1. Vupolofeto vua mu Mbimbiliya vua tu kuasa ku tantekeya vika?

VIKA vi ka solokela vantu va Yehova ku lutue? Ka ci tondeka ku tuilaho vunga. Muomu vupolofeto vua mu Mbimbiliya vua tu sokoluela njanena i hasa ku tu kuasa ku tantekeya viuma via kama vi ka soloka ku lutue. Ca ku muenako, ku li vumo vupolofeto vua tu kuasa ku mona vika va ka linga vanguvulu va ngolo ya kama hano ha mavu. Vupolofeto vuaco, va vu soneka ku Ndaniele kapitulu 11, kaha vua muesa ngecize vamiangana vavali va ka liluisa, kaha vamiangana vaco va pua muangana ua ku Nolote na muangana ua ku sulu. Mutamba ua kama ua vupolofeto vuaco vua lipuisamo laza, ngeci mukemuo tu li na vusunga ngecize, mutamba ua u ndende u na lisupuko nauo u ka lipuisamo cili vene.

2. Ngue mu ya muesa Njenisisi 3:15 na Ku-Solola 11:7; kaha na 12:17, viuma vika ka tua pandele ku suva nga tu lilongesa vupolofeto vua ku Ndaniele?

² Linga tu ivuisise vupolofeto vua ku Ndaniele kapitulu 11, ka tua pandele ku suva ngecize vupolofeto vuaco vua handeka lika via vamiangana ni nguetu vanguvulu vaze va kele na ndzili ha kati ka vantu va Njambi. Kaha vutuhu vangamba va Njambi va pua va vandende cikuma, mu ku va setekesa ku vantu va kala hano ha mavu, cingi ca viuma via kama vie ku soloka hano ha mavu hali vakevo via tala. Omo lia vika? Muomu Satana na vivunga vieni viose va kala na vutumbe vumo lika: Ku luisa na ku vula vaze ve ku pangela Yehova na Yesu. (Tandenu Njenisisi 3:15 na Ku-Solola 11:7; 12:17.) Cikuavo naua, vupolofeto vua ku Ndaniele vua pande ku litombola na vukuavo vuose vua kala mu lizi lia Njambi. Mua vusunga tu hasa lika ku ivuisisa vupolofeto vua Ndaniele ngue mu vua pande, nga tu vu setekesa na mitamba ikuavo ya mu Visoneka.

3. Vika tu lilongesa mu cilongesa cino na mu cilongesa ci na hatako?

 ³ Ngeci mukemuo, hano tu hilula Ndaniele 11:25-39, kaha tu tantekeya iya ua puile muangana ua ku nolote na muangana ua ku sulu tunde mu 1870 ku tuala 1991. Tu mona naua omo lia vika tua pande ku ivuisisa vuino umo mutamba uovu vupolofeto. Mu cilongesa ci hatako, tu ka hilula Ndaniele 11:40–12:1, kaha tu ka sungamesa ku ivuisisa cetu ku tuala ha vati mutamba ua vupolofeto vuaco vua lombolola vili na ku soloka tunde mu 1990 ku tuala ku ndzita ya Alemangendo. Omo mu lilongesa evi vilongesa vivali, mu ka uana vukuasi vua kama nga mu hilula mu cikasa “Vamiangana ve ku Liluisa ku Matangua a ku Kotokela.” Vunoni ha katete, tua pande ku nongonona veya vemanena a va vamiangana vavali va va tumbula mu vupolofeto.

4. Viuma vika vitatu ka tua pandele ku suva mu ku nongonona muangana ua ku nolote na muangana ua ku sulu?

⁴ Vinkumbu “muangana ua ku nolote” na “muangana ua ku sulu” va vi lukile vinguvulu mpundu via kele ku nolote na ku sulu ya Isaleli ya laza. Vika tu handekele ngoco? Halakanenu via handekele uze kangelo ua nehele muzimbu uaco kuli Ndaniele ngueni: “Nji neza mu ku ku vuisa vize vi va ka mona vantu vove ku matangua aze a ku kotokela.” (Ndan. 10:14) Cifuti ca Isaleli ca puile cifuti ca Njambi na ha Pentekosta ya 33 T.K.N,. Vunoni tunde ha muaka uze Yehova ua muesele mpundu ha toma ngecize, ua hanguile vandongesi va Yesu va ku ononoka ku pua vantu veni. Ngeci mukemuo, mutamba ua kama ua vupolofeto vua Ndaniele kapitulu 11, ka ua kuatele ku cifuti ca Isaleli mpundu, vunoni ku vandongesi va Yesu. (Vili. 2:1-4; Loma 9:6-8; Ngal. 6:15, 16) Kaha vi vuemanena vuangana vua ku nolote na vuangana vua ku sulu via alulukile. Vutuhu ngoco, mitamba ya ingi ya vupolofeto vuaco ka ya alulukile. Ha katete, vamiangana vaco va kala na ngolo ha vantu va Njambi. Ca mu civali, va muesele ngecize va zinda Njambi ua vusunga Yehova omo lia viuma vi va lingile ku vantu veni. Kaha ca mu citatu, vamiangana vaco va ka liluisa umo na mukuavo.

5. Tu hasa ku nongonona iya ua puile muangana ua ku nolote na muangana ua ku sulu tunde mu sekulu ya mu civali T.K.N., ku tuala mu sekulu 19 ni? Lombololenu.

⁵ Imo ntsimbu mu sekulu ya mu civali T.K.N., cikungulukilo ca Vakua Kilistu va vusunga ca putukile ku sula na Vakua Kilistu va makuli. Vakua Kilistu vaco va tavele vilongesa via vakua mavu kaha na ku putuka ku sueka vusunga vua mu Lizi lia Njambi. Tunde ku ntsimbu ize na ku heta ku ntsongo ya sekulu 19, ha mavu ka hakele na cimo civunga ca kele na ku lemesa Njambi cahi. Muila ua Vakua Kilistu va makuli ua kolele na ku zikinina Vakua Kilistu va vusunga. (Mat. 13:36-43) Omo lia vika ca pua ca seho ku tantekeya ou muzimbu? Ca pua ca seho muomu ca muesa ngecize, vi tue ku tanda ku tuala ha muangana ua ku nolote na muangana ua ku sulu, ka via pandele ku likuata na vamiangana ni na vinguvulu via keleko tunde mu sekulu ya mu civali ku neha mu sekulu 19. Muomu ha mavu ka ha kele civunga ca Vakua Kilistu va vusunga va va pandele ku luisa. * Vunoni tu hasa ku lavelela ngecize, muangana ua ku nolote na muangana ua ku sulu ve ku solokele lukuavo naua ku ntsongo ya ku sekulu 19. Omo lia vika?

6. Ntsimbu i ka vangamba va Njambi va putukile naua ku li viukisa mu ku pua civunga? Lombololenu.

⁶ Tunde mu 1870, vangamba va Njambi va putukile naua ku li viukisa ku pua civunga. Mu  muaka uaco mukemuo Charles T. Russell na vakuavo va pangele ka civunga ka vakua ku lilongesa Mbimbiliya. Muanetu Russell na vakuavo vakevo va puile ngue uze kanganda ya tumine Yehova mu ku viukisa njila ku Vuangana vua Njambi. (Mal. 3:1) Ngeci mukemuo, ha mavu ha kele naua civunga ca vakua ku lemesa Njambi mu vusunga! Vuno ku ntsimbu yaco, kua kele naua mavuangana a kama eku sikile ha vangamba va Njambi ni? Aci singaniekenu ha li evi?

7. Iya ua puile muangana ua ku sulu tunde ku hiehi na ku putuka ca ndzita ya ku Livanga ya Mavu Ose?

⁷ Mu ua hetele muaka ua 1870, Grã-Bretanha tele yapua honi vuangana vua kama cikuma ha mavu hose. Kaha ikeyo naua ya kele na civunga ca masualale va ndzili ya kama, vuangana vuaco vukevuo naua vu va tumbuile nguavo, vua puile ngue kaze kalumbinga kakandende ka hingile mu cihela ca vize vimbinga vitatu, Fránça, Espanha, na Holanda. (Ndan. 7:7, 8) Kaha Grã-Bretanha ikeyo ya puile muangana ua ku sulu tunde ku hiehi na ku putuka ca Ndzita ya ku Livanga ya Mavu Ose ku tuala ku lutue. Mu ntsimbu yaco, vakua Estados Unidos vakevo va kele na vimbongo via vingi, kaha va putukile ku likata na vakua Grã-Bretanha.

8. Iya ua pua muangana ua ku sulu kuno ku matangua a ku kotokela?

⁸ Mu ku hita ca ndzita ya ku livanga ya mavu ose, vakua Estados Unidos na vakua Grã-Bretanha, va li pandakanene na ku panga civunga cimo lika ca kama ca masualale. Ku ntsimbu ize Grã-Bretanha na vifuti vikuavo vi ya kolonialele via li pandakanene na ku pua vuangana vua Anglo-Amerika. Ngue mua polofetele Ndaniele, ou muangana ua kele na “civunga ca kama ca masualale vakua ku hiana zindzili.” (Ndan. 11:25) Ku matangua ano a ku kotokela civunga ca vakua Anglo-Amerika, cikeco ca pua muangana  ua ku sulu. * Amba co, iya honi ua pua muangana ua ku nolote?

9. Ntsimbu ika naua muangana ua ku nolote ua lisoluele lueka naua, kaha vati vupolofeto vua ku Ndaniele 11:25 vua lipuisilemo?

⁹ Mu 1871, mu muaka ua putukile Russell na vakuavo ku panga civunga ca vakua ku lilongesa Mbimbiliya, mukemuo naua mua lisoluele lueka muangana ua ku nolote. Mu muaka uaco Otto von Bismarck ua tumbikile vuangana vua ku Alemanha. Kaha Wilhelm ikeye ua puile muangana. Ngeci ua hanguile Bismarck ku pua nguvulu ua katete mu vuangana vuaco. * Mu ku hita ca miaka, Alemanha ya puile vuangana vua kama vua kele na ku tuamenena vimo vifuti via mu Áfrika na via ku Ocêano Pacífico. Kaha Alemanha ya putukile ku lituala ha matunta na vuangana vua Grã-Bretanha. (Tandenu Ndaniele 11:25.) Vuangana vua ku Alemanha vua pangele naua li civunga lia kama lia masualale lia mu civali ku vukama mu mavu ose. Alemanha ya pangesele eli li civunga liaco ku vitozi vavo mu ndzita ya ku livanga ya mavu ose.

10. Vati Ndaniele 11:25b, 26, ya lipuisamo?

¹⁰ Mu nima yaco Ndaniele ua tumbuile vika vi ka solokele muangana ua ku Alemanha na civunga ceni ca masualale. Vupolofeto vueni nguavuo, umo muangana “ka li ka mana.” Muangana muka? Muangana ua ku nolote. Omo lia vika? “Muomu va ka mu tela vitelo [va ka kana ku mu luisa]. Cili, vaze va lia ku vieni via ku tovala va ka mu enieka.” (Ndan. 11:25b, 26a) Ku matangua a Ndaniele, vakua ku-lia “via ku tovala via muangana” va puile vamiata va kele na ku pangela ku nganda, na vaze ‘va mene ku meso a muangana.’ (Ndan. 1:5) Vupolofeto vuaco vua tumbula iya? Vuemanena vamiata va kele na cipanga ca kama mu vuangana vua Alemanha. Ni nguetu, tupitau va masualale na vangazi va ndzita vaze va a kele na ku tuamenena muangana, kaha ava vakevo naua va zeyesele vuangana vueni. * Vupolofeto ka vua muesele lika ngecize muangana ua ku nolote va ka mu vula, vunoni vua muesele naua vati i ka hua ndzita ya ka lua muangana uaco na muangana ua ku sulu. Ku tuala hali muangana ua ku nolote vupolofeto vua handekele nguavo: “Na masualale veni va ka zalelaho; na va vengi va ku ua mu ku-tsa.” (Ndan. 11:26b) Mu ndzita ya ku livanga ya mavu ose, civunga ca masualale va ku Alemanha “va va nongesele” kaha cingi cavo va uile vene “mu ku tsa.” Ngue mu vua muesele vupolofeto. Ndzita yaco ya nongesele cikuma vantu vavengi ku tuvakana vindzita viose via ku nima.

11. Vika ua lingile muangana ua ku nolote kaha na vika ua lingile muangana ua ku sulu?

¹¹ Mu ku lombolola ntsimbu ya tualele na ku ndzita ya ku livanga ya mavu ose, vupolofeto vua ku Ndaniele 11:27, 28 vua handekele nguavuo: muangana ua ku nolote na muangana ua ku sulu va ka handeka “makuli hamo ku mesa imo lika.” Vua muesele naua ngecize muangana ua ku nolote a ka kungulula “vupite vua vuingi.” Kaha mukemuo mpundu mu viendele. Vakua Alemanha na vakua Grã-Bretanha va simutuilile nguavo va tonda ciyulo, vunoni eci ku simutuila cavo ca puile ca makuli, muomu mu 1914 va putukile ndzita. Kaha mu miaka ya hateleko ntsimbu kanda u hete muaka ua 1914, Alemanha ya kele na vupite vua vuingi kaha cikeco ca puile cifuti ca mu civali ca hianene vupite hano ha mavu. Kaha mu ku lipuisamo ca  Ndaniele 11:29 na mutamba ua ku livanga ua cinimbu 30, Alemanha ya luile na muangana ua ku sulu vunoni va i vulile.

12. Mu ndzita ya ku livanga ya mavu ose, vika ua lingile muangana ua ku nolote kaha vika ua lingile muangana ua ku sulu?

¹² Tunde mu 1914, ava vamiangana vavali va vuezele ku nkole ya kele ha kati kavo kaha naua va putukile ku luisa vangamba va Njambi. Ca ku muenako, mu ndzita ya ku livanga ya mavu ose, nguvulu ya Alemanha na nguvulu ya vakua Grã-Bretanha vose va luisile vangamba va Njambi, omo lia ku hona ku kuata ku mata na kuya ku ndzita. Kaha nguvulu ya vakua Estados Unidos ya hakele mu kamenga vamuanetu va kele na ku tuamenena cipanga ca ku ambulula ku ntsimbu ize. Eci ku luisa ca puisilemo vupolofeto vua ku Ku-Solola 11:7-10.

13. Vika ua lingile muangana ua ku nolote na mu ku hita ca ndzita ya mu civali ya mavu ose?

¹³ Mu muaka ua 1930 kaha cikuma-kuma mu ku hita ca ndzita ya mu civali ya mavu ose, muangana ua ku nolote ua luisile vangamba va Yehova na vukenia vua kama. Omo vakua Nazi va vulile vakua Alemanha, Hitler na vakua ku mu kava va vindikile cipanga ca ku ambulula ca vangamba va Njambi. Ava vitozi va tsihile vihita via vangamba va Yehova kaha na ku tuala makulukazi akuavo ku vimpaka via vipanga via tuyando. Evi viuma viaco Ndaniele ua vi handekele mu vupolofeto vueni. Muangana ua ku nolote ua hasele ku “zualesa ndzivo ize ya ku lela,” na ku “fumisa cikombelo cize ca ku kombeleya ntsimbu yose.” Vati ua lingilemo? Ua vindikile vangamba va Njambi ku sangaziala lizina lia Yehova Njambi ku mbunga. (Ndan. 11:30b, 31a) Kaha muangana uavo Hitler ua lisingile ngueni, a ka nongesa vangamba va Yehova mu Alemanha yose.

14. Iya ua puile honi muangana ua ku nolote ua muha mu nima ya ndzita ya mu civali ya mavu ose? Lombololenu.

¹⁴ Mu nima ya ndzita ya mu civali ya mavu ose, nguvulu ya vakua União Sovietika ya putukile ku sika cingi ca vifuti vi va tambuile vakua Alemanha. Ngeci mukemuo ikeyo ya puile honi muangana ua ku nolote. Ngeci mu va lingile vakua civunga ca vakua Nazi, vakua União Sovietika navo va muesele vukenia vua kama ku muntu uose ua tuamekele ku lemesa Njambi ua vusunga ku lutue lua ku ononoka cifuti.

15. Mu nima ya ndzita ya mu civali ya mavu ose, vika ua lingile muangana ua ku nolote?

¹⁵ Mu ya huile ndzita ya mu civali ya mavu ose, muangana ua ku nolote, ni nguetu vakua União Sovietika na vifuti via kele na ku va kuasa va putukile ku luisa vangamba va Njambi. Kuliya na vupolofeto vua ku Ku-Solola 12:15-17, ou muangana, ua vindikile cipanga cetu ca ku ambulula kaha na ku kuata makulukazi a vantu va Yehova na ku va tuala ku vundungo. Mua vusunga, kuno ku matangua a ku kotokela, ou muangana ua ku nolote ali na ku sandza “ndonga” ya ku luisa vangamba va Njambi vunoni ke ku hasa ku va manusula. *

16. Vati vakua União Sovietika va puisilemo Ndaniele 11:37-39?

¹⁶ Tandenu Ndaniele 11:37-39. Mu ku puisamo ovu vupolofeto, muangana ua ku nolote ka singimikile cipue “vanjambi vaise.” Mu njila ika? Vakua União Sovietika va kele na vutumbe vua ku manesa malombelo ose, ngeci va va tambuile njili yose. Linga va puisemo ovu vutumbe, vakua União Sovietika mu muaka ua 1918, va tumbikile lisiko lia ku putuka ku longesa ateismo ku visikola ni nguetu ku longesa ngecize Njambi ka keleko. Vati honi ou muangana ua ku  nolote ua lemesele “njambi ya zimbonge”? Vakua União Sovietika va pangesele vimbongo via vingi muku kungulula licivunga lia kama lia masualale kaha na ku panga matendangongi a engi linga va kaniamese vuangana vuavo. Muangana ua ku nolote na muangana ua ku sulu va kele honi na matendangongi a engi mu ku tsiha makulukazi na makulukazi a vantu!

17. “Vupi vuze vu neha mupulungua” vua pua vuka?

¹⁷ Kuli cimo cuma ci va litavasiana ku linga muangana ua ku nolote na muangana ua ku sulu. Cuma cika? Ku “tumbikaho vupi vuze vu neha mupulungua.” (Ndan. 11:31) Vupi vuaco vua pua Nações Unidas.

18. Omo lia vika vakua Nações Unidas va va tumbula nguavo “vupi”?

¹⁸ Vakua Nações Unidas, va va tumbula nguavo “vupi muomu ve ku lihalesa nguavo va hasa ku puisamo cuma cize ci vu hasa lika ku puisamo Vuangana vua Njambi. Cuma cika? Ku neha ciyulo mu mavu hose. Kaha vupolofeto vua muesa ngecize, vue ku “neha mupulungua.” Muomu vakua Nações Unidas navo va ka kala na mutamba mu ku nongesa malombelo ose a makuli ha mavu.—Talenu cikasa “Vamiangana vakua vutozi ku matangua a ku kotokela.”

19-20. (a) Omo lia vika tua tondeka ku tantekeya muzimbu uaco? (b) Cihula cika tu ka kumbulula mu cilongesa ci na hatako?

¹⁹ Tua pande ku tantekeya ou mizimbu uaco muomu ua muesa ngecize, tunde mu 1870 ku neha mu 1990, vupolofeto vua Ndaniele ku tuala ha muangana ua ku nolote na muangana ua ku sulu vua lipuisilemo. Ngeci mukemuo, tu hasa ku kulahela nguetu nou mutamba ua lisupuko ua vupolofeto vuaco tangua vu ka lipuisamo.

²⁰ Mu 1991, nguvulu ya vakua União Sovietika ya huile. Ngeci mukemuo ha katuka cihula: Iya ua pua muangana ua ku nolote matangua ano? Cilongesa ci na hatako ci ka kumbulula eci cihula.