Skip to content

Skip to table of contents

19 EKOBEE UE ENƆ

“Mɛnɛ . . . Dee Mmnyɔɔ” Bu Sɔ̄ Kpɛdumɛ

“Mɛnɛ . . . Dee Mmnyɔɔ” Bu Sɔ̄ Kpɛdumɛ

“Nyɔɔ kuma sɔ̄ mɛnɛ-buɛ̄ dee kerekɛ̄ a gaa le pima . . . nɔ̄ [mɛnɛ-buɛ̄ dee mmnyɔɔ.]”—DAN 11:40.

YƆƆ 150 Gbī Bari Lokwa O Ɛrɛ Kpɔā

DASĪ TƐƐ̄NYƆƆ *

1. E na mɔmanudɛɛ̄ a le bu Baibol i yerebah nɛ kɔ i suā a?

E NA esira loo pya nɛɛ Jɛhova li deesī ani? I dap suā ye ture. Pya mɔmanudɛɛ̄ Baibol doo kɔ i suā gbɛnɛ siranu a gaa le ɛrɛ pah nyɔɔ dɛ̄dɛɛ̄ ii sɔ̄ sɔ̄ naa binia. Ziī lo mɔmanudɛɛ̄ doo kɔ i suā nu pio bɛbɛɛ a ɛrɛ ekpo a le bu nyɔuwe gaa le doo. E’ɛma a le bu kpa Daniel 11 ekobee kɔ eloh akiiloo baɛ mɛnɛ a gaa be ziī, lo a le mɛnɛ dee mmnyɔɔ le mɛnɛ dee kerekɛ̄. Gbɛnɛ-edo gah loo lo mɔmanudɛɛ̄ ebee dooa gbɔ̄mɛɛ̄, nyɔɔwo i dap suā leere kɔ lo gah a siga gaa le dooa nage gbɔ̄mɛɛ̄.

2. Dookɛ̄ Jɛnɛsis 3:15, Mumuuna 11:7 le 12:17 tɔgɛ doo, amunu nu a kuī na a bɔloo kɔ i nyɛŋiabu sɔ̄ i gaa nɔ mɔmanudɛɛ̄ Daniɛl a?

2 Lo edābeeloo mɔmanudɛɛ̄ a le bu kpa Daniel 11 ekobee, i ɛrɛ enyɛŋiabu kɔ lo dɔ gaa kɔ nu kumaloo pya a gaa bɛɛ ale bɛbɛɛ a ɛrɛ pah nyɔɔ pya nɛɛ Bari. Kere pya zooro Bari tera loo buā pya a le bu nyɔuwe, gbɛnɛ-edo pya nu a sira bu nyɔuwe sira wa loo. E na anua a? Nyɔnɛbee nu alu ekɛɛrɛ Setan le ye nyɔuwe na lo egbeesī pya a taāŋabah Jɛhova. (Buū Jɛnɛsis 3:15 le Mumuuna 11:7; 12:17.) Gbaāloo wo, mɔmanudɛɛ̄ Daniɛl bee ɛm ɛrɛ egbaaloo pya dɔɔ̄na mɔmanudɛɛ̄ a le bu Muɛ̄ Ue Bari. Alu kaka kɔ i dap dābeeloo mɔmanudɛɛ̄ Daniɛl aba lo a le i su dooreloo pya dɔɔ̄na dɔ a le bu Kpa Kaɛ.

3. E na i nɔ bu lo ekobee ue ama le lo a za nyɔɔnɛ a?

3 Aāloo pya nu i edaā ama, i kɔ ue nyɔɔ nu a le bu kpa Daniel 11:25-39. I gaa le suā nɛɛ a bee lu mɛnɛ dee mmnyɔɔ le mɛnɛ dee kerekɛ̄ aābu zua 1870 mmɛ bu zua 1991, sa i muɛ̄ nu anua a bɔloo kɔ i kwabaloo kɛ̄ i bee dābeeloo siga gah a le loo lo mɔmanudɛɛ̄ doo. Bu lo ekobee ue a za nyɔɔnɛ, i gaa le kɛɛrɛbu nu a le bu kpa Daniel 11:40–12:1, sa i kwabaloo i edaābeeloo loo nu lo gah mɔmanudɛɛ̄ i tɔgɛ akiiloo eku sɔ̄ bu pya zua 1990 mmɛ sɔ̄ nɔ̄ Amagidɔn. Kuma sɔ̄ o gaa nɔ baɛ ekobee ue ama, elee o ɛp ekpo a kɔ “Baɛ Mɛnɛ A Be Ziī Bu Sɔ̄ Kpɛdumɛ” lo edābeeloo. Tuatua, alu ebɛɛ̄ kɔ i suāloo baɛ mɛnɛ alu ekɔ ue kumaloo bu mɔmanudɛɛ̄ ama.

SUSUĀLOO MƐNƐ DEE MMNYƆƆ LE MƐNƐ DEE KEREKƐ̄

4. Taa e na eyerebah i nɛ kɔ i suāloo mɛnɛ dee mmnyɔɔ le mɛnɛ dee kerekɛ̄ a?

4 Tua sɔ̄, bee a kura “mɛnɛ-buɛ̄ dee mmnyɔɔ” le “mɛnɛ-buɛ̄ dee kerekɛ̄” wee le bee mɛnɛ Izrɛl a bɛɛ dee mmnyɔɔ le lo a bɛɛ dee kerekɛ̄. E na anua i kɔ doo wo a? Yere nukuadɛɛ̄ loo nu ɛnjɛl a bee kɔ ue nɛ Daniɛl bee kɔ, lo a kɔ: “[M] bee lu wee doo kɔ o suā nu a esira loo pya oloo nɛɛ bu pya lo kpɛdumɛ dee.” (Dan 10:14) Mmɛge Pɛntikɔst 33 C.E. aba edonyɔɔ Izrɛl na a wee lu pya nɛɛ Bari a. Kɛ̄adoo, aāge lo sɔ̄, Jɛhova doo kɔ i suā leere kɔ pya a nyɔɔnɛ dumɛ Jizɔs ba tɔɔ̄ agara na ba lu pya ye nɛɛ a. Nyɔɔwo, gbɛnɛ-edo ue a le bu mɔmanudɛɛ̄ a le bu kpa Daniel 11 ekobee naale nɛ pya edonyɔɔ Izrɛl, mɛ pya a nyɔɔnɛ dumɛ Kraist. (Doonu pya Nɛɛ lɛɛratam 2:1-4; Rom 9:6-8; Gal 6:15, 16) E pya alu mɛnɛ dee mmnyɔɔ le mɛnɛ dee kerekɛ̄ wee nyaa aā ziī sɔ̄ yii ziī. Kerewo, ba wee bee ziī. Tuatua, dap lu kɔ pya mɛnɛ ama bee bɛɛ pya nɛɛ Bari ale ba bee bebe loo pya nɛɛ Bari. Lo eree baɛ, ba tɔgɛ kɔ ba baae loo Jɛhova lo kaka Bari tɛ̄maloo kɛ̄ ba aara pya nɛɛ Bari doo. Eree taa, baɛ mɛnɛ ama wee doo ɛrabah loo nɛɛ a ɛrɛ ekpo ee ziī.

5. I dapge suāloo mɛnɛ dee mmnyɔɔ le mɛnɛ dee kerekɛ̄ aā bu baɛ sɔ̄ o’oo tup zua C.E. mmɛ pya kpɛdumɛ zua loo 19 sɔ̄ o’oo tup zua ni? Naa baatɛ̄.

5 Dee bu baɛ sɔ̄ o’oo tup zua C.E. a, pya esah Nɛɛ Kraist bee mma bu bɔŋanaloo pya kaka Nɛɛ Kraist, e ba bee su ekwɔ tɔgɛnu yere bu bɔŋanaloo sa gɔ̄ kaka ue a le bu Muɛ̄ Ue Bari. Aā lo sɔ̄ mmɛ bu pya kpɛdumɛ zua loo 19 sɔ̄ o’oo tup zua, lɔgɔ eku pya zooro Bari naa bee le a kɛnɛkɛ̄. Pya esah Nɛɛ Kraist a le doodoo kpakpaa-pya-buɛ bee nyim yiiloo kaāna sa naa bee dapna lu esuāloo pya kaka Nɛɛ Kraist. (Mat 13:36-43) E na anua lo ama kuī a? Lo ama doo kɔ i suā kɔ pya nu i buū akiiloo mɛnɛ dee mmnyɔɔ le mɛnɛ dee kerekɛ̄ naa gaa kɔ nu akiiloo pya bɛbɛɛ ale buɛ̄-mɛnɛ a gaa bee bɛɛ eree baɛ sɔ̄ o’oo tup zua mmɛ pya zua 19 sɔ̄ o’oo tup zua. Lɔgɔ eku pya nɛɛ Bari ba ebebe loo naa bee le. * Kɛ̄adoo, nwīgbagbara sɔ̄ aā bu zua 1870 bee dap lu esikɛ̄ muɛ̄ mɛnɛ dee mmnyɔɔ le mɛnɛ dee kerekɛ̄. I tɛɛ̄ doodoo wa suā ni?

6. Mɛ sɔ̄ na a bee lu esikɛ̄ suāloo pya nɛɛ Bari a? Naa baatɛ̄.

6 Aā bu zua 1870 kiisī, pya nɛɛ Bari bee bɔātɛ̄ e’ɛrɛ wa eku. A bee le bu lo zua na Charles T. Russell le pya a bee ye le loo bee bɔātɛ̄ enɔānu Baibol a. Wuga Russell le pya a bee ye le loo bee le doodoo nwiī-lɛɛratam a ‘kwa dee’ lɛɛ Buɛ̄-mɛnɛ Mɛsaia gae lu. (Mal 3:1) Bee dap sikɛ̄ lu esuāloo pya nɛɛ Bari! A ɛrɛge ziī ekpo bɛbɛɛ nyɔuwe lo a bee ɛrɛ pah nyɔɔ pya nɛɛ Bari lo sɔ̄ ni? I naa ɛp.

MƐƐ̄ NA MƐNƐ DEE KEREKƐ̄ A?

7. Mɛɛ̄ na a bee lu mɛnɛ dee kerekɛ̄ mmɛ bu Tua Sɔ̄ Nɔ̄ Nyɔuwe a?

7 Bu zua 1870, Britain bee lu edonyɔɔ a kuī kaāna sa ɛrɛ pya nɔ̄ a ɛrɛ ekpo kaāna. Lo edonyɔɔ ama le doodoo nwīgbagbara koo a bee be eeba taa dɔɔ̄na koo a tɔɔ̄dɔ France, Spain, le Netherlands. (Dan 7:7, 8) E Britain bee tɔɔ̄dɔ mɛnɛ dee kerekɛ̄ mmɛ bu Tua Sɔ̄ Nɔ̄ Nyɔuwe. Bu aba lo sɔ̄ ama pya United States li America bee lu edonyɔɔ a ɛrɛ kpugi sa bee gbaaloo pya Britain.

8. Bu pya sɔ̄ kpɛdumɛ ama, mɛɛ̄ na mɛnɛ dee kerekɛ̄ a?

8 Sɔ̄ Tua Sɔ̄ Nɔ̄ Nyɔuwe gaa bee kiisī, pya United States le pya Britain bee gbaaloo ziī sa bee ɛrɛ eku pya nɔ̄ a si ekpo kaāna. Lo sɔ̄ pya Britain le pya United States bee yiiloo ziī sa lu Ekpo Bɛbɛɛ Nyɔuwe Anglo-America. Dookɛ̄ Daniɛl bee kɔ sere kɛ̄ doo, lo mɛnɛ ɛrɛ “gbɛnɛ gbo nɔ̄ a kuī gbɛnɛ sa ɛrɛ ekpo.” (Dan 11:25) Bu kpɛdumɛ dee ama, pya Britain le pya United States na alu mɛnɛ dee kerekɛ̄ a. * E mɛɛ̄ na mɛnɛ dee mmnyɔɔ a?

MƐNƐ DEE MMNYƆƆ BEE SIKƐ̄ AAKƐ̄

9. Mɛ sɔ̄ na mɛnɛ dee mmnyɔɔ bee sikɛ̄ aakɛ̄ a, sa a bee lu edoo gbɔ̄mɛɛ̄ nu a le bu kpa Daniel 11:25 doodoo wa?

9 Bu zua 1871, lo zua a nyɔɔnɛ sɔ̄ Russell le pya a bee ye le loo ebee ɛrɛ wa eku pya enɔā Baibol, mɛnɛ dee mmnyɔɔ bee aakɛ̄. Bu lo zua ama, Otto von Bismarck bee gbaaloo pya dɔɔ̄na eku sa bee lu edonyɔɔ Germany. Wilhelm 1 bee lu tua mɛnɛ lo edonyɔɔ sa a bee tubobaloo Bismarck nua nɛɛ a zaāsī ye bɛbɛɛ. * Bu pya zua a nyɔɔnɛ, Germany bee lu edonyɔɔ a ɛrɛ ekpo sa gaa bee bɛɛ pya dɔɔ̄na edo a le Africa le Pacific Ocean, sa bee bɔātɛ̄ egbanasī pya Britain. (Buū Daniel 11:25.) Pya Germany bee ɛrɛ gbɛnɛ gbo nɔ̄ a gbī e’ɛrɛ ekpo bee lo pya Britain. Pya Germany bee wa su beā be loo pya wa baa bu tua sɔ̄ nɔ̄ nyɔuwe.

10. Bu mɛ sīdee na kpa Daniel 11:25b, 26 bee lu edoo gbɔ̄mɛɛ̄ a?

10 Daniɛl bee sinagekɛ̄ kɔ nu esira loo Germany le pya ye gbɛnɛ gbo nɔ̄. Lo mɔmanudɛɛ̄ bee kɔ mɛnɛ dee mmnyɔɔ “naale yira.” E na anua a? Nyɔnɛbee “ba gaa le ɛrɛ booboo bura lo edoo ye. E kunɛ pya a wee de ye le nuede gaa le lu pya a edoo ye.” (Dan 11:25b, 26a) Bu dee Daniɛl, pya a wee de “le nuede lo mɛnɛ-buɛ̄” wee le pya a nuūna tɔ mɛnɛ sa wee le “kɛ̄sī mɛnɛ-buɛ̄.” (Dan 1:5) Ba mɛɛ̄ na lo mɔmanudɛɛ̄ ama gaa kɔ nu akiiloo a? A gaa kɔ nu akiiloo pya a le gbɛnɛ dɔ mɛnɛ bɛbɛɛ pya edo Germany le pya nɛɛbee nɔ̄ lo ba le kɛɛ̄ lo mɛnɛ sa ɛrɛ bah bu ye dodoo kɔ a dɔ. * Lo mɔmanudɛɛ̄ naa kɔ aba nu akiiloo dɔdɔ lo edonyɔɔ mɛ a kɔnage nu esira aabu ye be loo mɛnɛ dee kerekɛ̄. Kɔkɔ nu akiiloo mɛnɛ dee mmnyɔɔ, a bee kɔ: “Gaa le lu ekpo ye gbɛnɛ gbo nɔ̄ lɛɛ, e booboo nɛɛ gaa le dɔ kɛ̄ sa lu pya ba fɛ.” (Dan 11:26b) Dookɛ̄ a bee lu ekɔ doo bu tua sɔ̄ nɔ̄ nyɔuwe, pya nɔ̄ Germany bee lu “ekpo . . . lɛɛ” sa gbɛnɛ-edo aba bee le yɛɛ pya “ba fɛ.” Nɛɛ bee u bu lo nɔ̄ ee ɛrɛgeba dɔɔ̄na nɔ̄ a ebee lu ebe.

11. E na mɛnɛ dee kerekɛ̄ le mɛnɛ dee mmnyɔɔ bee doo a?

11 Lo ebaatɛ̄ nu a esira lɛɛ Tua Sɔ̄ Nɔ̄ Nyɔuwe gae dɔ, Daniel 11:27, 28 bee kɔ mɛnɛ dee mmnyɔɔ le mɛnɛ kerekɛ̄ “gaa le kɔgara esah nyɔɔ aba kasi.” A bee kɔnage kɔ mɛnɛ dee mmnyɔɔ gaa le ɛrɛ “booboo nu.” Nu a bee sira nage lo. Pya Germany le pya Britain bee kɔ nɛ ziī kɔ ba gbīe efɛɛloo, mɛ lo ue bee lu esah sɔ̄ nɔ̄ bee sikɛ̄ dɔ bu zua 1914. Sɔ̄ gbɛnɛ-edo zua etɛ̄na lɛɛ a gae lu zua 1914, pya Germany bee ɛrɛ zɔ, sa lu lo eree baɛ edonyɔɔ a bee ɛrɛ gbɛnɛkpo zɔ bu nyɔuwe. Lo edoo gbɔmɛɛ̄ mɔmanudɛɛ̄ a le bu kpa Daniel 11:29 le tua gah loo ye 30 barakpaɛ̄, pya Germany bee bebe loo mɛnɛ dee kerekɛ̄ mɛ a bee lu ebe wa eebah.

BAƐ LO MƐNƐ BEE BEBE LOO PYA NƐƐ BARI

12. E na mɛnɛ dee mmnyɔɔ le mɛnɛ dee kerekɛ̄ bee doo bu tua sɔ̄ nɔ̄ nyɔuwe a?

12 Aā bu zua 1914 kiisī, baɛ pya lo mɛnɛ ama bee agɛrɛbah be ziī sa benage pya nɛɛ Bari. Bu edoba, bu tua sɔ̄ nɔ̄ nyɔuwe, bɛbɛɛ pya Germany le lo pya Britain bee tɛ̄ŋaloo pya zooro Bari ba naa bee yiga ebebe. E bɛbɛɛ pya U.S bee su pya a gaa bee zaāsī esiatam zue ue yere kpɔgɔrɔ. Lo tɛ̄ŋaloo ama bee doo gbɔ̄mɛɛ̄ mɔmanudɛɛ̄ a le bu kpa Mumuuna 11:7-10.

13. Bu pya zua 1930 le bu baɛ sɔ̄ nɔ̄ nyɔuwe, e na mɛnɛ dee mmnyɔɔ bee doo a?

13 Bu pya zua 1930, eetɔɔ̄ na bu baɛ sɔ̄ nɔ̄ nyɔuwe a, mɛnɛ dee mmnyɔɔ bee bebe loo pya nɛɛ Bari sa naa bee wa toesaɛ̄. Sɔ̄ pya Nazi gaa bee bɛɛ Germany, Hitler le pya a bee ye le loo bee kpaɛ̄ tam pya nɛɛ Bari. Pya gbanasī ama bee fɛ gbɛnɛ-edo pya nɛɛ Jɛhova sa yere nage gbɛnɛ-edo aba kpɔgɔrɔ. Daniɛl ebee kɔ nu akiiloo pya siranu ama sere kɛ̄. Mɛnɛ dee mmnyɔɔ bee dap “kaara kaɛ loo gbɛnɛ tɔ kaɛ” sa “su ewɔp ɔ’ɔp dɛ̄dɛɛ̄ sɔ̄ lɛɛ” tɛ̄maloo ekpaɛ̄ pya zooro Bari lɛɛloo eleera bee Jɛhova taɛ kɛ̄. (Dan 11:30b, 31a) Hitler wa nɛɛ zaasī bee yira yii kɔ efɛe dɛ̄dɛɛ̄ pya nɛɛ Bari lɛɛ Germany.

AĀ MƐNƐ DEE MMNYƆƆ BEE AAKƐ̄

14. Mɛɛ̄ na a bee sikɛ̄ lu mɛnɛ dee mmnyɔɔ sɔ̄ lo eree baɛ sɔ̄ nɔ̄ nyɔuwe edɔa sah a? Naa baatɛ̄.

14 Sɔ̄ baɛ sɔ̄ nɔ̄ nyɔuwe edɔa sah, bɛbɛɛ pya Soviet Union bee bɛɛ gbɛnɛ-edo barasī lo ba bee su lɛɛbah pya Germany sa obia lu mɛnɛ dee mmnyɔɔ. Dookɛ̄ bɛbɛɛ pya Nazi bee su e’agabah bɛma pya nɛɛ doo, kɛ̄ bɛbɛɛ pya Soviet Union bee tɛ̄ŋaloo ɛrɛgeba nɛɛ a su taāŋabah lo kaka Bari nua tuatua bu wa dum doolo.

15. E na mɛnɛ dee mmyɔɔ bee doo sɔ̄ Baɛ Sɔ̄ Nɔ̄ Nyɔuwe edɔa sah a?

15 Nwīgbagbara sɔ̄ aā sɔ̄ Baɛ Sɔ̄ Nɔ̄ Nyɔuwe e’ina kuma, lo aā mɛnɛ dee mmnyɔɔ lo a le pya Soviet Union le pya a wa le loo bee bɔātɛ̄ dɔɔ̄na be pima pya nɛɛ Bari. Dookɛ̄ mɔmanudɛɛ̄ a le bu kpa Mumuuna 12:15-17 kɔnage doo, lo mɛnɛ ama bee kpaɛ̄ esiatam zue ue sa bee kpo gbɛnɛ-edo sɔ̄ baɛ boo le lop tup pya nɛɛ Jɛhova lɛɛ wa barasī. Alu kaka kɔ bu kpɛdumɛ dee ama, mɛnɛ dee mmnyɔɔ e’egara tɛ̄ŋaloo doodoo “pɛnɛ” nyɔɔ pya nɛɛ Bari lo e’ɔbɛ wa tam, mɛ a naa dap. *

16. Bu mɛ sīdee na pya Soviet Union bee doo gbɔ̄mɛɛ̄ nu a le bu kpa Daniel 11:37-39 a?

16 Buū Daniel 11:37-39. Lo edoo gbɔ̄mɛɛ̄ mɔmanudɛɛ̄ ama, mɛnɛ dee mmnyɔɔ naa bee tɔgɛ lɔgɔ ‘enwadɛɛ̄ loo Bari pya ye tɛ.’ Bu mɛ sīdee? Nyɔɔbee pya Soviet Union gaa bee gbī elɛɛ pya yigabari a bee le wa barasī, ba bee piiga lo elap bɔŋanaloo pya yigabari. Lokwa ba dap doo nu ba bee kɛɛrɛ ama, bɛbɛɛ pya Soviet Union bee tɛ̄ma lok bu zua 1918 kɔ alu etɔgɛ bie tɔkpa kɔ Bari naa le. Bu mɛ sīdee na mɛnɛ dee mmnyɔɔ bee “nɛ ka lo bari dɛ̄dɛɛ̄ kɛ̄ a bee lu ewu agɛrɛ” a? Pya Soviet Union bee kpɛ gbɛnɛ-edo kpugi lo ekpɔā pya wa nɔ̄ sa kwa gbɛnɛ-edo nu beā nɔ̄ a bee piya lokwa ba dap ɛrɛ ekpo. Nyɔɔwo mɛnɛ dee mmnyɔɔ le mɛnɛ dee kerekɛ̄ bee ɛrɛ gbɛnɛ-edo nu nɔ̄ lo a dap fɛ booboo biliɔn pya nɛɛ!

BAƐ MƐNƐ A, BEE GBABEE BAH ZIĪ

17. E na alu “saaŋa nu a wee nua ekokɛ̄” a?

17 Mɛnɛ dee mmnyɔɔ bee yerekpotɛ̄ mɛnɛ dee kerekɛ̄ sa ba gbaa doo ziī nu a kuī, ba bee “dana saaŋa nu lo a wee nua ekokɛ̄.” (Dan 11:31) Lo “saaŋa nu” a na pya United Nation.

18. E na anua pya United Nation lu ekue “saaŋa nu” a?

18 Bɔŋanaloo pya United Nation lu ekue ye “saaŋa nu” nyɔnɛbee a kɔ a gaa le dooe nu aba Buɛ̄-mɛnɛ Bari na edap doo a, lo a le sere efɛɛloo bu nyɔuwe. E lo mɔmanudɛɛ̄ bee kɔ lo saaŋa nu doo kɔ nu alu “ekokɛ̄,” nyɔnɛbee pya United Nation gaa le ɛrɛ gbɛnɛ nu edoo bu egbeesī dɛ̄dɛɛ̄ ekwɔ sīdee taāŋabah.—Buū ekpo a kura “Baɛ Mɛnɛ A Be Ziī Bu Sɔ̄ Kpɛdumɛ.”

E NA ANUA ALU EBƐƐ̄ KƆ I SUĀ PYA ELOH AMA A?

19-20. (a) E na anua alu ebɛɛ̄ kɔ i suā eloh ama a? (b) Amunu ebip na i gaa le agara bu ekobee ue enyɔɔnɛ a?

19 Alu ebɛɛ̄ kɔ i suā eloh ama nyɔnɛbee a tɔgɛ kɔ aābu zua 1970 mmɛ bagara sɔ̄ bu pya zua 1990, mɔmanudɛɛ̄ Daniɛl akiiloo mɛnɛ dee mmnyɔɔ le mɛnɛ dee kerekɛ̄ elua edoo gbɔ̄mɛɛ̄. Nyɔɔwo i dap yiga kɔ sigaloo lo mɔmanudɛɛ̄ a siga gaa le dooa nage gbɔ̄mɛɛ̄.

20 Bu zua 1991, pya Soviet Union bee dɔ. Nyɔɔwo mɛɛ̄ na alu mɛnɛ dee mmnyɔɔ anii’ee ani? Lo ekobee ue a za nyɔɔnɛ e’agara lo ebip ama.

YƆƆ 128 Egerebu Mmɛ Kuma

^ bar. 5 I gaa muɛ̄ pya nu a tɔgɛ kɔ mɔmanudɛɛ̄ Daniɛl akiiloo “mɛnɛ-buɛ̄ dee mmnyɔɔ” le “mɛnɛ-buɛ̄ dee kerekɛ̄” gaa dooa gbɔ̄mɛɛ̄. E na a doo kɔ i suā leere doowo a? E e na anua alu ebɛɛ̄ kɔ i suā dɛ̄dɛɛ̄ nu akiiloo lo mɔmanudɛɛ̄ a?

^ bar. 5 Aāloo pya nu alu ekɔ ama, a naa bɔnaloo kɔ i su mɛnɛ Rom a kura Emperor Aurelian (270-275 C.E.) kure “mɛnɛ-buɛ̄ dee mmnyɔɔ” ale Waa Mɛnɛ Zenobia (267-272 C.E.) su kure “mɛnɛ-buɛ̄ dee kerekɛ̄.” Pya nyaa ama bee lu edoo bu 13 le 14 ekobee bu kpa a kura Pay Attention to Daniel’s Prophecy!

^ bar. 9 Bu zua 1890, Kaiser Wilhelm 2 bee su bah ekpo suā bɛbɛɛ lɛɛbah Bismarck.

^ bar. 10 Ba bee doo gbɛnɛ-edo nu a bee doo kɔ lo edonyɔɔ a nwaabah dɔ. Bu edoba, ba naa bee yere na kpotɛ̄ kaiser, kɔ pya ye nu gɔā nɛ pya ye baa lokwa a naa eeba lo nɔ̄ sa ye su bah ekpo suā bɛbɛɛ lɛɛbah.

^ bar. 15 Dookɛ̄ alu ekɔ doo bu kpa Daniel 11:34, mɛnɛ dee mmnyɔɔ ɔbɛ etɛ̄ŋaloo pya Nɛɛ Kraist bu ziī nwīgbagbara sɔ̄. Bu edoba, lo ama bee sira sɔ̄ Soviet Union bee dɔ bu zua 1991 a.