1. Be akhasẹ nọn ribhi Baibo rẹkpa mhan lẹn?

BE HA sunu ji ẹbho nesi Jehova bhi ẹghe odalo? Ọ bha khẹke nin mhan ha ne, ranmhude Baibo wo taman mhan emhin kpataki ne ha kẹ sunu, ne ha rẹso mhan rebhe. Akhasẹ ọkpa ribhi Baibo nọn rẹkpa mhan lẹn ebi ugbẹloghe ne manman mhọn ahu ha lu bhi ọne otọ nan. Emhin nan gbẹn ọbhi uhọnmhọnlẹn nọnzi 11 bhi ebe ọsi Daniel rẹkpa mhan lẹn ẹmhọn ijie eva ne ko ne egbe suan. Ojie ọsi north bi ojie ọsi south, ọle hi elin nin Baibo mun hẹ ele. Ranmhude emhin ne bunbun nan tale bhi ọne ọta akhasẹ munsẹ fo, mhan rẹọbhọ ghe ene kẹre bhi ọne ọta akhasẹ dẹ yẹ munsẹ.

2. Beji Genesis 3:15 bi Revelation 11:7; 12:17 rẹman, emhin nela ọkhẹke nin mhan ha mhọn bhi ọkhọle, nin mhan da sabọ lẹn otọ ọta akhasẹ ne ribhi ebe nọnsi Daniel?

² Emhin eso ribhọ nọn khẹke nin mhan lẹn, nin mhan da sabọ lẹn otọ ọta akhasẹ nọn ribhi uhọnmhọnlẹn nọnzi 11 bhi ebe nọnsi Daniel. Ọkhẹke nin mhan lẹn ghe, ugbẹloghe kẹkẹ bi ene gbẹloghe ne sẹ manman re obọ so ẹbho nesi Jehova, ele ọne akhasẹ tẹmhọnlẹn. Sẹyẹ, arẹmiẹn ene ga Osẹnobulua bha bun bhi ẹwẹ ẹbho rebhe ne ribhi ọne otọ nan, ele ene gbẹloghe kẹ wo kpokpo. Bezẹle? Ranmhude, Esu bi ene ribhi ibo nọnsọle guanọ nin ele fuẹn ẹbho nesi Jehova sibhi ọne otọ nan re. (Tie Genesis 3:15 bi Revelation 11:7; 12:17.) Rẹ deba enan, ọkhẹke nin akhasẹ nọn ribhi ebe nọnsi Daniel diẹn mun akhasẹ nekẹle bhi Baibo. Bhi ọsi ẹmhọanta, mhan  ha fẹ ije kẹkẹ ghe bhi ẹkẹ Baibo, ọle mhan ha da sabọ lẹn otọ ọta akhasẹ ne ribhi ebe nọnsi Daniel.

3. Be imhan ha zilo nyan bhi ọne uhọnmhọn-ọta nan bi ọnọn rẹkhan ọlẹn?

³ Bhiriọ, mhan dẹ zilo nyan ebe nọnsi Daniel 11:​25-39. Mhan dẹ daghe hela ojie ọsi north bi ojie ọsi south ha khin rẹ na bhi 1870 rẹ sẹbhi 1991. Mhan dẹ yẹ tẹmhọn ebezẹle nọn da khẹke nin mhan fi emhin eso nin mhan rẹ rẹọ rẹji ọne ọta akhasẹ nan denọ. Bhi uhọnmhọn-ọta nọn rẹkhan ọnan, mhan ki zilo nyan Daniel 11:40–12:1. Mhan ki yẹ zilo nyan emhin eso nan fidenọ rẹji ebi ọne iBaibo nin tale ghe ọ dẹ sunu rẹ na bhi ukpe 1990 rẹ dọ sẹbhi okhọn ọsi Armageddon. Beji uwẹ ha rẹ ha luẹ ene uhọnmhọn-ọta nan veva, ọkhẹke nin uwẹ fẹ ẹkpẹti ghe nọn yọle, “Ijie Eva Ne Ne Egbe Suan bhi Ẹghe Ọkike ọsi Ọne Agbọn Nan.” Nan rẹ munhẹn, ọkhẹke nin mhan lẹn hela ene ijie nan veva mundia nan.

4. Emhin ea nela ha rẹkpa mhan lẹn hela ojie ọsi north bi ojie ọsi south khin?

⁴ Ene ka ha gbẹloghe agbaẹbho ne nẹga obọ ọsi north bhi otọ Izrẹl ẹghe ẹdẹlẹ, ele “ojie ọsi north” ka mundia nan. “Ojie ọsi south” da mundia nin ene ha gbẹloghe ọbọ ọsi south nọn ribhọ. Bezẹle nin mhan da ta iriọ? Ranmhude, ọne ẹhi nọn re ọne ọta akhasẹ man iDaniel da taman ọlẹn ghe, ebe ha sunu ji ẹbho nesi Osẹnobulua bhi ẹghe ọkike, ọle uhọnmhunje nin ọle vae dọ taman ọlẹn. (Dan. 10:14) Rẹ dọ sẹbhi iluemhin ọsi Pentecost bhi ukpe 33 C.E., ibhokhan Izrẹl ẹdẹlẹ wo ha yi ẹbho nesi Osẹnobulua. Ọkpakinọn, rẹ na bhi ọne ukpe nin ha vade, Jehova da rẹman ghe edibo nesi Jesu ne ga nọnsẹn, ele hi ẹbho nesọle. Ranmhude ọnan, mhan dẹ sabọ yọle ghe, edibo nesi Jesu, ele ọta akhasẹ nọn ribhi uhọnmhọnlẹn nọnzi 11 bhi ebe ọsi Daniel ha manman sun je, ọ iyi ibhokhan Izrẹl. (Acts 2:​1-4; Rom. 9:​6-8; Gal. 6:​15, 16) Rẹ na ẹghe rẹ sẹ ẹghe, ọle hi ugbẹloghe ne ribhi ihe ọsi ojie ọsi north bi ojie ọsi south rẹ ha fidenọ. Ọrẹyiriọ, emhin eso ribhọ ne bha fidenọ rẹji ene ugbẹloghe kẹkẹ nan. Ene emhin hi, ọhẹnhẹn, ene ijie wo ha kpokpo ẹbho nesi Jehova ne ribhi odotọ ugbẹloghe nesele. Ọzeva, ele re uwedẹ nin ele rẹ kpokpo ẹbho nesi Jehova rẹ rẹman ghe, eghian nesi Jehova ele khin. Ọzea, ene ijie veva ki ha ne egbe suan.

5. Ojie ọsi north bi ọsi south be ha ribhọ rẹ na bhi ẹkẹ ore nọnzeva rẹ dọ sẹbhi 1870? Gbotọle fanọn an.

⁵ Bhi ẹkẹ ore nọnzeva, ẹbho eso ne ha ga oga ohoghe da nabhi ẹkẹ oga ẹmhọanta. Ene ẹbho nan da munhẹn ha man iman-emhin ohoghe yẹ ha gbegue ẹmhọanta ne ribhi ẹkẹ iBaibo. Rẹ na bhi ọne ẹghe nin rẹ dọ sẹbhi ukpe 1870, Osẹnobulua bha yẹ ha mhọn agbotu bhi ọne otọ nan. Oga ohoghe nin Baibo rẹ khọkhọ ilunmhun da gbegue oga ẹmhọanta. Bhiriọ ọ da ha nọghọ nan rẹ lẹn Kristiẹn ọsaje. (Matt. 13:​36-43) Bezẹle nọn da khẹke nin mhan lẹn ọne ẹmhọanta nan? Ranmhude, ọnan rẹman ghe ojie ọsi north bi ojie ọsi south bha ha ribhi ihe rẹ na bhi ẹkẹ ore nọnzeva rẹ dọ sẹbhi 1870. Agbotu nọnsi Jehova soso bha ha ribhi ọne otọ nan nin ele ha miẹn kpokpo ẹghenin. * Ọkpakinọn, ukpe 1870 ki gbera, ojie ọsi north bi ojie ọsi south da kie zegbere. Be imhan rẹ lẹn ọnan yẹ?

6. Ẹghela Osẹnobulua rẹ gbo kie ha mhanmhan ẹbho nesọle ọbhi agbotu? Gbotọle fanọn an.

 ⁶ Rẹ na bhi ukpe 1870 ha vade, ọle iJehova rẹ ha mhọn agbotu ọsi ẹbho nesọle bhi ọne otọ nan. Ọne ukpe nin, ọle Charles T. Russell bi ibo ọle eso ko munhẹn ha luẹ iBaibo kugbe. Bhiriọ, ọle bi ene ibo ọle nan hi ọne ukọ nin Baibo tale ghe dẹ gbọnọ uwedẹ a ọkuẹsẹ a mun Agbejele nọnsi Osẹnobulua gbọ. (Mal. 3:1) Rẹ na bhi ọne ẹghe nin ha vade, Jehova da gbo kie ha mhanmhan ẹbho nesọle ọbhi agbotu. Ugbẹloghe soso be ha ribhọ ne ha re obọ so ẹbho nesi Osẹnobulua ẹghenin? Bha ji mhan guanọ otọle fẹghe.

7. Agbaẹbho nela ha ribhi ihe ọsi ojie ọsi south rẹ dọ sẹbhi ẹghe nan rẹ khọn okhọn nin ọhẹnhẹn nan khọn bhi ọne otọ agbọn nan rebhe?

⁷ Ọ ki dọ ha ribhi ukpe 1870, Britain da ha yi agbaẹbho nọn mhọn ahu nẹ bhi ọne agbọn nan rebhe. Eji ugbẹloghe nọnsọle sẹ bhi ọne otọ nan da wo manman kpọnọ. Ọle iBaibo re obhi ukhuan khere nọn gbe ikhuan ea khuelo rẹ khọkhọ. Ene ikhuan ea mundia nin France, Spain, bi Netherlands. (Dan. 7:​7, 8) Ọle ha yi ojie ọsi south rẹ dọ sẹbhi ẹghe nan rẹ khọn okhọnlẹn nin ọhẹnhẹn nan khọn bhi ọne otọ agbọn nan rebhe. Sẹyẹ, ọne ẹghe nan, United States of America da ha yi agbaẹbho nọn fe nẹ bhi ọne otọ agbọn nan rebhe. Bhiriọ, ọle bi Britain da wo ko ha lu emhin kugbe.

8. Rẹ na bhi ọne ẹghe ọkike nan rebhe, agbaẹbho nela hi ojie ọsi south?

⁸ Ẹghe nan rẹ ha khọn ọne okhọn nin ọhẹnhẹn nan, United States bi Britain da ko dọ kugbe. Ahu nọnsele da wo manman kpọnọ bhi ọne okhọnlẹn. Ọne ẹghe nan, Britain bi United States da dọ kugbe ha yi agbaẹbho nọn mhọn ahu nẹ bhi ọne otọ nan. Beji ebe nọnsi Daniel tale, ọne ojie nan  wo “noo eyokhọnlẹn ne manman bunbun ne yẹ mhọn ahu.” (Dan. 11:25) Bhi ọne ẹghe ọkike nan rebhe, Britain bi United States, ele kugbe ha yi ojie ọsi south. * Sokpan, agbaẹbho nela ki ha yi ojie ọsi north?

9. Ẹghela ojie ọsi north rẹ gbo zegbere? Be Daniel 11:25 rẹ munsẹ yẹ?

⁹ Obhio mhan nin Russell bi ibo ọle ki munhẹn ha luẹ iBaibo kugbe, ojie ọsi north da gbo zegbere bhi ukpe 1871. Ọne ukpe nin, okpea natiọle Otto von Bismarck, da ku agbaẹbho ne bunbun kugbe kiẹn agbaẹbho nọn manman mhọn ahu. A da ha tie ọne agbaẹbho Germany. Ọria ọhẹnhẹn nọn ha yi ojie bhi ọne otọ iGermany hi Wilhelm I. Ọle da re Bismarck mundia nọn ha yi ọnọn mun ọkalo bhi ọne ugbẹloghe. * Ikpe eso ki gbera, ugbẹloghe ọsi Germany da gba eje manman kpọnọ, rẹ sẹbhi otọ Africa bi Pacific Ocean. Germany da ha khu ọbhọ nin ọle mhọn ahu gbera Britain. (Tie Daniel 11:25.) Germany da ha zẹ sikẹ Britain bhi agbaẹbho ne mhọn eyokhọnlẹn nẹ bhi ọne otọ agbọn nan rebhe ẹghenin. Germany wo noo ene eyokhọnlẹn nan rẹ khọn eghian ọlẹn ẹghe nan rẹ ha khọn okhọnlẹn nin ọhẹnhẹn nan khọn bhi ọne otọ agbọn nan rebhe.

10. Be Daniel 11:25b, 26 rẹ munsẹ yẹ?

¹⁰ Ọta akhasẹ nọn ribhi ebe nọnsi Daniel yẹ taman mhan ebe ha sunu ji ugbẹloghe nọnsi Germany bi eyokhọnlẹn nesọle. Ọne ọta akhasẹ da yọle ghe, “ọbọ ọle ida ke okhun bhi ọne okhọn.” Bezẹle? “Ranmhude, ele dẹ mhanmhan emhin ọbe khẹ ọle.” Sẹyẹ, ọ da tale ghe, ẹbho ne deba ọle le ebale dẹ si ugbekhuelo ji ọle. (Dan. 11:25b, 26a) Ẹghe nin Daniel rẹ ha nyẹnlẹn, ẹbho ne ribhi ihe kẹkẹ bhi Babylon ha ribhi ibo ne deba ọnojie le ebale. (Dan. 1:5) Họla hi ene deba ọle le ebale nin ọne akhasẹ nan tẹmhọnlẹn? Ẹbho ne ha ribhi ihe ne khua bhi Germany, rẹ sẹbhi ene mun ọkalo bhi eyokhọnlẹn nesọle, ọle ọ ha tẹmhọnlẹn. Ranmhude uwedẹ nin ene ẹbho nan rẹ ha lu emhin, ojie nọn ha gbẹloghe bhi Germany da re ihe fia, * ugbẹloghe ọsọgbọn da munhẹn bhi enin. Ọne ọta akhasẹ da rẹman ebe ha sunu bhi ọne okhọn nin ojie ọsi north ha mun ji ojie ọsi south. Ọ ki ha tẹmhọn ojie ọsi north, ọ da yọle ghe, a dẹ fuẹn eyokhọnlẹn nesọle a. (Dan. 11:26b) Ẹghe nan rẹ ha khọn okhọnlẹn nin ọhẹnhẹn nan khọn bhi ọne otọ agbọn nan rebhe, a da khọn eyokhọnlẹn nesi Germany miotọ. Ẹbho ne bunun da yuno bhi ọne okhọn. Bhi ọne ẹghe nin, ọne okhọn da ha yi okhọn nọn ki sẹ khọ nẹ bhi ọne otọ nan.

11. Be ojie ọsi north bi ojie ọsi south lu?

¹¹ Daniel 11:​27, 28 ki ha tẹmhọn emhin ne ha sunu ọkuẹsẹ ọne okhọn nin ọhẹnhẹn nan de, ọ da yọle ghe ojie ọsi north bi ojie ọsi south dẹ ko dotua kugbe bhi tebu ọkpa ha bha ohoghe man egbe. Ọ da yẹ yọle ghe ojie ọsi north dẹ khuan emhin uku ne bunbun. Ọnan yẹ wo munsẹ tee beji a rẹ tale. Germany bi Britain da wo ha taman egbe ghe ọfure ele guanọ. Sokpan, okhọn nọn de bhi 1914 da rẹman ghe ohoghe ele ha bha man egbe. Ikpe eso ọkuẹsẹ 1914, Germany da dọ ha yi agbaẹbho nọnzeva nọn fe nẹ bhi ọne otọ agbọn nan rebhe. Ọkpakinọn, beji a tale bhi Daniel 11:​29, 30, Germany da ne ojie ọsi south khọnlẹn, sokpan ọ iyi obọ ọle ke okhun nẹ bhi ọne okhọn.

12. Be ojie ọsi north bi ojie ọsi south lu bhi okhọn ọhẹnhẹn nan khọn bhi ọne otọ agbọn nan rebhe?

¹² Rẹ na bhi ukpe 1914 ha vade, okhọn nin ene ijie nan veva ko ne egbe khọnlẹn, bi ekpokpo nin ele kpokpo ẹbho nesi Osẹnobulua da wo kie ha khọ ọbhọ. Bhi ọsi ijiẹmhin, ẹghe nan rẹ ha khọn ọne okhọn nin ọhẹnhẹn, ene gbẹloghe bhi Germany bi Britain, da ha kpokpo ẹbho nesi Osẹnobulua ranmhude ele bha ka deba bhi ọne okhọn. Sẹyẹ, ugbẹloghe ọsi U.S. da mun ẹbho ne sun agbotu nọnsi Jehova khue bhi ighan. Inian ọta akhasẹ nọn ribhi Revelation 11:​7-10 rẹ munsẹ.

13. Be ojie ọsi north lu yẹ ẹghe nin 1930 rẹ gbera bi ẹghe nan rẹ ha khọn okhọn iHitler?

¹³ Rẹ na bhi ukpe 1930, manman nọn bhi ẹghe nan rẹ khọn okhọn iHitler (world war II), ojie ọsi north da manman ha kpokpo ẹbho nesi Osẹnbulua. Ẹghe nin Hitler rẹ ha gbẹloghe iGermany, ọle bi ibo ọle da mun idobolo ọbhi iwẹnna itẹmhọn Osẹnobulua nin ẹbho nesi Osẹnobulua lu. Ele da gbono ẹbho nesi Jehova ne bunbun a, yẹ mun ene bunbun khue bhi ighan. Daniel ka wo tale ghe enan rebhe dẹ sunu. Ọne idobolo nan nin ojie ọsi north mun ọbhi iwẹnna itẹmhọn Osẹnobulua, ọle ojie ọsi north rẹ ‘fa uwa oga nọnsi Osẹnobulua a’ yẹ ‘ne emhin kpataki ne ribhọ kie.’ (Dan. 11:30b, 31a) Hitler da ve ihẹn ghe, ọle dẹ fuẹn ẹbho nesi Jehova rebhe a ne ribhi otọ iGermany.

14. Họla ki kiẹn ojie ọsi north ẹghe nin okhọn ọsi Hitler ki rẹ sotọ? Gbotọle fanọn an.

¹⁴ Ẹghe nan ki rẹ khọn okhọn iHitler fo, Soviet Union da kiẹn ojie ọsi north. Ọ da munhẹn ha gbẹloghe agbaẹbho ne bunbun ne rẹ ha ribhi odotọ ugbẹloghe ọsi Germany. Beji ugbẹloghe ọsi Hitler ha lu ẹghenin, Soviet Union da yẹ ha kpokpo ọrebhe ne mun oga nọnsi Jehova kalo bhi iẹnlẹn gbera ugbẹloghe nọnsọle.

15. Be ojie ọsi north lu yẹ ẹghe nin okhọn iHitler rẹ wo la sotọ?

¹⁵ Ẹghe nin okhọn ọsi Hitler rẹ wo la sotọ, Gọvamẹnt ọsi Soviet Union bi agbaẹbho nin ele ko ribhi ibo da munhẹn ha kpokpo ẹbho nesi Osẹnobulua. Beji a tale bhi Revelation 12:​15-17, ọne ojie da mun idobolo ọbhi iwẹnna itẹmhọn Osẹnobulua nin ẹbho nesi Jehova lu. Ọle da yẹ muno ẹbho ne bunbun bhi ẹwẹ ele sibhi agbaẹbho nọnsele re ha khian iSiberia. Bhi ẹghe ọkike agbọn nin mhan ye nian, ojie ọsi north wo ha situa rẹ ha kpokpo ẹbho nesi Jehova, beji a da miẹn ghe, ele ki zobọ bhi iwẹnna itẹmhọn Osẹnobulua nin ele lu. Ọkpakinọn ọ bha fo ọle. *

16. Be akhasẹ nọn ribhi Daniel 11:​37-39 rẹ munsẹ yẹ bhi Soviet Union?

¹⁶ Tie Daniel 11:​37-39. Beji ọne akhasẹ nan tale, ojie ọsi north bha “mun ekpẹn nin Osẹnobulua ọsi aba ọle.” Be ọle rẹ lu ọnan yẹ? Ugbẹloghe ọsi Soviet Union da ha de nyẹnyẹn oga kẹkẹ ne ribhi otọ nin ọle gbẹloghe, ranmhude ọle guanọ nin ọle fuẹn oga rebhe sibhi otọ nọnsọle rẹ. Ọnan zẹle bhi ukpe 1918, Soviet Union da mun emhanmhan gbọ nan rẹ ha man ibhokhan bhi isiku ghe Osẹnobulua iribhọ. Be ọle rẹ ha re uyi “ji osẹ ọsi ogbe nọn ziẹnlẹn” yẹ? Gọvamẹnt ọsi Soviet Union da wo manman ha noo igho rẹ mun eyokhọnlẹn nọnsọle egbe khẹ okhọn. Sẹyẹ, ele da ha lu udede ibomb kẹkẹ ne ya. Ranmhude ọnan, ojie ọsi north bi ojie ọsi south da dọ ha mhọn emhin okhọnlẹn ne bunbun, nan ha sabọ rẹ fuẹn ekutu agbọn an.

17. Be bhọ hi ọne emhin nọn sọnọn nọn si ugbekhuelo?

¹⁷ Ojie ọsi south bi ojie ọsi north sẹ kuobọgbe lu iwẹnna ọkpa. Ele da kuobọgbe mun emhin nọn sọnọn nọn si ugbekhuelo gbọ. (Dan. 11:31) United Nations hi ọne emhin nọn sọnọn nọn si ugbekhuelo nin ele mun gbọ.

18. Bezẹle nan da tie United Nations emhin nọn sọnọn?

¹⁸ Ebezẹle nan da tiẹ United Nations emhin nọn sọnọn hi, ọle tale ghe ọle dẹ sabọ lu emhin nin Agbejele nọnsi Osẹnobulua ọkpa ha sabọ lu. Ọle tale ghe ọle dẹ sabọ mun ọfure re bhi ọne otọ nan. A tie ọle emhin nọn si ugbekhuelo, ranmhude, ọle dẹ gbe oga ohoghe khuelo.​—Fẹ ẹkpẹti ghe nọn yọle, “Ijie Eva Ne Ne Egbe Suan bhi Ẹghe Ọkike ọsi Ọne Agbọn Nan.”

19-20. (a) Bezẹle nọn da khẹke nin mhan lẹn ene okha nin mhan zilo nyan bhi ọne uhọnmhọn-ọta nan? (b) Inọnta nela mhan ha zilo nyan bhi uhọnmhọn-ọta nọn ki sẹ ọle egbe?

¹⁹ Ọkhẹke nin mhan lẹn ene okha nan, ranmhude, ọ rẹkpa mhan lẹn ghe ọta akhasẹ nọn ribhi ebe nọnsi Daniel rẹji ojie ọsi south bi ojie ọsi north, munsẹ bhi ukpe 1870 rẹ sẹbhi 1991. Ọnan rẹ mhan rẹọbhọ ghe, ọta akhasẹ nekẹle bhi ebe nọnsi Daniel dẹ yẹ munsẹ.

²⁰ Bhi 1991, Soviet Union da kpẹn. Bhiriọ, họla ki ribhi ihe ọsi ojie ọsi north ẹlẹnan nian? Uhọnmhọn-ọta nọn ki sẹ ọle egbe dẹ wanniẹn ọne inọnta nan.