1. Wathani ũla wĩ Mbivilianĩ ũtũtetheeasya kũmanya kyaũ?

NĨ KYAŨ kĩkilyĩ kũkwata andũ ma Yeova o mĩtũkĩ? No tũmanye ũsũngĩo wa ĩkũlyo yĩu. Wathani ũla wĩ Mbivilianĩ nũtũtetheeasya kũmanya maũndũ manene ala makilyĩ kwĩkĩka. Kwa ngelekany’o, ve wathani ũmwe ũtũtetheeasya kũmanya kĩla silikalĩ imwe syĩ vinya ĩũlũ wa nthĩ ikeka. Wathani ũsu wĩ ĩvukunĩ ya Ndanieli kĩlungu kya 11, na ũeleetye asumbĩ elĩ amaitha. Ũmwe etĩtwe mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ na ũla ũngĩ mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩtheo. Kĩlungu kĩnene kya wathani ũsu nĩkĩanĩĩte, na kwoou no twĩkale tũte na nzika kana kĩlungu kĩla kĩtialĩte kĩilea kwĩanĩa.

2. O tondũ vonanĩtw’e nthĩnĩ wa Mwambĩlĩlyo 3:15 na Ũvuany’o 11:7 na 12:17, nĩ maũndũ meva ma vata twaĩle kwĩkala tũlilikene yĩla tũkwĩmanyĩsya wathani wa Ndanieli?

² Nĩ kana tũelewe wathani ũla wĩ ĩvukunĩ ya Ndanieli kĩlungu kya 11, mbee nĩtwaĩle kũmanya kana kĩlungu kĩu kĩneeneete o asumbĩki na silikalĩ ila syĩthĩwa syathĩnisye athũkũmi ma Ngai, kana syĩthĩwa syasumbĩkĩte nthĩ yĩ na athũkũmi ala aingĩ ma Ngai. Na o na kau ũtalo wa andũ ma Ngai nĩ mũnini waelekanw’a na ũtalo wa andũ nthĩ yonthe, mavinda maingĩ nĩmo masyĩmawa mũno nĩ silikalĩ isu. Nĩkĩ syĩkaa ũu? Nũndũ Satani na nthĩ ĩno yake nthũku methĩawa na kĩeleelo kĩmwe kĩnene, nakyo nĩ kũmina ala mathũkũmaa Yeova na Yesũ. (Soma Mwambĩlĩlyo 3:15 na Ũvuany’o 11:7; 12:17.) Kelĩ, wathani ũla wĩ ĩvukunĩ ya Ndanieli no nginya ũkwatĩanĩe na mawathani  angĩ me Ndetonĩ ya Ngai. Na eka ũu, tũyĩsa kũelewa wathani ũsu nesa tũtasyaĩtye ilungu ingĩ syĩ Maandĩkonĩ.

3. Twĩneenea kyaũ ĩsomonĩ yĩĩ na yĩla yĩatĩĩe?

³ Nũndũ nĩtwamanya maũndũ asu ma vata, twĩneenea ĩandĩko ya Ndanieli 11:25-39. Nĩtũkwona nũũ ũla wĩthĩĩtwe e mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ na wa ngalĩ ya ĩtheo kuma mwaka wa 1870 nginya 1991, na tũisyoka twone nĩkĩ twaĩle kũvĩndũa ũndũ twĩthĩĩtwe tũielewa kĩlungu kĩmwe kya wathani ũsu. Ĩsomonĩ yĩla yĩatĩĩe twĩneenea Ndanieli 11:40–12:1. Ĩsomonĩ yĩu nĩtũũtetheew’a tũelewe nesanga ũndũ kĩlungu kĩu kya wathani kĩeleetye maũndũ makonetye mwaka wa 1991 nginya kaũ wa Alimaketoni. Ũyĩmanyĩsya masomo asu elĩ, nũseo ũkasiasya kyati kĩ na kyongo, “Asumbĩ Elĩ Meũsindana Ĩvindanĩ ya Mũminũkĩlyo.” Ĩndĩ mbee ekai twambe kwona ũndũ tũtonya kũmanya asumbĩ asu elĩ.

4. Nĩ maũndũ meva atatũ meũtũtetheesya kũmanya mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ na mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩtheo?

⁴ Tene ĩsyĩtwa “mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ” yanengawe asumbĩ ala masumbĩka ngalĩko ya ĩũlũ ya nthĩ ĩla Aisilaeli matwĩe, nayo ĩsyĩtwa “mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩtheo” yanengawe asumbĩ ala masumbĩka ngalĩko ya ĩtheo. Nĩkĩ tũkwasya ũu? Nũndũ mũlaĩka atavisye Ndanieli atĩĩ: ‘Yu nĩnooka ũkũmanyĩthya [ũndũ] ũla ũkakwata andũ maku mĩthenya ya mũminũkĩlyo.’ (Nda. 10:14) Mbaĩ ya Isilaeli yaĩ andũ ma Ngai kũvika Vendekosito ya mwaka wa 33. Ĩndĩ kuma ĩvinda yĩu na kũendeea, Yeova nĩwoonanisye ũtheini kana amanyĩw’a aĩkĩĩku ma Yesũ nĩmo maĩ andũ make. Kwoou maũndũ maingĩ ma wathani ũla wĩ ĩvukunĩ ya Ndanieli kĩlungu kya 11 makonetye aatĩĩi ma Klĩsto, ĩndĩ ti mbaĩ ya tene ya Isilaeli. (Meko 2:1-4; Alo. 9:6-8; Aka. 6:15, 16) Na ũndũ ũngĩ nĩ kana, asumbĩ na silikalĩ syĩ kĩvathũkany’o nĩsyĩthĩĩtwe iitw’ĩka mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ kana mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩtheo. Ĩndĩ o na kũtw’ĩka asumbĩ asu methĩĩtwe maivĩndũkanga, nĩmavw’anene maũndũnĩ atatũ. Mbee, asumbĩ asu nĩmokitĩte athũkũmi ma Ngai kana makasumbĩka nthĩ yĩ na athũkũmi ala aingĩ ma Ngai. Kelĩ, nĩmonanĩtye kana nĩmamenete Ngai wa w’o, Yeova, kwĩsĩla ũndũ makuie andũ make. Na katatũ, asumbĩ asu elĩ methĩĩtwe maisindanĩa ũkũmũ.

5. No twasye vaĩ mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ na wa ngalĩ ya ĩtheo katĩ katĩ wa mwaka wa 100 na 1870? Elesya.

⁵ Ĩvinda ĩna ĩtina wa mwaka wa 100, Aklĩsto ma ũvũngũ nĩmalikile kĩkundinĩ kya w’o kya Kĩklĩsto, na mambĩĩa kũmanyĩsya momanyĩsyo ma ũvũngũ na kũvithany’a ũw’o ũla wĩ Ndetonĩ ya Ngai. Kuma ĩvinda yĩu nginya mũthyanĩ wa myaka ya 1800, Ngai ndaĩ na kĩkundi ũmbanĩtye kũũ nthĩ na akakĩseũvya kĩmũthũkũme kĩ ngwatanĩo. Aklĩsto ma ũvũngũ nĩmaingĩvie ta ĩthaaa mũũndanĩ, na nũndũ wa ũu, weethĩa ti laisi kũmanya Aklĩsto ma w’o. (Mt. 13:36-43) Nĩkĩ ve vata wa kũmanya ũndũ ũsu? Nũndũ kĩu kĩonany’a kana ũvoo ũla tũkwĩmanyĩsya ĩũlũ wa mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ na wa ngalĩ ya ĩtheo ndwĩsa kwĩthĩwa ũkonetye asumbĩ kana mosumbĩ ala maĩ kw’o ĩtina wa mwaka wa 100 kũvika 1870. Myakanĩ ĩsu Ngai ndaĩ na kĩkundi ũmbanĩtye kũũ nthĩ na akakĩseũvya kĩmũthũkũme kĩ ngwatanĩo ũndũ asumbĩ asu makĩvithũkĩa. * Ĩndĩ nĩtwĩsĩ kana asumbĩ asu elĩ nĩmaumĩlile ĩngĩ ĩvinda ĩkuvĩ ĩtina wa mwaka wa 1870. Twĩsĩ ũu ata?

6. Nĩ ĩndĩĩ Ngai wambĩĩie kwĩthĩwa na kĩkundi kya andũ meũmũthũkũma ũndũ vaĩle ĩngĩ? Elesya.

 ⁶ Kuma mwaka wa 1870 na kũendeea, Ngai nĩwambĩĩe kũmbany’a andũ make matw’ĩke kĩkundi. Mwakanĩ ũsu nĩw’o Charles T. Russell na anyanyae mambĩĩe kwĩmanyĩsya Mbivilia me vamwe. Mwana-a-asa Russell na anyanyae nĩmo ũla mũtũmwa wathanĩtwe akewa “akaseũvya nzĩa” mbee wa Ũsumbĩ wa Masia kwambĩĩa. (Mal. 3:1) Kwoou mwakanĩ ũsu Ngai nĩwambĩĩe ĩngĩ kwĩthĩwa na kĩkundi kya andũ meũmũthũkũma ũndũ vaĩle! Ĩndĩ ĩkũlyo nĩ, Ĩvindanĩ yĩu kwaĩ na silikalĩ syĩ vinya mũno isumbĩkĩte kĩsio kĩ na athũkũmi aingĩ ma Ngai, kana itonya kũmokita? Ekai twone maũndũ aa maatĩĩe.

7. Nũũ waĩ mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩtheo kũvika yĩla Kaũ wa Mbee wa Nthĩ Yonthe wangĩĩe kũthela?

⁷ Kũvika mwaka wa 1870, Britain nĩyasumbĩkĩte isio mbingĩ kwĩ nthĩ o na yĩva, na nĩyo yaĩ na ita sya kaũ ila syĩ vinya vyũ. Silikalĩ ĩsu ya Britain nĩyo ĩelekanĩtw’e na ũvya mũnini ũla wakũie mbya ingĩ itatũ, nasyo nĩ France, Spain, na Netherlands. (Nda. 7:7, 8) Kwoou Britain nĩyo yaĩ mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩtheo kũvika yĩla Kaũ wa Mbee wa Nthĩ Yonthe wangĩĩe kũthela. Ĩvindanĩ o yĩu, Amelika nĩyo yaĩ nthĩ ĩla nthwii vyũ ĩũlũ wa nthĩ, na yaĩ ĩnambĩĩa kwĩthĩwa na ngwatanĩo na Britain.

8. Nũũ wĩthĩĩtwe e mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩtheo mĩthenyanĩ yonthe ya mũminũkĩlyo?

⁸ Ĩvindanĩ ya Kaũ wa Mbee wa Nthĩ Yonthe, Amelika nĩyakwatanie na Britain na maseũvya ita syĩ vinya mũno. Ĩvindanĩ yĩu, Britain na Amelika nĩsyo syatw’ĩkie Ũsumbĩ Mũnene wa Nthĩ wa Britain na Amelika. Na o tondũ Ndanieli wathanĩte, mũsumbĩ ũsu nĩweeyũmbanĩsye “ita nene mũno, syĩ vinya.” (Nda. 11:25) Kwoou mĩthenyanĩ ya mũminũkĩlyo,  ngwatanĩo ĩsu ya Britain na Amelika nĩyo yĩthĩĩtwe yĩ mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩtheo. * Ĩndĩ mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ nũũ?

9. Mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ aumĩlile ĩngĩ ĩndĩĩ, na wathani ũla wĩ nthĩnĩ wa Ndanieli 11:25 weanĩiw’e ata?

⁹ Kwĩ mwaka wa 1871, mwaka ũmwe ĩtina wa Russell na anyanyae kwambĩĩsya kĩkundi kya kwĩmanyĩsya Mbivilia, mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ nĩwaumĩlile ĩngĩ. Mũsumbĩ ũsu aĩ Germany. Mwakanĩ ũsu Otto von Bismarck akwatanisye isio iana ũna syatw’ĩka ũsumbĩ wĩ vinya wa Germany. Kĩsio kĩmwe katĩ wa isu kyeetawa Prussia na mũsumbĩki wakyo aĩ Wilhelm I. Ũsu nĩwe watw’ĩkie mũsumbĩ mweũ wa Ũsumbĩ wa Germany na amũnyuva Bismarck atw’ĩke mũnene vyũ silikalĩnĩ yake. * Kwa ĩvinda ya myaka mĩongo yĩana ũna ĩtina wa ũu, Germany nĩyambĩĩie kũsumbĩka nthĩ imwe sya Africa na sya Ũkanga wa Pacific, na yambĩĩa kũsindana na Britain. (Soma Ndanieli 11:25.) Ũsumbĩ wa Germany nĩweekie ita syĩ vinya sya nthĩ nyũmũ, na ita syayo sya kĩw’ũnĩ nĩsyo syaĩ sya kelĩ kwa ũnene nthĩ yonthe. Kaũnĩ wa mbee wa nthĩ yonthe, Germany nĩyatũmĩie ita isu kũkita amaitha mayo.

10. Wathani ũla wĩ nthĩnĩ wa Ndanieli 11:25b, 26 weanĩiw’e ata?

¹⁰ O na ĩngĩ, Ndanieli nĩwathanĩte kĩla kĩkakwata Ũsumbĩ wa Germany na ita syaw’o sya kaũ. Athanie kana mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ “ndakaũngama.” Nĩkĩ? Wathani waĩtye: ‘Nũndũ makamũsũanĩĩa maũndũ. Ĩĩ, ala maĩsaa kya ũya kyake kĩseo makamwananga.’ (Nda. 11:25b, 26a) Ĩvindanĩ ya Ndanieli, amwe maĩsaa “kya ũya kĩseo kya mũsumbĩ” maĩ anene onthe ũsumbĩnĩ ala ‘maũngamaa mbee wa mũsumbĩ.’ (Nda. 1:5) Kwoou wathani ũsu waneeneete aaũ? Waneeneete anene ala maĩ Ũsumbĩnĩ wa Germany, ala nĩ vamwe na anene ma ita na atai moo ala maĩ ungu wa mũsumbĩ. Asu nĩmo matumie mũsumbĩ woo asya vinya na silikalĩ ĩsu ya Germany yavalũka. * O na ĩngĩ, wathani ũsu nĩwawetete vakathi ata Ũsumbĩ wa Germany wokita na mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩtheo. Wathani ũsu ũiweta mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ waĩtye: “Na ita syake ikausũa itivũke; na aingĩ makavalũka me oae.” (Nda. 11:26b) O tondũ kwathanĩtwe, ĩvindanĩ ya kaũ wa mbee wa nthĩ yonthe ita sya Germany ‘nĩsyausũie syativũka,’ na aingĩ ‘mavalũka me oae.’ Andũ aingĩ mũno nĩmakwie kaũnĩ ũsu kwĩ makaũnĩ ala angĩ maĩ maaũkitwa.

11. Mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ na wa ngalĩ ya ĩtheo meekie ata?

¹¹ Ĩvuku ya Ndanieli 11:27, 28 nĩyĩeleetye maũndũ ala maĩ mekĩke Kaũ wa Mbee wa Nthĩ Yonthe ũtanambĩĩa. Yaĩtye kana mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ na wa ngalĩ ya ĩtheo “makaneena movũngũ me mesanĩ ĩmwe.” Yongelete kwasya kana mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ akeyũmbĩĩa “ũthwii mwingĩ.” Na kĩu nokyo kyeekĩkie. Germany na Britain maĩtye kana meenda mũuo katĩ woo, ĩndĩ kĩu mawetie kyaĩ kya ũvũngũ nũndũ nĩmambĩĩe kũkitana mwaka wa 1914. Na eka ũu, tũivika mwaka wa 1914, Germany yaĩ na ũthwii mwingĩ nũndũ nĩyo yaĩ nthĩ ya kelĩ nthwii ĩũlũ wa nthĩ. Na ĩndĩ nĩ kana wathani ũla wĩ nthĩnĩ wa Ndanieli 11:29 na mũsoa wa 30 ũyambĩĩa wĩanĩe, Germany nĩyokitie na mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩtheo, ĩndĩ nĩyasindiwe.

12. Mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ na mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩtheo meekie ata ĩvinda ya kaũ wa mbee wa nthĩ yonthe?

¹² Kuma mwaka wa 1914 na kũendeea, asumbĩ asu elĩ methĩĩtwe mayũkitana mũnango na mayũkita andũ ma Ngai mũno. Kwa ngelekany’o, kaũnĩ wa mbee wa nthĩ yonthe silikalĩ ya Germany na ya Britain nĩsyathĩnisye athũkũmi ma Ngai nũndũ wa kũlea kũlika kaũnĩ. Nayo silikalĩ ya Amelika nĩyekisye yela ana-a-asa ala matongoetye wĩanĩ wa kũtavany’a. Ĩtambya yĩu silikalĩ ya Amelika yoosie yeanĩisye wathani ũla wĩ nthĩnĩ wa Ũvuany’o 11:7-10.

13. Myakanĩ ya 1930 na ĩvindanĩ ya kaũ wa kelĩ wa nthĩ yonthe, mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ eekie ata?

¹³ Na ĩndĩ myakanĩ ya 1930, na mũno mũno ĩvindanĩ ya kaũ wa kelĩ wa nthĩ yonthe, mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ nĩwathĩnisye andũ ma Ngai ate na tei. Yĩla kyama kya Nazi kyambĩĩie kũsumbĩka nthĩ ya Germany, Hitler na aatĩĩi make nĩmakũnie maluvuku wĩa wa andũ ma Ngai. Mũsumbĩ ũsu wa ngalĩ ya ĩũlũ nĩwooaie andũ ma Yeova vakuvĩ 1,500, na angĩ ngili mbingĩ amatwaa kambinĩ sya kũthĩnĩsya andũ. Ndanieli nĩwathanĩte maũndũ asu onthe. Athanĩte kana mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ ‘akavukya vala vandũ vatheu,’ na ‘aiveta nthembo ya kũvĩvw’a ĩtatw’ĩkanaa,’ na eekie ũu yĩla wakũnie maluvuku wĩa wa kũtavany’a. (Nda. 11:30b, 31a) O na mũtongoi wa Germany, Hitler, eekũnĩte kĩthũi akasya etuta vyũ andũ ma Ngai amavete nthĩ ĩsu.

14. Nũũ watw’ĩkie mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ ĩtina wa kaũ wa kelĩ wa nthĩ yonthe? Elesya.

¹⁴ Ĩtina wa kaũ wa kelĩ wa nthĩ yonthe, silikalĩ ya Communist ĩla yasumbĩkĩte Soviet Union nĩyasumbĩkie isio mbingĩ ila yaĩ yatavie sya Germany. Kwoou Soviet Union nĩyo yu yatw’ĩkie mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ. Nũndũ silikalĩ ya Soviet Union yaĩ ndikiteta o ta silikalĩ ya Nazi, o nayo nĩyanyamaisye andũ ala moonaa ũthaithi wa w’o wĩ wa vata kwĩ kwĩw’a silikalĩ.

15. Mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ eekie ata ĩtina wa Kaũ wa Kelĩ wa Nthĩ Yonthe kũthela?

¹⁵ Ĩvinda ĩkuvĩ ĩtina wa Kaũ wa Kelĩ wa Nthĩ Yonthe, mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ, ũla nĩ Soviet Union vamwe na nthĩ ila ingĩ syaĩ ngwatanĩo nayo, nĩwambĩĩie kũthĩny’a andũ ma Ngai ate na tei. Ĩandĩko ya Ũvuany’o 12:15-17 yĩelekanĩtye kũthĩnw’a kwa andũ ma Ngai na “ũsĩ.” Kwosana na wathani ũsu, mũsumbĩ ũsu nĩwakũnie maluvuku wĩa witũ wa kũtavany’a na athamĩĩsya andũ ma Yeova ngili mbingĩ kũasa na kwoo. Kwoou mĩthenyanĩ yonthe ya mũminũkĩlyo mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ ethĩĩtwe eyovete kavyũ ũkũlĩ athĩny’e andũ ma Ngai, ĩndĩ ndaaĩsa kũvota kũũngamya wĩa woo. *

16. Soviet Union yeanĩisye ata wathani ũla wĩ nthĩnĩ wa Ndanieli 11:37-39?

¹⁶ Soma Ndanieli 11:37-39. Mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ nĩweanĩisye wathani ũsu nũndũ ‘ndaaona ngai sya aaĩthe make ta kĩndũ.’ Eekie ũu ata? Kuma tene Soviet Union yaĩ na kĩeleelo kya kũvetanga ndĩni syonthe, na nũndũ wa ũu nĩyatatie kũivena vinya wasyo. Na nĩ kana silikalĩ ĩsu ĩanĩsye kĩeleelo kyayo, yaĩ yaumisye mwĩao mwakanĩ wa 1918, ũla wesie kũtuma sukulu syambĩĩa kũmanyĩsya kana kũi Ngai. Nĩ kwa nzĩa yĩva mũsumbĩ ũsu wa ngalĩ ya ĩũlũ wanengie ‘ndaĩa ngai ya i ngome’? Nĩ kenda Soviet Union ĩlũlũmĩlye ũsumbĩ wayo, yaminie mbesa mbingĩ vyũ ĩyũmbany’a ita na kũseũvya mĩio ngili mbingĩ mũno ya nuclear.  Kũvika vau mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ na wa ngalĩ ya ĩtheo maĩ maneeyũmbanĩsya mĩio yĩ vinya ĩtonya kũmina andũ mbilioni mbingĩ!

17. “Ũthatyo ũla wanangaa” nĩ kyaũ?

¹⁷ Mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ nũkwatĩte mbau mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩtheo ũndũnĩ ũmwe mũnene, naw’o nĩ ‘kũũngamya ũthatyo ũla wanangaa.’ (Nda. 11:31) Ngwatanĩo ya Nthĩ (UN) nĩyo “ũthatyo” ũsu.

18. Nĩkĩ Ngwatanĩo ya Nthĩ yĩtĩtwe “ũthatyo”?

¹⁸ Ngwatanĩo ya Nthĩ yĩtĩtwe “ũthatyo” nũndũ yaasya yĩete mũuo ĩũlũ wa nthĩ, na kaĩ no Ũsumbĩ wa Ngai wĩ w’oka ũtonya kwĩka ũu! Na wathani ũsu wĩ ĩandĩkonĩ ya Ndanieli waĩtye ũthatyo ũsu nĩw’o “ũla wanangaa” nũndũ Ngwatanĩo ya Nthĩ nĩyo ĩkethĩwa mũsitalĩnĩ wa mbee kũvithũkĩa na kwananga ndĩni syonthe sya ũvũngũ.—Sisya kyati “Asumbĩ Elĩ Meũsindana Ĩvindanĩ ya Mũminũkĩlyo.”

19-20. (a) Nĩkĩ twaĩle kũmanya ũvoo ũsu w’onthe? (b) Ĩsomonĩ yĩla yĩatĩĩe twĩsũngĩa ĩkũlyo yĩva?

¹⁹ Nĩtwaĩle kũmanya ũvoo ũsu nũndũ wĩĩkĩĩthya kana kuma mwaka wa 1870 nginya 1991, wathani wa Ndanieli ĩũlũ wa mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ na wa ngalĩ ya ĩtheo nĩwĩanĩĩte. Kwoou no twĩkale tũte na nzika kana kĩlungu kĩla kĩtialĩte kya wathani ũsu nĩkĩkwĩanĩa.

²⁰ Mwaka wa 1991 Soviet Union nĩyavalũkile. Kwoou ũmũnthĩ mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ nũũ? Ĩsomo yĩla yĩatĩĩe nĩyĩũsũngĩa ĩkũlyo yĩu.