Kanganaya emyatsi eyirimo

Kanganaya emyatsi eyirimo

OMWATSI W’ERIGHA 19

“Omwami w’elutambi lw’endata” omo biro by’enduli

“Omwami w’elutambi lw’endata” omo biro by’enduli

“Neryo oko mugulu w’enduli omwami w’elutambi lw’eyikwa asyabandana [asyalwa] naye [omwami w’elutambi lw’endata].”​—DAN. 11:40.

OLWIMBO 150 Sondaya oMungu ubane omulamo

EBIKENDIKANIBWAKO *

1. Obuminyereri bw’eBiblia bukatuwatikaya eriminya myatsi yahi?

NI KYAHI kyo kikendihikira abandu ba Yehova omo biro ebikasa ebiri hakuhi? Twanganaminya kyo. Obuminyereri bw’eBiblia bukatuwatikaya eriminya emyatsi eyikendituhikira omo biro ebiri hakuhi. Obuminyereri bughuma bukatukanganaya emyatsi eyo amatabali makulu-makulu malebe w’oko kihugho akendikola. Obuminyereri obo, obukabanika omo Danieli esura 11, bukakanaya oko bami babiri abali omo malwa, omwami w’elutambi lw’endata, n’omwami w’elutambi lw’eyikwa. Kusangwa emyatsi mingyi y’oko buminyereri obo yabiribererera, twanganikirirya ngoko n’eyikisiya nayo yikendibererera.

2. Ngoko kikanganibwe omo Enzuko 3:15 n’omo Eribisulirwa 11:7; 12:17, litolere itwaminya myatsi yahi y’omughaso twamanza eryowa ndeke obuminyereri bwa Danieli?

2 Twamanza eryowa ndeke obuminyereri obuli omo Danieli sura 11, litolere itwaminya ngoko bukakanaya lisa oko batabali kutse amatabali awatabala ebihugo ebyabyamo abandu b’oMungu bangyi kutse awalwa n’abandu b’oMungu. Abandu b’oMungu ni bake kutsibu kulenga abandu abali omo kihugo, neryo busanaki abatabali bakalwa nabo kutsibu? Ni busana, ekyo Sitani n’abandu biwe bosi bakakwamirira kutsibu ry’eribughaho abandu abakakolera Yehova na Yesu. (Soma Enzuko 3:15 n’ Eribisulirwa 11:7; 12:17.) Kandi, obuminyereri obuli omo Danieli butolere ibwahambana n’awandi maminyereri awali omo Kinywa ky’oMungu. Oko kwenene, twamanza eryowa ndeke obuminyereri bwa Danieli litolere itwalingiriraniabo n’awandi masako w’eBiblia.

3. Tukendikania okuki omo mwatsi ono n’owakwamire?

3 Omo mwatsi ono tukenditsopolya obuminyereri obuli omo Danieli 11:25-39. Tukendilangira nga nindi yo wabya mwami w’elutambi lw’endata n’oyuwabya mwami w’elutambi lw’eyikwa eritsuka oko mwaka 1870 erihika oko mwaka 1991, kandi tukendilangira busanaki litolere itwabindula eriminya eryo tulwe nalyo oko kitsweka kilebe ky’obuminyereri obo. Omo mwatsi owakwamire, tukenditsopolya obuminyereri obuli omo Danieli 11:40–12:1, kandi tukendiminya ndeke ekitsweka ky’obuminyeri ekyo nga kikatuwatikaya eriminya emyatsi yahi oko mughulu owatsukire oko mwaka 1991 erihika oko Armagedoni. Ukigha omwatsi ono n’owakwamire, litolere iwabya iwunemughusa eriso oko karte, “Abami babiri abakalwa, omo biro by’enduli.” Eky’erimbere, litolore itwaminya abami babiri abakanibweko omo buminyereri obo nga ni bahi.

ERIMINYA OMWAMI W’ELUTAMBI LW’ENDATA N’OMWAMI W’ELUTAMBI LW’EYIKWA

4. Ni myatsi isatu yahi eyangatuwatikya eriminya omwami w’elutambi lw’endata n’omwami w’elutambi lw’eyikwa?

4 Kera, ekinywa “omwami w’elutambi lw’endata” n’ekinywa “omwami w’elutambi lw’eyikwa” ibikakolesibwa erikania oko bami ababya bakatabala ebihugho ebyabya oko luhande lw’endata n’olw’eyikwa lw’ekihugho kye Israeli. Tukabugha tutya busanaki? Langira ekyo omumalaika oyo wakaniraya Danieli y’obuminyereri obo abugha: “Nabirihika erikuminyisya ebikandisyahika oko bandu bawe omo biro by’enyuma.” (Dan. 10:14) Erihika oko Pentekoste y’oko mwaka 33 M.W., ekihanda kye Israeli kya kera kyo kyabya bandu b’oMungu. Aliwe eritsuka oko mwaka oyo, Yehova mwakangania ndeke-ndeke ngoko abigha bataleghula ba Kristo, bo bandu biwe. Neryo, amaminyereri mangyi awakanibweko omo Danieli esura 11 alebirye abigha ba Kristo, butsira abandu b’omo kihanda kye Israeli. (Emib. 2:1-4; Rom. 9:6-8; Gal. 6:15, 16) Kandi emyaka yikalaba, omwami w’elutambi lw’endata n’omwami w’elutambi lw’eyikwa mubabya bakabinduka. N’omo bine bitya, omughulu kikatokekana eriminya omwami w’elutambi lw’endata n’omwami w’elutambi lw’eyikwa, hakabya emyatsi milebe eyikasosana omo katikati kabo. Omwatsi w’erimbere, abami abo bakatabala ebihugho ebirimo abandu ba Yehova bangyi kutse bakaghalayabo. Ow’akabiri, bakakanganaya omo mibere yabo y’erikolera abandu b’oMungu ngoko baponire oMungu w’ekwenene, Yehova. N’ow’akasatu, abami babiri abo, bakalwa kundi obuli mughuma wa kubo anzire eribya mutabali mukulu w’ekihugho kyosi.

5. Muhanabya omwami w’elutambi lw’endata n’omwami w’elutambi lw’eyikwa omo mughulu owatsukire oko mwaka 100 erihika oko mwaka 1870 kwehi? Kanaya.

5 Mughulu mulebe enyuma w’omwaka 100 M.W., Abakristo b’amabehi bangyi mubingira omo ndeko y’Ekikristo. Mubabya bakakangirirya amabehi n’eribisa ekwenene eyiri omo Kinywa ky’oMungu. Eritsuka oko mughulu oyo erihika oko karne ye 19, oMungu abya isyawite oko kihugho kw’ekikumula ky’abaghombe biwe ekitondekire. Abakristo b’amabehi mubakanyirira ng’ebiti ebikalasa omwirima; busana n’ekyo mukyakala eriminya Abakristo b’ekwenene. (Mat. 13:36-43) Busanaki ni ky’omughaso eriminya omwatsi oyo? Kundi ekyo kikaleka itwaminya ngoko omwami w’elutambi lw’endata n’omwami w’elutambi lw’eyikwa sibangabere bami abatabala omo mughulu w’eritsuka oko mwaka 100 erihika oko mwaka 1870. Habya isihali abandu b’oMungu abatondekire abo abami abo bangalwire nabo. * Aliwe, omwami w’elutambi lw’endata n’omwami w’elutambi lw’eyikwa bangahulukire kandi oko nduli y’akarne 19. Tukaminya ekyo kyo tuti?

6. Abandu b’oMungu mubatsuka eribya kikumula ekitondekire mughulu wahi? Kanaya.

6 Eritsuka omwaka 1870, abandu b’oMungu mubatsuka erimukolera ibane kikumula ekitondekire. Omo myaka eyo, mughala wetu Charles T. Russell n’ababya bakakola haghuma naye mubakola akakuto k’erigha eBiblia. Mughala wetu Russell n’ababya bakakola haghuma naye, bo babya omukwenda ‘ayukuwanaya enzira embere’ oBwami bwa Masiya butsuke. (Mal. 3:1) Neryo muhasyabya ekikumula ekitondekire ekikakolera Yehova omo nzira eyitolere! Oko mughulu oyo, hanabya amatabali awangalwire n’abandu b’oMungu kwehi? Tulangire emyatsi eyikwamire hano.

OMWAMI W’ELUTAMBI LW’EYIKWA NINDI?

7. Omo Malwa w’Ekigho w’Erimbere, nindi yo wabya mwami w’elutambi lw’eyikwa?

7 Omo mwaka hakuhi 1870, Obungereza mubwabya butabali bukulu kulenga awandi matabali w’ekihugho, kandi ky’ekihugho ekyabya n’abasuda abamalwa kulenga ebindi bihugho. Obutabali obo ibukasosekanibawa n’erihembe rike eryakinda awandi mahembe asatu—Obufarasa, Obuhispania, n’Obuholanzi. (Dan. 7:7, 8) Ekihugho ky’Obungereza kyo kyabya mwami w’elutambi lw’eyikwa omo Malwa w’Ekihugho w’Erimbere. Omo mughulu mughumerera oyo, Obuamerika mubwabya n’obuteke bunene kulenga ebindi bihugho kandi bwabya bukakola kutsibu haghuma n’Obungereza.

8. Omo biro by’enduli, nindi yo wabiribya mwami w’elutambi lw’eyikwa?

8 Omo malwa w’erimbere w’ekihugho, Obuamerika haghuma n’Obungereza mubahira akaghala kabo k’amalwa ko haghuma. Oko mughulu oyo, Obungereza n’Obuamerika mubabya obutabali obuwite akaghala kanene oko kihugho. Ngoko Danieli abugha kera, omwami oyo mwahindania haghuma “omulondo w’amalwa, omunene n’ow’amaka.” (Dan. 11:25) Omo biro by’enduli, Obungereza n’Obuamerika bo bwabiribya omwami w’elutambi lw’eyikwa. * Nikwa, nindi yo wabiribya mwami w’elutambi lw’endata?

OMWAMI W’ELUTAMBI LW’ENDATA AMATASYAHULUKA

9. Omwami w’elutambi lw’endata mwahuluka kandi mughulu wahi, n’obuminyereri obuli omo Danieli 11:25 mubwabererera buti?

9 Omo mwaka 1871, habilaba omwaka mughuma Russell n’abandi ibamabikola akakuto k’erigha eBiblia, omwami w’elutambi lw’endata mwahuluka kandi. Omo mwaka oyo, ye Otto von Bismarck mwahira ebiharo bingyi byo haghuma neryo byamabya kihugho ky’akaghala kanene ekyahulamo Ubujeremani. Omwami w’ekiharo ekye Prussian ye Wilhelm w’Erimbere mwabya mwami w’erimbere neryo mwasombola Bismarck mo musondoli w’eguvernema. * Omo myaka eyakwama, Obujeremani mubwatsuka erisondola ebindi bihugho omo Afrika n’omo Ngetse Nene eye Pasifike, neryo mubwatsuka erisonda eribya bukulu kulenga obwami b’Obungeresa. (Soma Danieli 11:25.) Obwami b’Obujeremani mubwayira akaghala kanene ak’amalwa, n’amato w’amalwa w’obwami obo abya wakabiri omo kihugho. Obujeremani mubwakolesya akaghala ako n’amato ayo erilwa n’esyonzighu syabo omo malwa w’erimbere w’ekihugho.

10. Obuminyereri obuli omo Danieli 11:25b, 26 mubwabererera buti?

10 Kandi Danieli abya inyabiribugha kera ebikendisyahika oko Bwami bw’Obujeremani n’akaghala k’amalwa ako babya nako. Obuminyereri mubwabugha buti omwami w’elutambi lw’endata “siendisyahangana.” Busanaki? “Kusangwa basyamusohera n’amenge. Kandi abakalya akalyo kabuya haghuma naye oko mesa basyamuherya.” (Dan. 11:25b, 26a) Omo biro bya Danieli, ababya bakalya “ebisi-bisi by’omwami” mwanabya n’abandu ababya bakakolera “embere sy’omwami.” (Dan. 1:5) Hano obuminyeri bukakanaya okundi? Bukakanaya oko bakulu-bakulu ab’omo Bwami b’Obujeremani abawatikya eriterya obwami. * Omo bakulu-bakulu abo, mwabya n’abakulu b’abasuda b’omwami n’ababya bakahanabo. Kandi obuminyereri obu mubwakangania ekikendisyabya babilwa n’omwami w’eluhande lw’eyikwa. Bukakania oko mwami w’elutambi lw’endata, obuminyereri bukabugha buti: “n’emilondo yiwe yaswalusibwaho, nikwa abangyi basyawa n’erikwa omo malwa.” (Dan. 11:26b) Ngoko obuminyereri bwanabugha, abasuda b’Obujeremani ‘mubalusibwaho’ n’abangyi ‘mubawa n’erikwa omo malwa’ w’erimbere aw’ekihugo. Amalwa ayo mwita abandu bangyi kulenga amalwa wosi-wosi awabya embere syawo.

11. Omwami w’elutambi lw’endata n’omwami w’elutambi lw’eyikwa mubakolaki?

11 Obuminyereri obuli omo Danieli 11:27, 28 bukakania oko mughulu owakolaya oko malwa w’erimbere w’ekihugho, mubwabugha buti omwami w’elutambi lw’endata n’omwami w’elutambi lw’eyikwa “basyikala oko mesa ibanemubihirana.” Kandi mubwabugha buti omwami w’elutambi lw’endata asyabya “n’obusoki bunene” kutse ebindu binene. Kandi ekyo mukyabererera ngoko Danieli anabugha. Obujeremani n’Obungeresa mubabwirana bati banzire obuholo, aliwe omwatsi oyo mwalangirika ngoko ni mabehi omughulu amalwa abutuka omo mwaka 1914. Emyaka milebe embere sy’omwaka 1914, Ubujeremani mubwatunda ebindu bingyi, mubwabya kihugho ky’akabiri oko buteke. Neryo, eriberererya obuminyereri obuli omo Danieli 11:29 n’ekihande ky’erimbere ky’omulondo wa 30, Ubujeremani mubwalwa n’omwami w’elutambi lw’eyikwa, aliwe mubwatakinda.

ABAMI BAKALWA N’ABANDU B’OMUNGU

12. Omo malwa w’erimbere w’ekihugho, omwami w’elutambi lw’endata n’ow’elutambi lw’eyikwa, abosi mubakolaki?

12 Erilua oko mwaka 1914, abami babiri mubalola embere erilwa ibo kwibo n’erilwa n’abandu b’oMungu. Eky’erileberyako, omo malwa w’erimbere w’ekihugho, obutabali bw’Obujeremani n’ob’Obungeresa, abosi mubalwa n’abaghombe b’oMungu abaghana eringira omo malwa. Obutabali bwe Amerika mubwaghusa omo ngomo ababya bakasondola omubiri w’eritulira. Eriboha ababya bakasondola omubiri w’abandu b’oMungu eryo, mulyaberererya obuminyereri obuli omo Eribisulirwa 11:7-10.

13. Omo myaka 1930 n’omo malwa w’akabiri w’ekihugho, omwami w’elutambi lw’endata mwakolaki?

13 Nikwa, omo myaka ye 1930 kutsibu-tsibu omo malwa w’akabiri w’ekihugho, omwami w’elutambi lw’endata mwaghalya abandu b’oMungu butsira bulighe. Abanazi babere batsuka eritabala omo Bujeremani, Hitler n’abandu biwe mubaghania omubiri w’abandu b’oMungu. Omwami w’elutambi lw’endata mwita abandu b’oMungu hakuhi 1500, n’erituma abandi bangyi kulenga aho omo syokambi sy’amaghali. Danieli abya inyabirikania embere oko myatsi eyo. Omwami w’elutambi lw’endata mwaghania omubiri w’eritulira, neryo omwikola atya “mwatsandya ahabuyirire n’erilusya obuhere bw’ebiro byosi.” (Dan. 11:30b, 31a) Nibya, Hitler, omusondoli w’Obujeremani, mwalagha ati akend’ita abandu b’oMungu bosi abikere omo Bujeremani.

OMWAMI MUHYA-MUHYA W’ELUTAMBI LW’ENDATA AMAHULUKA

14. Nindi yo wabya mwami w’elutambi lw’endata enyuma sy’amalwa w’akabiri w’ekihugho? Kanaya.

14 Enyuma sy’amalwa w’akabiri w’ekihugho, obutabali bw’Ekikoministe obw’Obughuma Bwabasovieti, mubwatabala ebiharo bingyi ebyo bwasaghula obutabali bw’Obujeremani, neryo bwamabya mwami w’elutambi lw’endata. Ng’obutabali bw’Abanazi, Obughuma Bwabasovieti mubwakangania obuyighu obukalire oko bandu bosi abakahira eriramya oMungu w’ekwenene ly’embere omo ngebe yabo.

15. Amalwa w’Akabiri w’Ekihugho abere abihwa, omwami w’elutambi lw’endata mwakolaki?

15 Biro bike Amalwa w’Akabiri w’Ekihugo abihwa, omwami muhya-muhya w’elutambi lw’endata, Obughuma Bwabasovieti n’ebihugho ebikawatikanayana nabo, mubatsuka erilwa n’abandu b’oMungu. Ngoko obuminyereri obuli omo Eribisulirwa 12:15-17 bukabugha, omwami oyo mwaghania omubiri wetu w’eritulira n’eritwala Abimiri ba Yehova bangyi ehali n’ewabo. Oko kwenene, omo biro by’enduli, omwami w’elutambi lw’endata m’utulira “olusi” lw’eryendereribwa akasonda erimania omubiri w’abandu b’oMungu, aliwe mwataluka. *

16. Obughuma bw’Abasovieti mubwaberererya buti obuminyereri obuli omo Danieli 11:37-39?

16 Soma Danieli 11:37-39. Obuminyereri mubwabugha buti omwami w’elutambi lw’endata “syendisyatsomana [oMungu] w’abotata wiwe.” Obuminyereri obo mubwabererera buti? Obughuma bw’Abasovieti bukasonda eribughaho ebisomo, mubwayikasa eribugha obutoki bw’ebisomo. Eriberererya omwatsi oyo, omo mwaka 1918 Obughuma bw’Abasovieti bwabya ibwabirihiraho ekyalayiro ekyaleka abandu ibatsuka erikangirirya omo hilasi bati oMungu syali. Omwami w’elutambi lw’endata ‘mwasikya omungu w’ahakongotere’ omo nzira yahi? Obughuma bw’Abasovieti mubwakolesya esyofranga nyingyi kutsibu butoke eriyira abasuda bangyi n’amaelufu w’esyombundu esikala-kalire n’eribya n’akaghala kanene. Omwami w’elutambi lw’endata n’omwami w’elutambi lw’eyikwa abosi bawite oko syombundu esyanganabugaho amaelufu w’amamilioni w’abandu!

ESYONZIGHU IBIRI SYAMAKOLA OMO BUGHUMA

17. “Enye y’eriherya” niki?

17 Omwami w’elutambi lw’endata mwakola haghuma n’omwami w’elutambi lw’eyikwa erikola omwatsi mulebe w’omughaso; mubatsukisya “enye y’eriherya.” (Dan. 11:31) “Enye y’eriherya” eyo b’Obughuma bw’Ebihanda (Umoja wa Mataifa).

18. Busanaki Obughuma bw’Ebihanda bukahulawamo “enye y’eriherya”?

18 Obughuma bw’Ebihanda bukahulawamo “enye y’eriherya” kundi bukayihalamba buti bwanganakola omwatsi owangakolwa n’oBwami b’oMungu busa, ni bughambu, erihiraho obuholo omo kihugho. Kandi obuminyereri bukabugha buti enye eyo ni “y’eriherya” kundi Obughuma bw’Ebihanda bwasyatoghotya ebisomo byosi by’amabehi.​—Lebaya akarte “Abami babiri abakalwa, omo biro by’enduli.”

BUSANAKI LITOLERE ITWAMINYA E HISTORIYA EYO TWAMABIKANIRYAKO EYI?

19-20. (a) Busanaki litolere itwaminya e historiya eyo twamabikaniryako eyi? (b) Tukendisubirya oko ribulyo lyahi omo mwatsi owakwamire?

19 Litolere itwaminya ehistoriya eyo kundi yikakanganaya ngoko eritsuka omo mwaka 1870 erihika oko mwaka 1990, obuminyereri obuli omo Danieli obulebirye omwami w’elutambi lw’endata n’omwami w’elutambi lw’eyikwa bwabiribererera. Busana n’ekyo, twangan’ikiriya ngoko ekitsweka ekikisiya eky’okobuminyereri obo nakyo kyasyabererera.

20 Omo mwaka 1991, Obughuma bw’Abasovieti mubwatera. Nikwa, munabwire omwami w’elutambi lw’endata nindi? Tukendisubirya okw’ekyo omo mwatsi owakwamire.

OLWIMBO 128 Eriyiyinia erihika oko nduli

^ par. 5 Tunemuyilangirira emyatsi eyikakanganaya ngoko obuminyereri bwa Danieli obulebirye “omwami w’elutambi lw’endata n’omwami w’elutambi lw’eyikwa” bunemulola embere eribererera. Busanaki twikirirye kwenene omwatsi oyo? Kandi, busanaki litolere itwaminya obuminyereri obu nga bukasondibugha butiki?

^ par. 5 Erikwamana n’ebyo twamabibugha aho ndata, sikikitolere eribugha tuti Aurelian oyo watabala Roma eritsuka omwaka 270-275 M.W. abya “mwami w’elutambi lw’endata” kutse tuti oMwami mukali Zenobia oyo watabala Siriya omo mwaka 267-272 M.W. abya “mwami w’elutambi lw’eyikwa.” Ekyo kikabindula byahandikawa omo kitabu Sikiliza unabii wa Danieli esura 13 n’eye 14!

^ par. 9 Omo mwaka 1890, Omwami Wilhelm II mwalusya Bismarck y’oko kitumbi.

^ par. 10 Mubakola emyatsi mingyi eyaleka obwami bwabo ibwatera luba. Eky’erileberyako, mubumbya eriwatikya omwami, mubatsuka erihulukya emyatsi y’esiri yamalwa, kandi mubalusya omwami y’oko kitumbi.

^ par. 15 Ngoko kikanganibwe omo Danieli 11:34, omwami w’elutambi lw’endata mwaleka omo katambi kake ery’endererya Abakristo abali omo butabali bwiwe. Ekyo mukyabererera. Eky’erileberyako, omo mwaka 1991, omughulu Obughuma bw’Abasovieti bwatera, Abakristo mubahumula hake.