1. I vyani vino usesemo wa muli Baibo ukatwazwa ukumanya?

I VYANI ivili nu kucitikila antu yakwe Yeova likwene sile? Twamanya icasuko. Baibo ikatunena ivintu ivicindame ivili nu kucitikila swensi kwene. Kwaya usesemo umwi uukalenga tumanye vino mauteeko yamwi aamaka sana aaya pano nsi yalacita. Usesemo uu waya muli Danieli cipande 11, ukalondolola pa ene yaili aakalwisyanya nupya aene kwene yaa yakaamwa ukuti umwene wa ku katutu nu mwene wa ku kaeya. Ciputulwa cikulu ica mu usesemo uu cafikiliziwa, fwandi tungasininkizya ukuti ni ciputulwa kwene icasyala naco kwene cilafikiliziwa.

2. Kulingana nu Utandiko 3:15 na Umbwilo 11:7 na 12:17, i visinka ci vino tulinzile ukwelenganyapo lino tukuwelenga usesemo wakwe Danieli?

² Pa kuvwikizya usesemo uwalembwa muli Danieli cipande 11, tulinzile ukwiusya ukuti ukalanda sile pali ya kateeka na mauteeko aakacuzya antu yakwe Leza. Nanti icakuti antu yakwe Leza anono sana kuzinguluka insi yonsi, mauteeko yatwalilila ukucuzya antu yakwe Leza. U mulandu ci? A pa mulandu wakuti Satana na antu amu nsi ii yakalonda ukonona antu yonsi aakaombela Yeova na Yesu. (Welengini Utandiko 3:15 na Umbwilo 11:7; 12:17.) Nupya usesemo uwaya umwi buku lyakwe Danieli walemana sana na mausesemo yauze aaya umwi Izwi Lyakwe Leza. Fwandi tulinzile ukuwelenga na pa mausesemo yauze aaya muli Baibo pakuti tuvwikisye ningo usesemo wakwe Danieli.

3. I vyani vino tumasambilila umu cipande cii ni cilondelilepo?

 ³ Lino tukwelenganya pa visinka vino twasambilila, tumalanda apilembelo lyakwe Danieli 11:25-39. Tumamanya umwene wa ku katutu nu mwene wa ku kaeya aaliko ukutandika umu 1870 kufika umu 1991, nupya tumalola umulandu uno icicindamila ukusenula vino twamanyile mpiti pa usesemo uu. Mu cipande icilondelilepo, tulalanda pali Danieli 11:40–12:1 nupya tulalanda na pali vino usesemo uwaya apilembelo lii ukatunena pali vino vyacitike ukufuma umu 1991 ukufika lino kulaya inkondo ya Alamagedoni. Lino mukusambilila ivipande vii, cingazipa nga mukulozyako kuli cati yakuti “Aene Yaili Yalalwisyanya Umu Manda ya Kusyalikizya.” Nomba icakutandikilapo, tulinzile ukumanya aene kwene yaa yaili alumbulwa mu usesemo uu.

4. I vintu ci vitatu ivimatwazwa ukumanya umwene wa ku katutu nu mwene wa ku kaeya?

⁴ Amazina yakuti “umwene wa ku katutu” nu “mwene wa ku kaeya” yapeezilwe kuli ya kateeka ayelile ku katutu na kaeya ka mpanga ya Izlaeli. U mulandu ci uno twalandila vivyo? A pa mulandu na mazwi yano umungeli wanenyile Danieli, watiile: “Natiniza kuti nkulondolwele ivilacitikila antu yako [antu yakwe Leza] mu manda akwiza.” (Dan. 10:14) Kufuma na mpiti ukufika pa pentekositi umu 33 C.E., uluko lwa Izlaeli lwamwangwa ukuti antu yakwe Leza. Nomba ukufuma papo, Yeova walesile ciloleke apaswe ukuti asambi yakwe Yesu aliyo yali antu yakwe. Fwandi iciputulwa cikulu ica usesemo wa pali Danieli cipande 11 cikalanda pa asambi yakwe Klistu asi pa luko lwa ina Izlaeli. (Mili. 2:1-4; Loma 9:6-8; Gala. 6:15, 16) Nupya ya kateeka apusanepusane nanti mauteeko iizile iyaya umwene wa ku katutu nu mwene wa ku kaeya pa nsita izipusanepusane. Nomba kwali vimwi vino ya kateeka kwene yaa yakolinemo. Ica kutandikilako, ya kateeka yaa yateekanga impanga muno antu yakwe Leza iikalanga nanti ukuyacuzya. Cakwe ciili, vino yacitilanga antu yakwe Leza vyalangililanga ukuti yapasile Leza wa cumi, Yeova. Na cakwe citatu, aene yaili yalwisyanyanga.

5. Uzye kwali umwene wa ku katutu nu mwene wa ku kaeya apakasi kakwe 100 ukufika umu 1870? Londololini.

⁵ Lino papisile insita pa cisila ca mwaka wakwe 100, Aina Klistu yaufi yavuzile sana mu cilongano ca Ina Klistu ya cumi, yatandike ukusambilizya ivisambilizyo vya ufi nu kufisa icumi icaya umwi Izwi lyakwe Leza. Kufuma pa nsita iya ukwizafika muli ya 1800, kutaali iumba lya aomvi yakwe Leza pano nsi. Aina Klistu yaufi yavuzile wakwe kalolo nupya catazile ukumanya aali Aina Klistu ya cumi. (Mate. 13:36-43) U mulandu ci uno cacindamila ukumanya vii? A pa mulandu wakuti cikalangilila ukuti umwene wa ku katutu nu mwene wa ku kaeya yatange yaye aene nanti mauteeko aaliko pakasi ka mwaka wa 100 nu mwaka wa 1870. Kutaali iumba lya antu yakwe Leza yano yali nu kuzanza. * Nomba lino papisile insita, umwene wa ku katutu nu mwene wa ku kaeya izile iyaloleka nupya muli ya 1870. Twamanya uli vivyo?

6. A lilaci lino antu yakwe Leza izile iyatandika ukuombela pamwi nupya? Londololini.

 ⁶ Kutandika umu 1870, antu yakwe Leza yatandike ukuombela pamwi ngi umba. Mu mwaka kwene uwa, amuno Charles T. Russell na yano waombelanga pamwi nayo yapanzile iumba lya kusambilila Baibo. Umwina Russell na auze yali wa nkombe ‘ya kuteyanya inzila’ lino Uwene wa Umesiya utatala watandika ukuteeka. (Malaki 3:1) Kwizile ikuya nupya iumba lya antu aombelanga Yeova mu nzila ino akalonda! Uzye pa nsita iya kwali mauteeko aakwatisye amaka aali nu kulacuzya antu yakwe Leza? Lekini tulole.

7. A weni uwali umwene wa ku kaeya lino kwali Nkondo ya Nsi Yonsi Iya Kutandikilako?

⁷ Umu 1870, Britain ali mpanga iizile ikwatisya sana amaka pano nsi, nupya yakweti asilika ya maka umu nsi yonsi. Uteeko uu wali kwati ulusengo ulunono ulwacimvizye insengo zyuze zitatu kuli kuti France, Spain, na Netherlands. (Dan. 7:7, 8) Nupya uteeko wa Britain wali ali mwene wa ku kaeya lino kwali Nkondo ya Nsi Yonsi Iya Kutandikilako. Pa nsita kwene ii, impanga ya United States of America izile ikwata sana ivyuma nu kutandika ukuombela pamwi ni mpanga ya Britain.

8. Uzye umwene wa ku kaeya umu manda yaa akusyalikizya a weni?

⁸ Lino kwali Nkondo ya Nsi Yonsi Iya Kutandikilako, uteeko wa United States nu uteeko wa Britain watandike ukuombela pamwi nupya izile iyakwata sana amaka. Uteeko wa Britain nu wa United States wizile iukwatisya sana amaka umu nsi yonsi. Wakwe vino Danieli wasoowile, umwene wii wizile akatusya “impuka ya vita ikulu.” (Dan. 11:25) Mu manda yaa akusyalikizya yonsi, umwene  wa ku kaeya wamanyikwa ukuti a Britain na United States. * Uzye lyene a weni uwizile aaya umwene wa ku katutu?

9. A lilaci lino umwene wa ku katutu wizile amanyikwa, nupya usesemo uwaya pali Danieli 11:25 wafikiliziwe uli?

⁹ Umu 1871, umwaka kwene uno Russell na auze yapanzile iumba lya kusambilila Baibo, umwene wa ku katutu wizile amanyikwa. Umwaka kwene uu Otto von Bismarck wakolonganike incende zipusanepusane nupya izile iyaya impanga ya maka sana ino yamanga ukuti Germany. Umwene wa ku Prussia Wilhelm I u wizile aaya umwene wa kutandikilako, nupya wasonsile Bismarck ukuya mukalamba mu uteeko wakwe. * Imyaka iyalondelilepo, impanga ya Germany yatandike ukuteeka impanga zyuze, mu Africa ni ncende zya Pacific Ocean, nupya yatandike ukulwisya ukukwatisya sana amaka pali Britain. (Welengini Danieli 11:25.) Impanga ya Germany izile ikwata sana asilika aamaka kwati sile a Britain. Lino kwali nkondo ya nsi yonsi iya kutandikilako, Germany waomvizye asilika ku kulwisya alwani.

10. Uzye usesemo uwaya pali Daniel 11:25b, 26 wafikiliziwe uli?

¹⁰ Danieli wasesiime ni vyali nu kucitikila uteeko wa Germany na asilika yao. Usesemo walanzile ukuti: Umwene wa ku katutu “alaposiwa.” U mulandu ci? “Pano yalamusomba. Na “Yampandamano yakwe yalamonona.” (Dan. 11:25b, 26a) Umu manda yakwe Danieli, pali yayo alyanga “vyakulya nga na waini wino yakaimula umwene” payanga na aomvi ya ku wene aombelanga umwene. (Dan. 1:5) Aaweni yano usesemo uu ukulozyako? Ukulanda pali ya cilolo ali mu uteeko wa Germany ukwikako na ya mpandamano ya asilika. Pa mulandu na vino antu yaa akweti sana amaka yacisile, umwene wizile asila amaka nupya uwene uze wacimvizye nu kutandika ukuteeka umu Germany. * Usesemo walanzile na pali vino vyali nu kucitika pa kulwisyanya nu mwene wa ku katutu. Pa kulanda pa mwene wa ku katutu, usesemo walanzile ukuti: “Asilika yakwe avule yalakomwa, nga ni mpuka yakwe ya vita ilakomwa yonsi pyu.” (Dan. 11:26b) Wakwe vivi kwene vino casoowilwe, asilika Aina Germany ‘yacimviwe yonsi’ nupya ‘impuka ya vita yakomilwe yonsi pyu.’ Antu aingi yakomilwe mu nkondo iya ukuluta inkondo zyuze izyatala zyacitikapo.

11. I vyani vino umwene wa ku katutu nu mwene wa ku kaeya yacisile?

¹¹ Danieli 11:27, 28 ikalondolola ivintu ivyacitike lino kutatala kwaya inkondo ya nsi yonsi ya kutandikilapo ukuti umwene wa ku katutu nu mwene wa ku kaeya yalikala nu kuliila pamwi nupya “yalasombana.” Usesemo uu ukalanda nu kuti umwene wa ku katutu alakwata iviya ivingi. Vikwene i vyacitike. Aina Germany na ina Britain yalanzyanyizye ukuti yalondanga umutende, nomba lino yatandike ukulwisyanya umu 1914, amalyasi yayo izile iyaloleka ukuti aufi. Lino umwaka wa 1914 wafikanga, impanga ya Germany yakweti sana ivyuma nupya ali mpanga yakwe ciili u kukwata ivyuma umu nsi yonsi. Lyene pa kufikilizya usesemo uwaya pali Danieli  11:29 na mazwi ya kutandikilapo mu cikomo 30, impanga ya Germany yalwile nu mwene wa ku kaeya lelo yacimviwe.

12. I vyani vino umwene wa ku katutu nu mwene wa ku kaeya yacisile lino kwali nkondo ya nsi yonsi ya kutandikilapo?

¹² Kufuma umu 1914, aene yaa yaili yatwalilila ukulwisyanya nu kulwisya antu yakwe Leza. Lino kwali nkondo ya nsi yonsi iya kutandikilapo, uteeko wa Germany nu wa Britain wacuzizye antu yakwe Leza aakanyile ukulwako inkondo. Nupya uteeko wa U.S. wanyefile yonsi umu cifungo atungululanga umulimo wa kusimikila. Kuzunya kuu kwafikilizye usesemo uwaya pali Umbwilo 11:7-10.

13. I vyani vino umwene wa ku katutu wacisile muli ya 1930 na lino kwali nkondo ya nsi yonsi yakwe ciili?

¹³ Lyene muli ya 1930 sana sana na lino kwali nkondo ya nsi yonsi yakwe ciili, umwene wa ku katutu wacuzizye sana antu yakwe Leza ukwaula uluse. Lino uteeko wa Nazi watandike ukuteeka umu Germany, Hitler na antu yakwe yalesizye umulimo wa kusimikila. Umwene wa ku katutu wakomile antu yakwe Yeova umupipi na 1,500 nupya yauze aingi wayatwazile umu vifulo vya kucuziwilwamo. Danieli wasoowile ukuti ivintu vii vilacitika. Umwene wa katutu wakwanisye “ukukowezya Ng’anda ikulu yakwe Leza” nu kuleka antu “yate kupeela impolelwa zya cila wanda” lino walesizye umulimo wa kusimikila. (Dan. 11:30b, 31a) Intunguluzi yao, Hitler, walafile nu kuti wali nu kukoma antu yakwe Leza yonsi aali umu Germany.

14. A weni uwizile aya umwene wa ku katutu pa cisila ca nkondo ya nsi yonsi yakwe ciili? Londololini.

¹⁴ Pa cisila ca nkondo ya nsi yonsi yakwe ciili, uteeko wa Soviet Union wizile iuya umwene wa ku katutu nupya watandike ukuteeka impanga izingi zino uteeko wa Germany wateekanga. Wakwe vivi kwene vino uteeko wa Nazi wali, uteeko wa Soviet Union wazunyanga yonse apepanga Leza wa cumi.

15. I vyani vino umwene wa ku katutu wacisile pa cisila ca nkondo ya nsi yonsi yakwe ciili?

¹⁵ Lino sile nkondo ya nsi yonsi yakwe ciili yasizile, umwene umupya uwa ku katutu kuli kuti Soviet Union na antu yakwe yatandike kucisa antu yakwe Leza. Kulemenkana nu usesemo uwaya pa Umbwilo 12:15-17, umwene wii wainzile umulimo wa kusimikila nu kupatikizya antu yakwe Yeova aingi ukuya ku Siberia. Nupya umwene wa ku katutu watwalilila ukucuzya sana antu yakwe Leza pakuti alesye umulimo wa kusimikila, lelo wafilwa. *

16. Uzye uteeko wa Soviet Union wafikilizye uli usesemo uwaya pali Danieli 11:37-39?

¹⁶ Welengini Danieli 11:37-39, NWT. Pa kufikilizya usesemo uu, umwene wa ku katutu atalangilile ukuti ‘wacindike Leza wa vikolwe vyakwe.’ U mulandu ci? Uteeko wa Soviet Union walondanga kufumyapo imipepele yonsi, fwandi wezyanga ukupoka amaka ya mipepele. Pa kucita vivyo, uku kutandika kwa mwaka wa 1918 uteeko wa Soviet Union wisile isunde ilyalenzile ukuti mu masukulu monsi yasambilizya ukuti Leza kutaya. Uzye umwene wa ku katutu walangilile uli ukuti wacindike “leza wino akacingilila misumba ya malinga”? Uteeko wa Soviet Union wasumvile impiya izingi kusambilizya asilika nu kupanga ivyanzo vya nkondo ivingi. Umwene wa ku katutu nu  mwene wa ku kaeya izile iyakwata ivyanzo vya nkondo ivya maka ivyakukomela antu aingi sana!

17. Uzye “cawinyi ca ononyi” ali cani?

¹⁷ Umwene wa ku katutu watungilila umwene wa ku kaeya ukucita icintu cimwi icicindame, kuli kuti imika “cawinyi ca ononyi.” (Dan. 11:31) “Cawinyi” cico a kaungwe ka United Nations.

18. U mulandu ci uno kaungwe ka United Nations kalondololwa ukuti “cawinyi”?

¹⁸ Akaungwe ka United Nations kakaamwa ukuti “cawinyi” pano kakalanda ukuti kangacita icintu cino Uwene Wakwe Leza sile ungacita kuli kuti ukuleta umutende umu nsi. Nupya usesemo ukalanda ukuti icawinyi i “ca ononyi” pano akaungwe ka United Nations kalazanza nu konona imipepele ya ufi yonsi.Lolini cati yakuti “Aene Yaili Yalalwisyanya Umu Manda ya Kusyalikizya.”

19-20. (a) U mulandu ci uno tulinzile ukumanyila ilyasi lii? (b) Iuzyo ci lilasukwa umu cipande cilondelilepo?

¹⁹ Tulinzile ukumanya ilyasi lii pa mulandu wakuti likalangilila ukuti kufuma umu 1870 ukufika umu 1991, usesemo wakwe Danieli uukalanda pa mwene wa ku katutu nu mwene wa ku kaeya wafikiliziwa. Fwandi tungasininkizya ukuti iciputulwa icasyala ica usesemo uu cilafikiliziwa.

²⁰ Umu 1991 uteeko wa Soviet Union watile ukuteeka. Nga lyene umwene wa ku katutu ndakai a weni? Cipande icilondelilepo cilaasuka iuzyo lilyo.