1. Ta eo kanaan ko ilo Baibõl̦ rej kaalikkare tok ñan kõj?

TA EO ejjabto jãn kiiõ enaaj wal̦o̦k ñan armej ro an Jeova? Eokwe, jemaroñ lo uwaakin kajjitõk in. Baibõl̦ ej kaalikkartok ñan kõj kõn men ko raorõk me m̦õttan jidik renaaj wal̦o̦k im jelõt kõj. Ewõr juon kanaan ej jipañ kõj ñan loe ta ko jet iaan kien ko rekajoortata ilo lal̦ in renaaj kõm̦m̦ani. Kanaan in ilo Daniel jebta 11, ej kwal̦o̦k kõn kiiñ ro ruo me rej tarin̦aeiki doon, kiiñ eo an eañ im kiiñ eo an rak. Em̦õj an jejjet kũtien enañin aolepen kanaan in, kõn men in jemaroñ lõke bwe enaaj jejjet kũtien m̦õttan ko jet ilo kanaan in.

2. Ãinwõt an kwal̦o̦k ilo Jenesis 3:15 im Revelesõn 11:7 im 12:17, ta ko jej aikuj keememej ñe jej katak kõn kanaan eo an Daniel?

² Ñan jipañ kõj mel̦el̦e kõn kanaan eo ilo Daniel jebta 11, jej aikuj keememej bwe ej kwal̦o̦k wõt kõn ri-tõl ro im kien ko me rar tõl ilo jikin ko elõñ iaan armej ro an Anij rar jokwe ie ak ilo jikin ko rar kajjioñ ko̦kkure er. Im meñe ri-karejar ro an Anij rej juon kumi jidikdik ñe keidi ñan joñan armej ro ilo aolepen lal̦ in, ak eitok wõt bwe kien ko an lal̦ in ren jum̦aik im kajjioñ ko̦kkure er. Etke? Kõnke ewõr juon wõt an Setan im aolepen jukjukun pãd in an mejãnkajjik, rekõn̦aan jol̦o̦k aolepen armej ro rej karejar ñan Jeova im Jesus. (Riit Jenesis 3:15 im Revelesõn 11:7; 12:17.) Bareinwõt, kanaan eo Daniel ear kwal̦o̦k kake ej aikuj bar errã ippãn kanaan ko jet ilo Baibõl̦. Ilo m̦ool, wãween eo wõt jemaroñ loi mel̦el̦e ko rejim̦we kõn kanaan eo an Daniel ej ilo ad keidi ippãn eoon ko jet ilo Baibõl̦.

3. Ta eo jenaaj etale ilo katak in im ilo katak eo tok juon?

 ³ Kõn men in, jenaaj etale Daniel 11:25-39. Jenaaj lo wõn ro rar kiiñ eo an eañ im kiiñ eo an rak jãn kar 1870 eo l̦ak ñan 1991 eo, im ewõr juon m̦õttan ilo kanaan in me jenaaj etale im lale etke ekkar bwe jen ukot mel̦el̦e eo ad kake. Ilo katak eo tok juon, jenaaj kõnnaan kõn Daniel 11:40–12:1, im jenaaj kaalikkarl̦o̦k mel̦el̦e eo ad kõn ta eo m̦õttan in ilo kanaan in ej kwal̦o̦k kõn iien eo jãn 1991 eo l̦o̦k ñan naaj tarin̦ae in Armagedon. Ñan jipañ ilo am̦ naaj etale katak kein ruo, kwõmaroñ kõjerbale jaat eo etan “Kiiñ ro Ruo ilo Raan ko Ãliktata me Rej Jum̦aik Doon.” Bõtab, jej aikuj m̦okta lale wõn kiiñ rein ruo ilo kanaan in.

4. Ta men ko jilu renaaj jipañ kõj ñan jel̦ã wõn eo ej kiiñ eo an eañ im wõn eo ej kiiñ eo an rak?

⁴ Ilo kar m̦okta, kar lel̦o̦k taitõl̦ kein “kiiñ eo an eañ” im “kiiñ eo an rak” ñan kien ko rar pãd ituiõñ im iturõkin kar aelõñin Israel. Etke jej ba men in? Lale ta eo enjel̦ eo me ear bõkl̦o̦k ennaan eo ñan Daniel ear ba: “Kiiõ em̦õj aõ iwõj bwe in kõmel̦el̦eik eok kõn men ko renaaj wal̦o̦k ñan armej ro doom̦ [armej ro an Anij] ilo raan ko re lik” ak raan ko ãliktata. (Dan. 10:14) Armej ro ilo aelõñin Israel rar armej ro doon Jeova m̦aanl̦o̦k ñan Pentekost 33 C.E. eo. Bõtab, jãn kar iien in m̦aanl̦o̦k, Jeova ear kaalikkar bwe ear watõk ri-kal̦oor ro retiljek an Jesus ãinwõt armej ro an. Kõn men in, enañin aolepen kanaan eo ilo Daniel jebta 11 ejjab kwal̦o̦k kõn lukkuun aelõñin Israel, ak ej kwal̦o̦k kõn ri-kal̦oor ro an Christ. (Jrb. 2:1-4; Rom 9:6-8; Gal. 6:15, 16) Im ilo iiõ ko m̦aantak, ear okkõtaktak ri-tõl ro im kien ko me rar jutak kõn kiiñ eo an eañ im kiiñ eo an rak. Mekarta, ak ewõr men ko ippãer kajjojo me rar jab oktak. Kein kajuon, kiiñ rein rar tõl ilo jikin ko armej ro an Anij rar jokwe ie ak jum̦aik im kaeñtaan er ie. Kein karuo, wãween aer kõm̦m̦an ñan armej ro an Anij rej kaalikkar aer dike Anij eo em̦ool, Jeova. Im kein kajilu, kiiñ rein ruo rar jiãiik doon ñan lale wõn iaaerro enaaj bõk kajoor.

5. Ilo kar kõtaan iiõ kein 100 l̦o̦k ñan 1870 eo, ear ke wõr juon kiiñ eo an eañ im juon kiiñ eo an rak? Jouj im kõmel̦el̦e.

⁵ Jet iien ãlikin iiõ eo 100, ear lõñl̦o̦k Kũrjin ro reriab me rar del̦o̦ñl̦o̦k ñan ilowaan eklejia eo an Kũrjin ro rem̦ool. Rar kwal̦o̦k kõn katak ko an kabuñ ko reriab im rar n̦ooji katak ko rem̦ool ilo Naanin Anij. Im jãn tõre in l̦o̦k ñan iiõ ko jem̦l̦o̦kinl̦o̦k 1800 eo, ekar ejjel̦o̦k juon kumi in ri-karejar ro an Anij ijin ioon lal̦. Ear ajeeded mar ko ak riabin Kũrjin ro im kõm̦m̦an bwe en lukkuun pen ñan kile wõn Kũrjin ro rem̦ool. (Matu 13:36-43) Etke eaorõk ñan ad jel̦ã men in? Kõnke men in ej kwal̦o̦k bwe kiiñ eo an eañ im kiiñ eo an rak remaroñ jab jitõñl̦o̦k ñan kiiñ ro ak kien ko ilo kar kõtaan iiõ kein 100 l̦o̦k ñan 1870 eo. Ekar ejjel̦o̦k juon kumi in armej ro an Anij ñan aer ko̦kkure er. * Bõtab, ejjabto tokãlik, ãlikin iiõ eo 1870, kar bar maroñ lo juon kiiñ eo an eañ im juon kiiñ eo an rak. Etke jemaroñ ba men in?

6. Ñããt eo ear bar ejaak juon kumi in armej ro an Jeova? Jouj im kõmel̦el̦e.

⁶ Jãn 1870 eo m̦aanl̦o̦k, juon kumi in armej ro an Jeova ear jino ejaak. Ilo kar iiõ in,  Charles T. Russell im ro m̦õttan rar ejaake juon kumi in rũkkatak Baibõl̦. Jeid im jatid Russell im rein m̦õttan rar ri-keeañ eo kar kanaan kake me ear “kõpooj ial̦ eo” m̦okta jãn an kar jutak Aelõñ eo an Anij me Christ ej tõle. (Mal. 3:1) Kiiõ ear bar wõr juon kumi me ej karejar ñan Jeova ilo jim̦we! Ekar ke wõr jabdewõt kien ilo tõre in me rar tõl ilo jikin ko armej ro an Anij rar jokwe ie ak jum̦aik im kaeñtaan armej ro an Anij ie? Jen etale jet mel̦el̦e ko.

7. Wõn eo ear kiiñ eo an rak l̦o̦k ñan Pata eo an Lal̦ Kein kajuon?

⁷ Ilo kar 1870 eo, Britain ear aelõñ eo elõñtata jikin ko rar pãd ium̦win tõl eo an, im ear kajoortata jarin tarin̦ae eo an. Kanaan eo an Daniel ej kõnono kõn juon doon jidikdik me ear tũm̦wi jilu iaan doon ko jet. Doon jidikdik in ej jutak kõn Britain im doon ko jilu rej jutak kõn aelõñin France, Spain, im Netherlands. (Dan. 7:7, 8) Im ear erom kiiñ eo an rak l̦o̦k ñan Pata eo an Lal̦ Kein Kajuon. Ilo kar tõre in, Amedka ear aelõñ eo em̦weiie tata im ear jino jerbal ippãn Britain.

8. Wõn eo ej kiiñ eo an rak ilo raan ko ãliktata?

⁸ Ilo kar Pata eo an Lal̦ Kein Kajuon, Amedka im Britain rar koba ippãn doon im kumi in tarin̦ae eo aerro elukkuun kar l̦ap an kajoor. Im ilo kar tõre in, Britain im Amedka rar kiiõ Aelõñ eo Ekajoortata ilo Lal̦ in Anglo-Amedka. Ãinwõt an kar Daniel kanaan kake, kiiñ in ear kakobaik “juon jarin tarin̦ae ekanooj l̦ap im kajoor.” (Dan. 11:25) Innem ilo raan ko ãliktata, kiiñ eo an rak ej Anglo-Amedka. * Ak wõn eo ear erom kiiñ eo an eañ?

9. Ñããt eo kiiñ eo an eañ ear bar wal̦o̦k, im ewi wãween an kar jejjet kũtien kanaan eo ilo Daniel 11:25?

⁹ Ilo 1871 eo, iiõ eo ãlikin an kar Russell im ro m̦õttan ejaake juon kumi in Rũkkatak Baibõl̦, ear bar wal̦o̦k kiiñ eo an eañ. Ilo kar iiõ in, Otto von Bismarck ear eo el̦ap kun̦aan ilo an kar kajutak Aelõñ eo an Jãmne. Wilhelm I, kiiñ in Prussia, ear irooj eo jinointata, im ear jitõñ Bismarck bwe en e eo m̦oktata ñan tõl kien eo an Jãmne. * Ilo kar iiõ ko m̦aantak, Jãmne ear irooj ioon jet iaan aelõñ ko ilo Africa im ilo Pacific, im ear kajjioñ kõm̦m̦an bwe en kajoorl̦o̦k jãn Britain. (Riit Daniel 11:25.) Aelõñin Jãmne ear ejaake juon an jarin tarin̦ae el̦ap an kajoor, im ear kumi in tarin̦ae eo kein karuo ilo lal̦ in me ear lõñtata uwaan. Jãmne ear kõjerbale jarin tarin̦ae in ñan tarin̦aeiki ri-kõjdat eo aer ilo Pata eo an Lal̦ Kein kajuon.

10. Ewi wãween an kar jejjet kũtien kanaan eo ilo Daniel 11:25b, 26?

¹⁰ Innem Daniel ear kwal̦o̦k kõn ta eo enaaj wal̦o̦k ñan aelõñ eo an Jãmne im jarin tarin̦ae eo ear kajutake. Kanaan eo ej kwal̦o̦k bwe kiiñ eo an eañ “eban jutak.” Etke? Kõnke “renaaj kõm̦m̦an pepe ko n̦ae e. Im ro rej m̦õñã jãn kijen renaaj ko̦kkure e.” (Dan. 11:25b, 26a) Ilo kar tõre ko an Daniel, ro rar “m̦õñã jãn kijen” kiiñ eo ekar kitibuj ri-utiej ro me rar jerbal ñan kiiñ eo ak “jutak im̦aan kiiñ eo.” (Dan. 1:5) Kanaan in ej kõnono kõn wõn? Ej kõnono kõn armej ro reutiej ilo kien eo an Jãmne, ekoba kapen ro, im ri-kakapilõklõk ro ikijjeen tarin̦ae me rar jerbal iturin kiiñ eo. Kõn men ko ri-utiej rein rar kõm̦m̦ani, ear jako an wõr maroñ ippãn kiiñ eo im ear bar jutak juon kien ekããl ilo Jãmne. * Kanaan in ear jab kwal̦o̦k wõt kõn an naaj buñ kien in, ak ear bareinwõt kwal̦o̦k kõn men ko me renaaj wal̦o̦k jãn tarin̦ae eo ippãn kiiñ eo an rak. Ilo an kõnono kõn kiiñ eo an eañ, ej ba: “Jarin tarin̦ae eo an enaaj ibebl̦o̦k, im elõñ renaaj buñ im mej.” (Dan. 11:26b) Ilo Pata eo an Lal̦ Kein Kajuon, ãinwõt kar kanaan kake, rũttarin̦ae ro an Jãmne rar “ibebl̦o̦k” im elõñ rar “buñ im mej.” Ekanooj in lõñ armej rar mej ilo pata in jãn jabdewõt tarin̦ae ko rar wal̦o̦k m̦oktal̦o̦k.

11. Ta ko kiiñ eo an eañ im kiiñ eo an rak rar kõm̦m̦ani?

¹¹ Daniel 11:27, 28, ej kõnono kõn men ko rar wal̦o̦k m̦okta jãn Pata eo an Lal̦ Kein Kajuon. Ej ba bwe kiiñ eo an eañ im kiiñ eo an rak “renaaj kõnono riab iturin tebõl̦ eo.” Ej bareinwõt ba bwe kiiñ eo an eañ enaaj kakobaik ‘elõñ m̦weiuk ko ippãn.’ Im eñin ej men eo ear wal̦o̦k. Jãmne im Britain rar ba ñan doon bwe rekõn̦aan bwe en wõr aenõm̦m̦an, bõtab ke rar tarin̦aeik doon ilo 1914 eo, ealikkar bwe rar riab. Im ilo iiõ ko m̦okta jãn 1914 eo, Jãmne ear jino m̦weiie, ear aelõñ eo kein karuo em̦weiie tata ilo lal̦ in. Innem ear jejjet kũtien kanaan eo ilo Daniel 11:29 im jinoin eoon 30, ke Jãmne ear tarin̦aeik kiiñ eo an rak bõtab ear jab anjo̦.

12. Ilo kar Pata eo an Lal̦ Kein Kajuon, ta ko kiiñ eo an eañ im kiiñ eo an rak rar kõm̦m̦ani?

¹² Jãn 1914 eo m̦aanl̦o̦k, ear l̦apl̦o̦k wõt an kiiñ ro ruo tarin̦aeik doon im ko̦kkure armej ro an Anij. Ñan waanjoñak, ilo Pata eo an  Lal̦ Kein Kajuon, kien eo an Jãmne im kien eo an Britain rar jim̦or jum̦ae im kaeñtaane ri-karejar ro an Anij me rar m̦akoko in bõk kun̦aaer ilo tarin̦ae eo. Im kien eo an Amedka ear kalbuuji ro rar tõl jerbalin kwal̦o̦k naan eo. Ilo aer kar jum̦ae im kaeñtaane ri-karejar rein, men in ear kajejjet kũtien kanaan eo ilo Revelesõn 11:7-10.

13. Ilo kar 1930 ko im ilo kar Pata eo an Lal̦ Kein Karuo, ta ko kiiñ eo an eañ ear kõm̦m̦ani?

¹³ Innem, ilo kar 1930 ko im el̦aptata ilo kar Pata eo an Lal̦ Kein Karuo, kiiñ eo an eañ ear jab kwal̦o̦k tũriam̦o ilo an kar ko̦kkure armej ro an Anij. Ke ri-Nazi ro rar bõk maroñ ioon Jãmne, Hitler im ro rar l̦oore rar kamo jerbal eo an armej ro an Anij. Ri-jum̦ae rein rar m̦an elõñ bukwi iaan armej ro an Jeova im rar jilkinl̦o̦k elõñ bar to̦ujin iaaer ñan jikin kalbuuj ko aer. Daniel ear kanaan kõn men kein. Kiiñ eo an eañ ear maroñ “kattoone tampel̦ eo” im “kabõjrak iien katok ko ilo aolep raan” ilo an kar kamo im kõm̦m̦an bwe en lukkuun pen an ri-karejar ro an Anij kwal̦o̦k kõn etan Jeova. (Dan. 11:30b, 31a, UBS) Ri-tõl eo an etan Hitler, ear bar kallim̦ur bwe enaaj m̦an aolepen armej ro an Anij ilo Jãmne.

14. Wõn eo ear erom kiiñ eo an eañ ãlikin Pata eo an Lal̦ Kein Karuo? Jouj im kõmel̦el̦e.

¹⁴ Ãlikin Pata eo an Lal̦ Kein Karuo, kien eo an Soviet Union ear bõk maroñ ioon elõñ jikin ko me ear bũki jãn Jãmne, innem ear erom kiiñ eo an eañ. Ãinwõt kien eo an ri-Nazi ro me el̦ap an kar lãj, el̦ap an kar kien eo an Soviet Union bar jum̦aik im kaeñtaane jabdewõt eo ear likũt bwe an kabuñ ñan Anij eo em̦ool en men eo m̦oktata ilo mour eo an.

15. Ta ko kiiñ eo an eañ ear kõm̦m̦ani ãlikin an kar jem̦l̦o̦k Pata eo an Lal̦ Kein Karuo?

¹⁵ Ãlikin an kar jem̦l̦o̦k Pata eo an Lal̦ Kein Karuo, ejjabto tokãlik, kiiñ eo ekããl an eañ, ak Soviet Union ekoba ro rej jerbal ippãn im jipañe, ear ko̦kkure armej ro an Anij. Revelesõn 12:15-17 ej keidi aer jum̦ae im kaeñtaane armej ro an Anij ñan “juon reba.” Ãinwõt an kar kanaan in kwal̦o̦k, kiiñ eo an eañ ear kamo jerbalin kwal̦o̦k naan eo ad im ear kõm̦m̦an bwe elõñ to̦ujin iaan armej ro an Jeova ren em̦m̦akũt ñan Siberia. Innem, jãn jinoin raan ko ãliktata im m̦aanl̦o̦k, kiiñ eo an eañ ear wõnm̦aanl̦o̦k wõt im l̦apl̦o̦k an jum̦aik im kaeñtaane armej ro an Anij, bõtab ejjañin lo tõprak ilo an kajjioñ in kabõjrake jerbal eo aer. *

16. Ewi wãween an kar kien eo an Soviet Union kajejjet kũtien kanaan eo ilo Daniel 11:37-39?

¹⁶ Riit Daniel 11:37-39. Ear jejjet kanaan in ke kiiñ eo an eañ ear jab kwal̦o̦k an “kaorõk anij ro an ro jim̦m̦aan.” Ewi wãween? Mejãnkajjik eo an kar Soviet Union ej ñan jol̦o̦k aolep kabuñ ko, kõn men in ear kajjioñ in jol̦o̦k kajoor im maroñ ko an kabuñ ko. Bwe en tõprak mejãnkajjik in aer, ilo kar 1918 eo, kien eo an Soviet Union ear jino kõm̦m̦an kakien ko ñan kõm̦m̦an bwe jikuul̦ ko ren katakin ri-jikuul̦ ro bwe ejjel̦o̦k Anij. Ewi wãween an kar kiiñ in an eañ “kautiej juon anij in kajoor”? Kien eo an Soviet Union ear jol̦o̦k el̦ap jããn bwe en kajoorl̦o̦k jarin tarin̦ae eo an im kõm̦m̦an elõñ baam̦ ko rekajoor bwe en maroñ kajoorl̦o̦k wõt. Kiiñ eo an eañ im kiiñ eo an rak rar jim̦or koorl̦o̦k elõñ kein tarin̦ae ko rekajoor me joñan  aer kajoor, remaroñ ko̦kkure elõñ pilien armej ro!

17. Ta “men eo ekajjõjõ me ej bõktok jorrããn”?

¹⁷ Kiiñ eo an eañ ear jerbal ippãn kiiñ eo an rak bwe erro en kõm̦m̦ane juon men eaorõk, “kajutak [“men eo ekajjõjõ me ej bõktok jorrããn,” NW].” (Dan. 11:31) “Men eo ekajjõjõ” ej United Nations.

18. Etke kar kwal̦o̦k bwe United Nations ej “men eo ekajjõjõ”?

¹⁸ United Nations ej “men eo ekajjõjõ” kõnke ej ba bwe emaroñ kõm̦m̦ane juon men me Aelõñ eo an Anij wõt emaroñ kõm̦m̦ane, eñin ej bõktok aenõm̦m̦an ñan lal̦ in. Im kanaan eo ej ba bwe men in ekajjõjõ ej “bõktok jorrããn” kõnke United Nations enaaj ko̦kkure im kajeepepl̦o̦k aolep kabuñ ko reriab.​—Lale jaat eo etan “Kiiñ ro Ruo ilo Raan ko Ãliktata me Rej Jum̦aik Doon.”

19-20. (1) Etke jej aikuj jel̦ã kõn mel̦el̦e ko jaar etali? (2) Kajjitõk ta eo jenaaj uwaake ilo katak eo tok juon?

¹⁹ Jej aikuj jel̦ã kõn mel̦el̦e kein kõnke rej kein kam̦ool bwe jãn 1870 jim̦a ko l̦o̦k ñan jinoin 1990 ko, kanaan eo an Daniel kõn kiiñ eo an eañ im kiiñ eo an rak em̦õj an jejjet kũtien. Innem jemaroñ lõke bwe kanaan ko jet m̦õttan kanaan in renaaj bar jejjet kũtieer.

²⁰ Ilo 1991 eo, ear jako maroñ eo an Soviet Union. Innem wõn eo ej kiiñ eo an eañ ilo raan kein? Katak eo tok juon enaaj uwaake kajjitõk in.