1. Uprofet wa Bibil utukwashin kwijik ik?

YOM ik yikuyishikena atushalapol awonsu a Yehova piswimp ap? Tukutwishap kwakul chipul chinech. Pakwez uprofet wa Bibil utukwashin kwijik yinship ya usey nakash yikutushikena etu awonsu piswimp ap. Pakampwil, kudi uprofet umwing utukwashina kwijik yom yikusalau kudi mant mamwing makweta usu nakash pa divu. Rusangu riner ridi mu shapitre wa 11 wa buku wa Daniel, risambidin piur pa ant aad arishina umwing ni mukwau, mwant wa kwiyand ni mwant wa kurul. * Chikunku chijim cha uprofet winou chawanyidin kal, chawiy tukutwish kwikal nich kashinsh anch chikunku chishadina ni chawiy chikuwanyin.

2. Kukwatijan ni Disambishil 3:15 ni Kujingunik 11:7 ni 12:17, yom ik ya usey tufanyidina kuvurik chisu twilejina uprofet wa Daniel?

² Mulong wa kwov kurumburik kwa uprofet udia mu Daniel shapitre wa 11, tufanyidin kuvurik anch wisambidin kusu kwau ching piur pa antakel ni maguvernema mayipompata atushalapol a Nzamb. Mu kwilikej ni antu ashicha mu mangand, atushalapol a Nzamb adi kusu kwau kachisak kakemp, pakwez akat kuyipompat nakash kudi maguvernema. Mulong wak? Mulong Satan ni mangand mend akwet kuswir kwa chom chimwing—kuyinongish antu awonsu amusadidina Nzamb ni Yesu. (Tang Disambishil 3:15 ni Kujingunik 11:7; 12:17.) Chikwau kand, uprofet wa Daniel ufanyidin kukwatijan ni ma uprofet makwau madia mu Dizu dia Nzamb. Chawiy, tukutwish  kutesh nawamp uprofet wa Daniel ching kusu anch twawilakej ni Mifund yikwau ya Bibil.

3. Yom ik tukwisambina mu mutu wa mulong winou ni ukwau wambakedinap?

³ Chawiy, mu mutu wa mulong winou tukwisambin mukand wa Daniel 11:25-39. Tukuman anany ading mwant wa kwiyand ni mwant wa kurul kudiosh mu muvu wa 1870 kushik mu muvu wa 1991, ni tukuman mulong wak chidi cha usey kuwapish mutapu wetu wa kutesh chikunku chimwing cha uprofet winou. Mu mutu wa mulong wambakedinap tukwisambin mukand wa Daniel 11:40–12:1, ni tukutesh nawamp yom twilejidina ku chikunku cha uprofet winou piur pa chirung chasambisha mu muvu wa 1991 djat kamu kwi njit ja Harmagedon. Piwilejina mitu ya milong yiney yaad, chikwikal cha usey anch washinshikin kand tablo ulondina anch: “Ant Aad Apwitamijadina mu Chisu cha Kwinsudiel.” Chakusambish, tukwet kuswir kwa kwijik bil ant aad isambidinau mu uprofet winou.

4. Yom ik yisatu yikutukwasha kumujingunin mwant wa kwiyand ni mwant wa kurul?

⁴ Yijiken “mwant wa kwiyand” ni “mwant wa kurul” ayisadina chakusambish padi ant a chipolitik ading ku mutambu wa kwiyand ni mutambu wa kurul kwa ngand ya Isarel. Mulong wak tulondina mwamu? Shinshikin yom yamulejau Daniel kudi mwangel wamuletina uruu anch: ‘Nezang mulong wa kukwijikish yom yikeza kuyishiken anamakwey [atushalapol a Nzamb] mu chisu cha kwinsudiel.’ (Dan. 10:14) Nzamb wadandamena kwitiy muchid wa Isarel wa ku mujimbu mudi antu end djat kamu pa Pentekot wa muvu wa 33 C.C. Pakwez, kudiokal kamu muvu winiwa, Yehova wamekesha patok anch in kwilej a Yesu ashinshamena awiy ikala antu end. Chawiy, uprofet uvud udia mu Daniel shapitre wa 11 utadinap kand muchid wa Isarel wa ku mujimbu, pakwez uyitadin in kwilej a Kristu. (Mid. 2:1-4; Rom 9:6-8; Gal. 6:15, 16) Ni ant ap maguvernema kushalijan mikala mwant wa kwiyand ni mwant wa kurul mu yisu kushalijan. Ap mwamu, ant inay awonsu ading iliken mu yom yimwing. Chakusambish, ant ayipompata atushalapol a Nzamb nich chisum. Cha kaad, kusutil mutapu wayisadinau atushalapol a Nzamb, amekesha anch amukisin Yehova, Nzamb wakin. Ni cha kasatu, ant inay aad arisha umwing ni mukwau mulong wa kufil kwikal piur pa mant mawonsu.

5. Ov, kwading mwant wa kwiyand ni mwant wa kurul kusambish mu muvu wa 100 kushik mu muvu wa 1870? Rumburil.

⁵ Chisu chimwing kupwa kwa muvu wa 100, in Kristu a makasu avud nakash andama mu chikumangen cha win Kristu. Asambisha kufundish yishankur ya relijon wa makasu ni ajindjika uyakin udia mu Dizu dia Nzamb. Kusambish kamu pinipa djat ni mu muvu wa 1870, kwadingap kand dirijek dia atushalapol a Nzamb pa divu. In Kristu a makasu akula mudi yinfananfan mu chir, ni chinech chasala anch chikasikana nakash pa kuyijingunin in Kristu akin. (Mat. 13:36-43) Mulong wak chidi cha usey kwijik yom yiney? Chinech chimekeshin anch mwant wa kwiyand ni mwant wa kurul kikalapaku kudiokal mu muvu wa 100 kushik mu muvu wa 1870. Mulong kwadingap dirijek dia atushalapol a Nzamb afanyinau kurishikish. * Pakwez, chimeken anch mwant wa kwiyand ni mwant wa kurul asambisha kand  kwikalaku chisu chikemp kupwa kwa muvu wa 1870. Mutapu ik twija mwamu?

6. Chisu ik chasambishau kand kuyikumangej atushalapol a Nzamb mudi dirijek? Rumburil.

⁶ Kusambish mu muvu wa 1870, atushalapol a Nzamb asambisha kand kuyikumangej mudi dirijek. Wawiy winou muvu wasambishay Charles T. Russell nau arund nend kusal chisak cha in kwilej a Bibil. Mukadivar Russell ni arund nend a piswimp asala mudi muruu wasambelau kulejan mulong wa ‘kutokish njil’ kurutu Want wa Umesia usambish. (Mal. 3:1) Kwafanyina kwikal katat dirijek dia antu amusadidina Nzamb mu mutapu uwamp! Ov, kwading maguvernema mafanyina kuyipompat atushalapol a Nzamb chisu chinicha? El tumanany.

7. Nany wading mwant wa kurul pa chisu chasadika Njit ja Kusambish ja pa Mangand Mawonsu?

⁷ Kudiokal mu muvu wa 1870, Grande-Bretagne wikala want ujim nakash pa divu, ni wading ni amasalay akweta usu nakash. Want winou wamekana kwikal kamuseng kakemp kisambidinau mu uprofet wa Daniel karishikisha miseng yikwau yisatu—Frans, Espany, ni Pays-Bas. (Dan. 7:7, 8) Wawiy want wikala mwant wa kurul pa chisu chasadika Njit ja Kusambish ja pa Mangand Mawonsu. Pa chisu chawiy chimwing, États-Unis d’Amérique yikala ngand ya wimpich nakash mu mangand ni yata urund wa piswimp ni Grande-Bretagne.

8. Nany wikala mwant wa kurul mu machuku ma kwinsudiel?

⁸ Pa chisu cha Njit ja Kusambish ja pa Mangand Mawonsu, États-Unis ni Grande-Bretagne abombakana ni ikala ni amasalay akweta usu nakash. Pa chisu chinicha, Grande-Bretagne ni États-Unis ata urund, abombakana pamwing ni ikala Dikand Dia  pa Mangand Mawonsu Dia Angleter ni Amerik. Mudi mutapu wasambelay kulejan Daniel, mwant winou wakumangeja “yisak yijim ya amasalay a usu.” (Dan. 11:25) Mu chirung cha machuku ma kwinsudiel, Grande-Bretagne ni États-Unis awiy adia mwant wa kurul. * Chad nany wikala mwant wa kwiyand?

9. Chisu ik chamekanay kand mwant wa kwiyand, ni mukand wa Daniel 11:25 wawanyina mutapu ik?

⁹ Mu muvu wa 1871, charumburik anch muvu umwing kupwa kwa Russell ni arund nend kusal chisak cha in Kwilej a Bibil, mwant wa kwiyand wamekana kand. Muvu winiwa Otto von Bismarck wabomba jindond kushalijan ni jikala want wa usu nakash watazukau anch Want wa Alemany. Wilhelm I ndiy wikala mwant wa kusambish wa want wa Alemany, ni wamutonda Bismarck chakwel atakel guvernema winiwa. * Mu makum ma mivu yalondulaku, Alemany wikala want wa usu nakash, wasambisha kuyikel ngand jivud mu Afrik ni pa Océan Pacifique kupwa wasambisha kumurishikish Grande-Bretagne. (Tang Daniel 11:25.) Alemany wikala ni amasalay akweta usu nakash ni wikala want wa kaad mu mangand ukweta usu mu kurish njit ja pa mem. Alemany wasadina amasalay inay mulong wa kuyirishikish akankuny nend chisu chasadika njit ja kusambish ja pa mangand mawonsu.

10. Mukand wa Daniel 11:25b, 26 wawanyina mutapu ik?

¹⁰ Daniel wasambela kand kulejan yom yafanyina kumushiken Alemany ni amasalay end. Uprofet walejana anch mwant wa kwiyand “kakupandakanap.” Mulong wak? Mulong “akez [kumupungan]. In kumuyul mwant akez kumuwish.” (Dan. 11:25b, 26a) Pa chirung cha Daniel, pakach pa “in kumuyul mwant” pading ‘in kusal midimu ya mwant.’ (Dan. 1:5) Uprofet winou wading umutadin nany? Wading uyitadin ansalamidimu ading ni maz yijim mu Want wa Alemany—mudi atulal ni amakurump akwau a amasalay ading mu urund wa piswimp nakash ni mwant. Mulong wa yom yasalau antu inay ading ni ulabu, amuwishikisha mwant, ni guvernema musu wasambisha mu Alemany. * Uprofet walejanap kusu kwau ching kuwa kwa want winou pakwez walejana kand yibudikin yikwikalaku mwi njit jikurishau ni mwant wa kurul. Uprofet winou ulondin kand piur pa mwant wa kwiyand anch: “Amasalay end avud akez kuyijip, ni yisak yend ya amasalay akez kuyinongish shutit.” (Dan. 11:26b) Mudi kamu mutapu wasambelau kulejan, chisu chasadika njit ja kusambish ja pa mangand mawonsu, amasalay a Alemany ‘ayijipa’ ni avud ‘ayinongisha shutit.’ Njit jinija jajipa antu avud nakash kusutamu njit jawonsu jasadika pakur.

11. Yom ik yasalay mwant wa kwiyand ni mwant wa kurul?

¹¹ Daniel 11:27, 28 wisambidin yom yasadika kurutu kwa Njit ja Kusambish ja pa Mangand Mawonsu. Ulondin anch mwant wa kwiyand ni mwant wa kurul “akez kushakam pamwing ni kudia, pakwez akez kudimbijan nich mazu ma rubabek.” Ulondin kand anch mwant wa kwiyand ukwikungamejin “yibuu yivud yabuway.” Yiney yawiy yom yasadika kamu. Alemany ni Grande-Bretagne ambamba anch akwet kuswir kwa kusal chisambu, pakwez yom yambambau yamekana kwikal ya makasu chisu chasambishau kurish njit mu muvu wa 1914. Ni kusambish muvu wa 1914,  Alemany yikala ngand ya kaad ya wimpich nakash mu mangand. Chawiy, mulong wa kuwanyish Daniel 11:29 ni chikunku chakusambish cha verse wa 30, Alemany warisha ni mwant wa kurul, pakwez amuwina.

12. Yom ik yasalay mwant wa kwiyand ni mwant wa kurul pa chisu cha njit ja kusambish ja pa mangand mawonsu?

¹² Kudiokal mu muvu wa 1914 ant inay aad adandamena kurish ni ayirishikisha atushalapol a Nzamb nakash. Chilakej, chisu cha njit ja kusambish ja pa mangand mawonsu, want wa Alemany ni wa Grande-Bretagne awonsu ayipompata atushalapol a Nzamb ading alikina kwiyandjik mu milong ya njit. Ni guvernema wa États-Unis wayiteka mu rukan akadivar ading atakedila mudimu wa kulejan. Rupompat riner rawanyisha uprofet udia mu Kujingunik 11:7-10.

13. Yom ik yasalay mwant wa kwiyand kupwa kwa muvu wa 1930 ni pa chisu cha njit ja kaad ja pa mangand mawonsu?

¹³ Kupwa kwa muvu wa 1930, ni pakampwil pa chirung cha njit ja kaad ja pa mangand mawonsu, mwant wa kwiyand wayirishikisha atushalapol a Nzamb nich chisum. Chisu chasambisha chisak cha Nazi kutakel mu Alemany, Hitler nau antwend akangesha mudimu wa atushalapol a Nzamb. Mwant wa kwiyand wajipa yitot ya atushalapol a Nzamb ni watuma tunan twa atushalapol a Nzamb mu kompony wa mar. Yom yiney yawonsu asambela kuyilejan kudi Daniel. Mwant wa kwiyand watwisha ‘kujondish chikumbu cha Yehova’ ni “[kukangesh] yakupesh ya pichuku pichuku” kusutil kuyikish atushalapol a Nzamb want ipau wa kutumbish patok dijin dia Yehova. (Dan. 11:30b, 31a) Hitler, mwant wau, washikena ku kuchip anch ukuyinongish atushalapol a Nzamb mu Alemany.

14. Nany wikala mwant wa kwiyand kupwa kwa njit ja kaad ja pa mangand mawonsu? Rumburil.

¹⁴ Kupwa kwa njit ja kaad ja pa mangand mawonsu, guvernema kominist wa Union Soviétique wasambisha kuyikel ndond jivud jatambulay kudi Alemany ni wikala mwant wa kwiyand. Mudi guvernema wa chisum wa Nazi, Union Soviétique wayipompata nich chisum nakash antu awonsu ading atekina difukwil dia Nzamb wakin pa ndond ya kusambish mu mwom wau.

15. Yom ik yasalay mwant wa kwiyand kupwa kwa Njit ja Kaad ja pa Mangand Mawonsu?

¹⁵ Machuku makemp kupwa kwa Njit ja Kaad ja pa Mangand Mawonsu, Union Soviétique mwant musu wa kwiyand, ni michid yading yibombakena nend, asambisha kuyirishikish atushalapol a Nzamb. Kujingunik 12:15-17 wafanikesha rupompat ra atushalapol a Nzamb nich “wit mujim.” Mudi kamu mwalejanau mu uprofet winou, mwant wa kwiyand wakangesha mudimu wetu wa kulejan ni wabukisha ku usu tunan twa Atuman a Yehova wayitum mu Sibérie. Chawiy, mu machuku ma kwinsudiel, mwant wa kwiyand wadandamedin kuyipompat atushalapol a Nzamb nakash, pakwez katwishinap kukangesh mudimu wau. *

16. Union Soviétique wawanyisha mutapu ik Daniel 11:37-39?

¹⁶ Tang Daniel 11:37-39. Mulong wa kuwanyish uprofet, mwant wa kwiyand kamekeshap ap pakemp ‘kalimish kudi Nzamb wa atatukwend.’ Mutapu ik? Union Soviétique wading ukatin kunongish marelijon, chawiy wapakisha kupwish usu wa yitiyij ya chirelijon. Chakwel atwish kusal mwamu, guvernema wa Union Soviétique wapana mbil kudiokal  mu muvu wa 1918 chakwel asambish kufundish ku mashikol anch kwikiling Nzamb. Mwant wa kwiyand washikena mutapu ik “kumulimish [nzamb] mwin kuchidij mapat”? Union Soviétique wasadina nfalang jivud nakash mulong wa kwikal ni amasalay avud ni kusal mat ma nikleyer mulong wa kukasikesh want wend. Mwant wa kwiyand ni mwant wa kurul asala mat ma usu nakash makutwisha kujip mamiliyar ma antu!

17. ‘Chom chitakanena chiletina kusheshik’ chidi chom ik?

¹⁷ Mwant wa kwiyand wasala mu kwovijan ni mwant wa kurul mulong wa kusal chom chimwing chijim nakash; ‘ateka chom chitakanena chiletina kusheshik.’ (Dan. 11:31) ‘Chom chitakanena’ chinech udi Nations unies.

18. Mulong wak Nations unies amulejen mudi ‘chom chitakanena’?

¹⁸ Ditenchik dia Nations unies adilejen mudi ‘chom chitakanena’ mulong ditenchik dined dikat kulond anch dikutwish kulet chisambu mu mangand—chom chikutwishau kusal ching kudi Want wa Nzamb. Ni uprofet ulejen anch chom chitakanena ‘chiletin kusheshik’ mulong Nations unies ukushesh relijon wa makasu mwawonsu.—Tal tablo ulondina anch: “Ant Aad Apwitamijadina mu Chisu cha Kwinsudiel.”

19-20. (a) Mulong wak tukwet kuswir kwa kwijik rusangu riner? (b) Chipul ik tukwakula mu mutu wa mulong wambakedinap?

¹⁹ Tukwet kuswir kwa kwijik rusangu riner mulong ripanin kashinsh anch kudiokal mu muvu wa 1870 djat mu muvu wa 1991, uprofet wa Daniel piur pa mwant wa kwiyand ni mwant wa kurul wawanyina. Chawiy tukutwish kwikal nich kashinsh anch chikunku chikwau cha uprofet chishadinaku ni chawiy chikuwanyin.

²⁰ Mu muvu wa 1991, Union Soviétique wawa. Chad nany udia mwant wa kwiyand nlel? Mutu wa mulong wambakedinap wakwil chipul chinech.