1. O jipolofesiya ja Bibidya ji tu kwatekesa kutendela ihi?

IHI yanda bhita ni mundu wa Jihova ku hádya? Ki twejiya. O jipolofesiya ja Bibidya, ji tu kwatekesa kutendela o izulukutu yanda bhita n’etu, ku hádya. Sayi polofesiya, i tu kwatekesa kumona o ima yanda bhanga o jinguvulu jala ni kutena kwavulu mu ixi ku hádya. O musoso yu, wala mu kibatulu 11 ya divulu dya Daniyele, ujimbulula ima yalungu ni jisobha jiyadi janda luwa mu dyâ. O jisobha jiji, a jixana sobha ya thunda ni sobha ya lwiji. Mbandu javulu mu polofesiya yiyi, ya dikumbidila kyá. Tu tena kudyelela kwila, o mbandu ya subhuka-ku, kwa kambe ngó, yanda dikumbidila we.

2. Kala kilondekesa Dimatekenu 3:15 ni Dijingunwinu 11:7 ni 12:17, ihi i twa tokala kulembalala phala kutendela o polofesiya ya Daniyele?

² Phala kutendela o polofesiya ya Daniyele kibatulu 11, twa tokala kulembalala kwila, yene itumbula ngó atumini mba jinguvulu ja tumina ni kuzukutisa o mundu wa Nzambi. Tunde ukulu, o jeselevende ja Nzambi ja tolele, mu ku asokesa ni athu ku mundu woso. Né kiki, o jinguvulu jiji jene mu azukutisa kyavulu. Mukonda dyahi? Mukonda o kima kya katunda kya mesena Satanaji ni mundu wê, o kubwika oso ene mu sidivila Jihova ni Jezú. (Tanga Dimatekenu 3:15 ni Dijingunwinu 11:7; 12:17.) Ku mbandu yengi, o jipolofesiya ja soneka Daniyele, jalungu we ni jipolofesiya jengi jala mu Mak’â Nzambi. Mu kidi, tu tena ngó kutendela kyambote o polofesiya ya Daniyele, se tu isokesa ni jimbandu jengi ja Mikanda Ikôla.

3. Ihi i twanda dilonga mu milongi yiyi ni mu milongi ya kayela?

³ Mu kulembalala-phe o jipondo jiji, kindala twanda tonginina  o divulu dya Daniyele 11:25-39. Twanda mona se ananyi exile o jisobha ja thunda ni jisobha ja lwiji, tundé mu muvu wa 1870 ndu 1991. Twanda mona we se mukonda dyahi twa bhingi kulungulula o ukexilu wetu wa kutendela o mbandu ya polofesiya yiyi. Mu milongi ya kayela, twanda dilonga o divulu dya Daniyele 11:40–12:1. Twanda jimbulula o ukexilu wetu wa kutendela o mbandu ya polofesiya, ijimbulula o izukulutu tundé mu mivu ya 1990 katé o ita ya Alumajedone. Kyoso ki twanda dilonga o milongi iyadi yiyi, kumona o kaxa “Jisobha Jiyadi ja Dikwata o Unguma mu Izuwa ya Sukidila-ku,” kwanda ku tu kwatekesa kutendela kyambote o ima. Maji kyadyanga, twa tokala kwijiya o jisobha jiyadi jotumbule mu polofesiya yiyi.

4. Ima yebhi itatu i tu kwatekesa kwijiya o sobha ya thunda ni sobha ya lwiji?

⁴ O izwelu “sobha ya thunda” ni “sobha ya lwiji,” kudimatekenu yexile mu lombolola o jinguvulu ni atumini exile ku lwiji ni ku thunda dya ixi ya Izalayele. Mukonda dyahi tu zwela kiki? Tala ya zwela o anju yabhana o njimbu kwa Daniyele: “O kiki ngeza ku ku ijidisa kyoso kya-nda kubhita na-kyu o mundu wé, mu izuwa i sukidila-ku.” (Dan. 10:14) O akwa Izalayele, éne exile o mundu wa Nzambi katé mu Pendekoxi ya 33 K.K. Maji tundé o muvu wenyó, Jihova wa londekesa ni kidi kyoso kwila, o maxibulu a fiyele a Jezú, éne kyá exile o mundu wê. Kyenyiki, izwelu yavulu mu polofesiya ya Daniyele mu kibatulu 11, ki yalungu dingi ni Izalayele mu xitu, maji yalungu ni akayedi a Kidistu. (Ika. 2:1-4; Loma 9:6-8; Nga. 6:15, 16) O kumbandu yengi, atumini ni jisobha javulu ki ja difu, akituka jisobha ja thunda ni jisobha ja lwiji. Maji o jisobha joso jiji, exile mu bhanga o ima itatu yiyi: Kyadyanga, atumina o ixi mwexile o mundu wa Nzambi, a azukutisa. Kayadi, o ukexilu wa talatala o mundu wa Nzambi, walondekesa kwila, a zembe Jihova, o Nzambi ya kidi. Katatu, a luwa mudyâ, phala kulondekesa se nanyi wala dingi ni kutena.

5. O kwila kya bhanene kutonginina o sobha ya thundu ni sobha ya lwiji, tunde mu muvu wa 100 ndu 1870? Jimbulula.

⁵ Kyoso kya bhiti o muvu wa 100 K.K., mu kilunga kya Jikidistá ja kidi, mwa bokona we Jikidistá ja makutu. Ene exile mulonga ima yamakutu, abhange yoso phala kusweka o kidi kya Mak’â Nzambi. Tundé mu muvu wa 100 katé mu mivu ya 1870, Jihova kexile ni kilunga kya disokejeka kyambote phala ku mu bheza. O Jikidistá ja makutu, ja dimwangele kyavulu kala jimbundu ja yangu mu mabhya. Mukonda dya kiki, kyabhonzele kyavulu kwijiya se ananyi o Jikidistá ja kidi. (Mat. 13:36-43) Mukonda dyahi kima kyambote kwijiya o maka ya? Mukonda kilondekesa kwila, o jisobha ni jinguvulu ja tumina tundé mu muvu wa 100 K.K. ndu 1870, katena kukala sobha ya thunda ni sobha ya lwiji. Tu zwela kiki, mukonda kikwexile kibuka mba kilunga kya Nzambi, phala ene kuzukutisa. * Maji, mu kubhita o muvu wa 1870, tweji tena dingi kutonginina se nanyi o sobha ya thunda ni sobha ya lwiji. Mukonda dyahi tu zwela kiki?

6. Jihova wa sokejeka dingi kibuka phala ku mu sidivila mu kithangana kyebhi? Jimbulula.

⁶ O mundu wa Nzambi, amateka ku usokejeka dingi tunde mu muvu wa 1870. Mu muvu  yu, phange Charles Taze Russell ni jiphange jamukwá, asokejeka kibuka, phala kudilonga ni kutokwesa o Bibidya. Phange Russell ni jiphange jamukwá, a kalakala kala ‘o mukunji wa yudika o njila’ phala o wijilu wa Utuminu wa Mexiya. (Mal. 3:1) Kyenyiki-phe, Jihova wexile dingi ni kilunga kyexile ku mu bheza mu ukexilu wa tokala! O kwila kwexile unguvulu ku mundu weji zukutisa o jiselevende ja Nzambi? Tu mone ya bhiti.

7. Mu kithangana kya ita yadyanga ya bhiti ku mundu woso, nanyi wexile o sobha ya lwiji?

⁷ Mu muvu wa 1870, o ixi ya Bretanha yexile mu tumina jixi javulu mu ngôngo, o jinguvulu jamukwa ndenge. Exile we ni kilombo kya ita kya beta-kota ku mundu. O polofesiya ya Daniyele ya jimbulula maka alungu ni kalumbinga kofele ka tolola jimbinga jitatu. O jimbinga jitatu jotolole, ji lombolola o jixi ja França, Espanha, ni Holanda. (Dan. 7:7, 8) Kyenyiki-phe, o ixi ya Bretanha yexile o sobha ya lwiji mu kithangana kya ita yadyanga ya bhiti ku mundu woso. Mu kithangana kiki, o Estados Unidos ya kituka o ixi ya beta dingi kota mu umvwama, mu ngôngo yoso. Ya bhange we ukamba wa katunda ni ixi ya Bretanha.

8. Tunde kya mateka o izuwa yasukidila-ku kate lelu nanyi o sobha ya lwiji?

⁸ Mu Ita Yadyanga ya bhiti ku Mundu Woso, o ixi ya Estados Unidos ni ya Bretanha, abhange ukamba mudyâ phala kubandekesa kifuxi kya masoladi kyala ni kutena kwavulu. Mu kithangana kyenyokyo, o jixi jiyadi jiji, jakituka o kifuxi kya Anglo-Americana, kitumina o ngôngo yoso. Kala kya kanena Daniyele, o sobha yiyi ya phopheka “nzungule ya athu, phala kuya mu ita yenyiyi ni kilômbo kyonéne.” (Dan. 11:25) Tunde kyamateka o izuwa yasukidila-ku kate lelu, o kibuka kya Anglo-Americana,  yene o sobha ya Lwiji. * Nanyi-phe o sobha ya thunda?

9. Kithangana kyebhi kya moneka o sobha ya thunda ni kyebhi kya dikumbidila o polofesya ya Daniyele 11:25?

⁹ Ku muvu wa 1871, kyoso phange Russell ni jiphange jamukwá kya sokejeka kibuka phala kudilonga o Bibidya, o sobha ya thunda ya moneka dingi. Ku muvu yu, Otto von Bismarck wa bundu jixi javulu yu wa sokejeka o Utuminu wa Alemanha. O sobha ya Prússia Wilhelm I (yadyanga), mwene wexile o sobha yadyanga mu Utuminu wa Alemanha. Mwene wa solo Bismarck phala kukala o kisengele kyé. * Mu kubhita mivu, o ixi ya Alemanha yexele mutumina jixi javulu ku Africa, Oceano Pacifico. A soto kusomboka o Utuminu ya Bretanha mu kutena. (Tanga Daniyele 11:25.) O ixi ya Alemanha yongeka kifuxi kyonene kya masoladi ni mawulungu a ita. Kwa kambele ngó eji sokela ni ixi ya Bretanha. Bhu kaxi ka mata mâ ene a bhânge ni jinguma jâ.

10. Kyebhi kya dikumbidila Daniyele 11:25b, 26?

¹⁰ Mu kusuluka, Daniyele wa zwela yeji bhita ni Utuminu wa Alemanha ni kifuxi kyê kya masoladi kya sokejekele. O polofesiya yambe kwila, o sobha ya thunda “kanda kunanga.” Mukonda dyahi? Mukonda a ka “mu tolola. Ene a-nda kudya-nê ima yambote ku meza mê, ene-â mwene anda ku mu nenguna.” (Dan. 11:25b, 26a) Mu izuwa ya Daniyele, o akexile mudya o kudya kwa “Sobha” exile o jingolambole exile mu bhanga o “kikalakalu kya kubanda mba kukwatekesa o sobha.” (Dan. 1:5) Bhabha-phe o polofesiya yiyi yamutumbula ananyi? O polofesiya yamutumbula o athu exile ni kutena mba ikalakalu yavulu mu unguvulu wa Alemanha, kala jijenerali, masoladi exile mu kalakala kumoxi ni sobha. Mukonda dya ima ya bhange o athu yâ, o sobha a mu katula ku ungana, hé kwa bokona unguvulu wa ubhe ku Alemanha. * O polofesiya ya jimbulula we o disukilu dya ita yeji luwa ni sobha ya lwiji. Yalungu ni sobha ya thunda, o polofesiya yambe: “O kilômbo kyê kya masoladi kya kèla mwangatat’á, avulu-phe a-nda kuluwa ku sosa hé a fila bhobho.” (Dan. 11:26b) Kala kyambe o polofesiya, mu ita yadyanga ya bhiti ku mundu woso, o kilômbo kya masoladi kya Alemanha a ki tolola, kwafu athu avulu. O athu afu mu ita yakayadi, avulu dingi, o afu mu ita ya mukwa ndenge.

11. Ihi ya bhange o sobha ya thunda ni sobha ya lwiji?

¹¹ Daniyele 11:27, 28 ijimbula o izulukutu yeji bhita ande dya Ita Yadyanga ya bhiti ku Mundu Woso. Yamba kwila, o sobha ya thunda ni sobha ya lwiji, ‘a kà xikama meza imoxi, ni kuditangela makutu mu kusota ku di nganala.’ O polofesiya yamba we kwila, o sobha ya thunda yeji vutuka ku ixi ye ni “umvwama wonéne.” Lwa mukwa dingi, kiki kyene mwene kya bhiti. O ixi ya Alemanha ni Bretanha, a ditangela kwila exile musota o kutululuka. Maji mu muvu wa 1914, o ita ya baze. Kifwa, yoso yazwelele, makutwe ngó. Ande dya muvu wa 1914, o ixi ya Alemanha, yexile o ixi yakayadi mu umvwama ku mundu woso. Mu kusuluka, phala kukumbidila Daniyele 11:29 ni izwelu yadyanga ya velusu 30, Alemanha wayi mu bhanga ita ni sobha ya thunda, maji a mu tolola.

12. Mu ita yadyanga, ihi ya bhange o sobha ya thunda ni sobha ya lwiji?

¹² Tundé ku muvu wa 1914, o jisobha jiyadi ja bandekesa o ita mudyâ, a bandekesa we o izukutisu yâ ku mundu wa Nzambi. Mu kifika, mu ita yadyanga ya bhiti ku mundu woso, kikale o unguvulu wa Alemanha ni wa Bretanha, a zukutisa o jiselevende ja Nzambi ja ditunu kuya mu ita. O unguvulu wa Estados Unidos, wa te mu kaleya o jiphange exile mu kwendesa o kikalakalu kya kuboka. O izukutisu yiyi, ya kumbidila o polofesiya yala mu divulu dya Dijingunwinu 11:7-10.

13. Mu mivu ya 1930 ni mu kithangana kya ita ya kayadi ya bhiti ku mundu woso, ihi ya bhange o sobha ya thunda?

¹³ Mu mivu ya 1930, kotelele mu kithangana kya ita yakayadi ya bhiti ku mundu woso, o sobha ya thunda ya zukutisa o mundu wa Nzambi, sé henda. Kyoso o Jinazí kya mateka kutumina o ixi ya Alemanha, Hitler ni akayedi mê, a fidisa o kikalakalu kya mundu wa Nzambi. O jinguma jiji ja jibha 1.500 ndenge, a jiselevende ja Jihova, amukwa a atumikisa mu ibende ya kukalakala. O izulukutu yiyi, a itangele kya kwala Daniyele. O sobha ya thunda wa tena ku ‘kasanesa o kididi kikôla’ ni ‘kubhwisa o jisata ja izuwa yoso,’ kyoso kya katula o ujitu wa jiselevende ja Nzambi, wa kuximana o dijina dya Jihova ni ufôlo, sé kudisweka. (Dan. 11:30b, 31a) O mutwameni wa Alemanha, Hitler, katé wa kanena kwila, weji jibha o mundu woso wa Nzambi mu ixi ya Alemanha.

14. Nanyi wa kituka o sobha ya thunda kyoso kya bhti o ita ya kayadi ya bhiti ku mundu woso? Jimbula.

¹⁴ Kyoso kya bhiti o ita ya kayadi ya bhiti ku mundu woso, o ixi ya União Soviética yene ya kitukile o sobha ya thunda. Ene amateka kutumina o jixi joso ja tokalele ku Alemanha. Kala kyexile mu bhanga o Jinazí, o União Soviética exile we mu zukutisa woso uta ku pholo o ubhezelu kwa Nzambi ya kidi, mu veji dya ku ta kupholo o jinguvulu.

15. Ihi ya bhange o sobha ya thunda kyoso kyabhu o Ita ya Kayadi ya bhiti ku Mundu Woso?

¹⁵ Kyoso kyabhu o Ita ya Kayadi ya bhiti ku Mundu Woso, ki kwa bhiti ithangana yavulu, o sobha ya thunda ya ubhe, União Soviética kumoxi ni jisoko mba makamba mê, amateka kuzukutisa o mundu wa Nzambi. Dijingunwinu 12:15-17, isokesa o izukutisu ku mundu wa Nzambi ni “menya” a ngiji. Kala kyambe o polofesiya yiyi, o sobha ya thunda ya fidisa o kikalakalu kyetu kya kuboka, wa balakala mazunda ni mazunda a jiselevende ja Jihova. Kifwa-phe, tundé kya mateka o izuwa ya sukidila-ku, o sobha ya thunda wene mu suluka ni kuzukutisa o mundu wa Nzambi, wa mu sota kufidisa o kikalakalu kya kuboka, maji wa lembwa ku kifidisa. *

16. O União Soviética wa kumbidila kyebhi Daniyele 11:37-39?

¹⁶ Tanga Daniyele 11:37-39. Mu ku kumbidila o polofesiya yiyi, o sobha ya thunda ka “xila o Nzambi ya jitata jê.” Kiki kya bhiti kyebhi? Mu kusota kuzubha o jingeleja, o União Soviética a bhange yoso phala kukatula o kutena kwa isangela ya jingeleja. Phala kubhanga kiki, mu muvu wa 1918, o nguvulu ya União Soviética, a swinisa o jixikola kulonga kwila, ki kwene Nzambi. Sé phata, o sobha ya thunda wa fumanesa dingi o ‘nzambi dya ukwenze wa ita.’ O União Soviética a ngastala kitadi kyavulu phala kusokejeka kilômbo kya ita, ni kubhanga  mata ajibha athu avulu (armas nucleares) phala kuvudisa o kutena kwâ. O sobha ya thunda ni sobha ya lwiji, ala ni mata onéne, atena kujibha mazunda a athu!

17. O ‘kisunji ki bwikisa o mundu’ ihi?

¹⁷ O sobha ya thunda wa kalakala kumoxi ni sobha ya lwiji, mu kubhanga kima kya katunda. Ene asokejeka mba a “bhinganesa-bhu [o] kisunji ki bhwidisa [o] mundu.” (Dan. 11:31) O “kisunji” kiki o kibuka kya Nações Unidas.

18. Mukonda dyahi o kibuka kya Nações Unidas a ki tumbula kala “kisunji”?

¹⁸ O kibuka kya Nações Unidas a ki tumbula kala “kisunji” mukonda kyamba kwila, kitena kubheka o kutululuka ku mundu woso. Maji o Utuminu wa Nzambi, wene ngó utena kubheka o kutululuka ku mundu woso. O polofesiya yambe we kwila o kisunji kiki ‘ki bwikisa o mundu’ mukonda, o kibuka kya Nações Unidas kyanda bhanga we mbandu mu kuzukutisa ni kubwika o jingeleja joso ja makutu.—Tala o mbandu “Jisobha Jiyadi ja Dikwata o Unguma mu Izuwa ya Sukidila-ku.”

19-20. (a) Mukonda dyahi twa bhingi kwijiya o musoso yu? (b) Kibhwidisu kyebhi ki twanda dilonga mu milongi ya kayela?

¹⁹ Twa bhingi kwijiya o musoso yu mukonda ulondekesa kwila, o polofesiya ya Daniyele yalungu ni sobha ya thunda ni sobha ya lwiji, ya dikumbidila tundé mu mivu ya 1870 katé kudimatekenu dya mivu ya 1990. Kyenyiki-phe, tu tena kudyelela kwila, o mbandu ya mukwa ya polofesiya yiyi, yanda dikumbidila we sé kufula.

²⁰ Mu muvu wa 1991, o União Soviética yabhu. Kyenyiki-phe, nanyi o sobha ya thunda mu izuwa ya lelu? O milongi ya kayela, yanda tambwijila o kibhwidisu kiki.