gbɛ̌ tɔn lɛ kpo wà nǔ wɛnsagun e xó è ɖɔ ɖ’ayǐ b’ɛ na ‘bló ali ɖó’ cobɔ è na ɖó Axɔ́suɖuto Mɛsiya tɔn ɔ ayǐ é ɖɔhun. (Mal. 3:1) È hɛn dìn ɔ, è na lɛ́ tuùn togun Jehovah tɔn. Acɛkpikpa ɖé ka ɖè hwenɛnu bo tɔ́n ahwan mɛsɛntɔ́ Mawu tɔn lɛ à? Mǐ ni kpɔ́n.

7. Kaka byɔ Wɛkɛ Hwan Nukɔntɔn ɔ mɛ ɔ, mɛ̌ ka nyí axɔ́su tofɔligbé tɔn ɔ?

⁷ Ðò 1870 ɔ, Grande-Bretagne kp’acɛ gbɔn fí gegě ɖò ayikúngban ɔ jí, bo lɛ́ ɖó ahwankpá hlɔnhlɔnnɔ hugǎn ɔ. Axɔ́suɖuto enɛ nɔte nú zo kpɛví e ɖu ɖò atɔn ɖevo jí é; ye wɛ nyí: France, Espagne kpo Pays-Bas kpo. (Dan. 7:7, 8) Grande-Bretagne wɛ nyí axɔ́su tofɔligbé tɔn ɔ kaka byɔ Wɛkɛ Hwan Nukɔntɔn ɔ mɛ. Ðò táan ɖokpo ɔ mɛ ɔ, États-Unis d’Amérique wá huzu tò e jɛ dɔkun hugǎn ɖò gbɛ̀ ɔ mɛ é, bo jɛ akɔ xá Grande-Bretagne.

8. Mɛ̌ ka ɖò axɔ́su tofɔligbé tɔn ɔ nyí wɛ ɖò azǎn gudogudo tɔn lɛ mɛ?

⁸ Ðò Wɛkɛ Hwan Nukɔntɔn ɔ hwenu ɔ, États-Unis kpo Grande-Bretagne kpo jɛ kpɔ́, bo ɖó hlɔnhlɔn hugǎn ɖò ahwanfunfun linu. Ye wá huzu Acɛkpikpa E Ðó Agbɔ̌n Hú Bǐ Ðò Gbɛ̀ ɔ Mɛ bɔ è nɔ ylɔ́ ɖɔ Anglo-Amérique é. Lee Daniyɛli ɖɔ ɖ’ayǐ gbɔn é ɔ, axɔ́su enɛ kplé “ahwangɔnu ɖaxó e na syɛn ɖesu é.” (Dan. 11:25) Ðò  azǎn gudogudo tɔn lɛ mɛ ɔ, Anglo-Amérique wɛ nyí axɔ́su tofɔligbé tɔn ɔ. * Amɔ̌, mɛ̌ ka huzu axɔ́su totaligbé tɔn ɔ?

9. Hwetɛnu axɔ́su totaligbé tɔn ɔ ka lɛ́ wá xwetɔ́n? Nɛ̌ Daniyɛli 11:25 ka jɛnu gbɔn?

⁹ Russell kpo gbɛ̌ tɔn lɛ kpo sɔ́ gbɛ̌ta Biblu kplɔnkplɔn tɔn yetɔn ɖ’ayǐ, b’ɛ jɛ xwè e bɔ d’ewu bo nyí 1871 é mɛ é ɔ, axɔ́su totaligbé tɔn ɔ lɛ́ wá xwetɔ́n. Ðò xwè enɛ mɛ ɔ, Otto von Bismarck d’alɔ bɔ è ɖó acɛkpikpa Allemagne tɔn ayǐ. Axɔ́su Prusse tɔn Wilhelm I nyí acɛkpatɔ́ nú akɔta yɔyɔ̌ enɛ, bo sɔ́ Bismarck b’ɛ nyí gǎnhɔnyitɔ́-xɔ́su. * Ðò xwè lɛ gudo ɔ, Allemagne kp’acɛ dó tò ɖé lɛ jí ɖò Aflika kpo Océan Pacifique kpo, bo jɛ gǎ dó gɔmɛ jí xá Grande-Bretagne. (Xà Daniyɛli 11:25, nwt.) Acɛkpikpa Allemagne tɔn sɔnǔ nú ahwankpá hlɔnhlɔnnɔ ɖé kpo ahwankpá xù jí tɔn agbɔ̌nnɔ wegɔ́ gbɛ̀ ɔ tɔn kpo. Ðò wɛkɛ hwan nukɔntɔn ɔ hwenu ɔ, Allemagne zán ahwankpá enɛ lɛ dó fun ahwan xá kɛntɔ́ tɔn lɛ.

10. Nɛ̌ Daniyɛli 11:25b, 26 ka jɛnu gbɔn?

¹⁰ Daniyɛli lɛ́ ɖɔ nǔ e na jɛ dó acɛkpikpa Allemagne tɔn kpo ahwankpá e é ɖó ayǐ é kpo wu é ɖ’ayǐ. Nǔɖɔɖ’ayǐ ɔ ɖɔ ɖɔ axɔ́su totaligbé tɔn ɔ kún na ‘nɔte ó.’ Etɛwu? “Ðó ahizi wlɛnwín e ye na ɖè dó wǔ tɔn é wu. Bɔ mɛ ɖěɖee nɔ ɖu nǔɖuɖu tɔn kpinkpɛn lɛ é na bló b’ɛ na j’ayǐ.” (Dan. 11:25b, 26a, nwt) Daniyɛli hwenu ɔ, axɔ́suzɔ́watɔ́ e nɔ ‘w’azɔ̌ nú axɔ́su ɔ’ ɖò hɔnmɛ lɛ é ɖò mɛ ɖěɖee nɔ ɖu ‘nǔɖuɖu e axɔ́su ɔ nɔ ɖu lɛ é’ mɛ. (Dan. 1:5) Mɛ̌ mɛ̌ e nǔɖɔɖ’ayǐ e ɖò fí é ka dó gesí? É dó gesí axɔ́suzɔ́watɔ́ e ɖò tɛn ɖaxó mɛ ɖò acɛkpikpa Allemagne tɔn mɛ lɛ é, ɖi axɔ́su ɔ sín ahwangán sunvínɔ lɛ kpo ahwanzɔwatɔ́ lɛ kpo; nǔwiwa ye mɛ enɛ lɛ tɔn zɔ́n bɔ acɛkpikpa tɔ́ kú nú vǐ sɔ́ ɔ wá vivɔnu. * É nyí ayǐ kɛɖɛ wɛ acɛkpikpa ɔ na jɛ bɔ nǔɖɔɖ’ayǐ ɔ ɖɔ ǎ; é lɛ́ ɖɔ nǔ e mɛ ahwan e é na fun xá axɔ́su tofɔligbé tɔn ɔ é na tɔ́n kɔ dó é. É ɖɔ xó elɔ dó axɔ́su totaligbé tɔn ɔ wu: “Kɛntɔ́ tɔn na ɖu ɖò ahwangɔnu tɔn jí, bɔ sɔja tɔn lɛ gegě na kú.” (Dan. 11:26b) Lee nǔɖɔɖ’ayǐ ɔ ɖɔ gbɔn é ɔ, ɖò wɛkɛ hwan nukɔntɔn ɔ hwenu ɔ, è “ɖu ɖò” ahwangɔnu Allemagne tɔn “jí,” bɔ mɛ gegě “kú.” Ahwan enɛ wɛ hu mɛ hugǎn ahwan ɖevo ɖebǔ e jɛ nukɔn n’i é.

11. Etɛ axɔ́su totaligbé tɔn ɔ kpo tofɔligbé tɔn ɔ kpo ka wà?

¹¹ Daniyɛli 11:27, 28 tinmɛ nǔ ɖěɖee na jɛ jɛ nukɔn nú Wɛkɛ Hwan Nukɔntɔn ɔ lɛ é, bo ɖɔ ɖɔ axɔ́su totaligbé tɔn ɔ kpo tofɔligbé tɔn ɔ kpo na ‘kplé ɖò nǔɖuká ɖokpo ɔ kɔn, bo na ɖó nǔvú nú yeɖée.’ É lɛ́ ɖɔ ɖɔ axɔ́su totaligbé tɔn ɔ na kplé “dɔkun gegě.” Nǔ enɛ lɔ jɛ pɛ́pɛ́pɛ́. Allemagne kpo Grande-Bretagne kpo ɖɔ nú yeɖée ɖɔ emi ɖò fífá ba wɛ, amɔ̌ ahwan e bɛ́ ɖò 1914 é xlɛ́ ɖɔ adingban wɛ ye ɖó. Ðò xwè e jɛ nukɔn nú 1914 lɛ é mɛ ɔ, Allemagne wá huzu tò wegɔ́ e jɛ dɔkun hugǎn ɖò gbɛ̀ ɔ mɛ é. Enɛ gudo ɔ, Daniyɛli 11:29, 30a jɛnu, bɔ Allemagne fun ahwan xá axɔ́su tofɔligbé tɔn ɔ, bo cí ahwan.

12. Ðò wɛkɛ hwan nukɔntɔn ɔ hwenu ɔ, etɛ axɔ́su totaligbé tɔn ɔ kpo tofɔligbé tɔn ɔ kpo ka wà?

¹² Bɛ́sín 1914 ɔ, axɔ́su we lɛ fun ahwan gegě xá yeɖée, bo lɛ́ fun xá togun Mawu tɔn. Ði kpɔ́ndéwú ɔ, ɖò wɛkɛ hwan nukɔntɔn ɔ hwenu ɔ acɛkpikpa Allemagne tɔn kpo Grande-Bretagne tɔn kpo dóya nú mɛsɛntɔ́ Mawu tɔn e gbɛ́ ɖɔ emi kún na fun ahwan ó lɛ é. Gɔ́ na ɔ, acɛkpikpa États-Unis tɔn wlí mɛ ɖěɖee ɖò nukɔn nú wɛnjijlazɔ́ ɔ lɛ é dó ganmɛ; enɛ zɔ́n bɔ nǔɖɔɖ’ayǐ e ɖò Nǔɖexlɛ́mɛ 11:7-10 mɛ é jɛnu.

13. Ðò 1930 gudo kpo wɛkɛ hwan wegɔ́ ɔ hwenu kpo ɔ, etɛ axɔ́su totaligbé tɔn ɔ ka wà?

¹³ Bɛ́sín 1933 ɖidó, ɖò taji ɔ, ɖò wɛkɛ hwan wegɔ́ ɔ hwenu ɔ, axɔ́su totaligbé tɔn ɔ tɔ́n ahwan togun Mawu tɔn syɛnsyɛn. Hwenu e acɛkpikpa Nazi tɔn jɛ gǎn ɖu jí ɖò Allemagne é ɔ, Hitler kpo gbɛ̌ tɔn lɛ kpo gbɛ́ azɔ̌ togun Mawu tɔn tɔn. Gbeklánxámɛtɔ́ lɛ hu mɛsɛntɔ́ Jehovah tɔn kanweko mɔkpan, bo bɛ́ ye mɛ afatɔ́n mɔkpan dó yadonúmɛkpá lɛ mɛ. Daniyɛli ko ɖɔ nǔ enɛ lɛ ɖ’ayǐ. Axɔ́su totaligbé tɔn ɔ kpéwú bo ‘ɖu sù nú ahohó mímɛ́ ɔ,’ bo ‘ɖó vɔ̌ e sá nú Mawu wɛ è nɔ ɖè ayihɔngbe ayihɔngbe ɔ te’ ɖó é bló bɔ mɛsɛntɔ́ Jehovah tɔn lɛ sɔ́ ɖó vivo ɖebǔ bo na kpa susu nú nyikɔ tɔn ɖò agbawungba ǎ. (Dan. 11:30b, 31a) Gǎn Allemagne tɔn Hitler tlɛ dó akpá ɖɔ emi na fó togun Jehovah tɔn sín xó ɖò Allemagne.

14. Mɛ̌ ka huzu axɔ́su totaligbé tɔn ɔ ɖò wɛkɛ hwan wegɔ́ ɔ gudo? Tinmɛ.

¹⁴ Ðò wɛkɛ hwan wegɔ́ ɔ gudo ɔ, acɛkpikpa Communiste Union Soviétique tɔn tɔn kp’acɛ dó tò tobutobu e é xò yí sín Allemagne sí lɛ é jí, bo huzu axɔ́su totaligbé tɔn ɔ. Lee acɛkpikpa Nazi tɔn nɔ kp’acɛ gannaganna gbɔn é ɔ, Union Soviétique lɔ jɛma dó mɛ ɖěɖee zé Mawu nǔgbo ɔ sinsɛn ɖó ta hugǎn tónúsíse mlɛ́mlɛ́ nú tò ɔ é jí.

15. Etɛ axɔ́su totaligbé tɔn ɔ ka wà ɖò Wɛkɛ Hwan Wegɔ́ ɔ gudo?

¹⁵ Wɛkɛ Hwan Wegɔ́ ɔ fó b’ɛ na nɔ zaan é ɔ, axɔ́su yɔyɔ̌ totaligbé tɔn (Union Soviétique kpo ahwan tɔn lɛ kpo) lɔ tɔ́n ahwan togun Jehovah tɔn. Sɔgbe xá nǔɖɔɖ’ayǐ e ɖò Nǔɖexlɛ́mɛ 12:15-17 mɛ é ɔ, axɔ́su enɛ gbɛ́ wɛnjijlazɔ́ mǐtɔn, lobo sɛ́ mɛsɛntɔ́ Jehovah tɔn afatɔ́n mɔkpan dó kannumɔgbenu. Nǔgbo ɔ, ɖò azǎn gudogudo tɔn lɛ blebu mɛ ɔ, yadonúmɛ axɔ́su totaligbé tɔn ɔ tɔn syɛn sɔmɔ̌, bo cí “tɔsisa” ɖɔhun; linlin tɔn wɛ nyí ɖɔ é na ɖó azɔ̌ togun Mawu tɔn tɔn te, é ka kpa ɛ ǎ. *

16. Nɛ̌ Union Soviétique ka bló bɔ nǔɖɔɖ’ayǐ e ɖò Daniyɛli 11:37-39 mɛ é jɛnu gbɔn?

¹⁶ Xà Daniyɛli 11:37-39, nwt. Nǔɖɔɖ’ayǐ enɛ jɛnu bɔ axɔ́su totaligbé tɔn ɔ “ɖó sísí ɖebǔ nú Mawu tɔ́ tɔn lɛ tɔn ǎ.” Gbɔn nɛ̌ é? Union Soviétique jló na sú kún dó nú sinsɛn lɛ, enɛ wu ɔ, é tɛ́n kpɔ́n bo na hu acɛ nú ye. Bo na dó kpé enɛ wu ɔ, acɛkpikpa Soviétique tɔn ko ɖè gbeta ɖé tɔ́n sín 1918 ɖɔ è ni kplɔ́n mɛ ɖò wemaxɔ lɛ mɛ ɖɔ Mawu ɖě kún tíìn ó. Nɛ̌ axɔ́su totaligbé tɔn enɛ ka “xɔ susu nú vodun ahohó lɛ tɔn” gbɔn? Union Soviétique zán akwɛ wósúwósú dó sɔnǔ nú  ahwankpá tɔn lɛ, bo bló bɔnbu e nɔ vívá nǔ tawun é afatɔ́n mɔkpan, bo na dó na hlɔnhlɔn acɛkpikpa tɔn. Axɔ́su totaligbé tɔn ɔ kpo tofɔligbé tɔn ɔ kpo wá ɖó ahwanlyannú agbɔ̌nnɔ gegě bo na dó vívá kún nú gbɛtɔ́ liva mɔkpan!

17. Etɛ ka nyí “nǔ e xyɔwǔ” é?

¹⁷ Axɔ́su totaligbé tɔn ɔ wà nǔ ɖó bǔ xá axɔ́su tofɔligbé tɔn ɔ, bo dó kpé nǔ taji ɖé wu; ye “ɖó nǔ e xyɔwǔ bo nɔ vívá nǔ é ayǐ.” (Dan. 11:31, nwt) Kplékplé Akɔta lɛ tɔn wɛ nyí “nǔ e xyɔwǔ” é.

18. Etɛwu è ka ɖɔ ɖɔ Kplékplé Akɔta lɛ tɔn cí “nǔ e xyɔwǔ” é ɖé ɖɔhun?

¹⁸ È ɖɔ ɖɔ Kplékplé Akɔta lɛ tɔn cí “nǔ e xyɔwǔ” é ɖé ɖɔhun, ɖó é nɔ ɖɔ ɖɔ emi kpéwú bo na wà nǔ e Axɔ́suɖuto Mawu tɔn kɛɖɛ wɛ sixu bló é; é wɛ nyí ɖɔ é na hɛn fífá wá gbɛ̀ ɔ mɛ. Nǔɖɔɖ’ayǐ ɔ lɛ́ ɖɔ ɖɔ nǔ e xyɔwǔ é “nɔ vívá nǔ,” ɖó Kplékplé Akɔta lɛ tɔn na tɔ́n ahwan sinsɛn nǔvú, bo na sú kún tɔn dó.—Kpɔ́n gbǎví “Axɔ́su Agbahwlɛntɔ́ lɛ Ðò Azǎn Gudogudo Tɔn lɛ Mɛ.”

19-20. (a) Etɛwu mǐ ka ɖó na tuùn tan enɛ? (b) Nǔkanbyɔ tɛ mǐ ka na mɔ xósin na ɖò xóta e bɔ d’ewu é mɛ?

¹⁹ Mǐ ɖó na tuùn tan enɛ, ɖó é xlɛ́ ɖɔ bɛ́sín 1870 jɛ 1991 ɔ, nǔɖɔɖ’ayǐ Daniyɛli tɔn e kúnkplá axɔ́su totaligbé tɔn ɔ kpo axɔ́su tofɔligbé tɔn ɔ kpo é jɛnu. Hǔn, mǐ sixu ɖi nǔ ɖɔ akpáxwé nǔɖɔɖ’ayǐ ɔ tɔn e kpò é lɔ na jɛnu nǔgbo.

²⁰ Ðò 1991 ɔ, Union Soviétique j’ayǐ. Enɛ wu ɔ, mɛ̌ ka nyí axɔ́su totaligbé tɔn ɔ égbé? Xóta e bɔ d’ewu é na na sinkɔn nǔkanbyɔ enɛ tɔn.