Enda bua kuleshe mianda i muanka

Enda bua kuleshe kashibo ka mianda i muanka

MWISAMBO WA KULONGA 19

“Nfumu a Kuunundu” mu mafuku a ku nfudiilo

“Nfumu a Kuunundu” mu mafuku a ku nfudiilo

‘Mu aa mafuku a ku nfudilo, nfumu a kuushi akebwela [Nfumu a kuunundu] ngoshi.’​—NDA. 11:40, EEM.

LOONO 150 Kimbayi Yehowa bwashi nupashibwe

KYABAKWILA MWANKA *

1. Butemuki bwa mu Bible abwitufumbwila kinyi?

MMYANDA kinyi ayikyebe kufwila bafubi ba Yehowa mu mafuku aafiki? Atuuku lwaluulo kalolo. Butemuki bwa mu Bible abwitulesha myanda ikata ayikyebe kukitshika, itutale atwe boso. Kwi butemuki abwitukwasha bwa kumona myanda akikakitshi bufumu bukata bwa nsenga ishima. Mwisambo wi mu mukanda wa Ndanyele shapitre 11, aulesha ba nfumu babidi bakwete kulwa, baaba ba nfumu mbebetamine bu nfumu a kuunundu na nfumu a kuushi. Kipindji kikata kya buno butemuki nkipwe kulombana, byabya, tushinkamisheyi’shi kipindji kishale, akilombana n’aakyo namu.

2. Nka bu byabadi bebileshe mu Kibangilo 3:15 na Kibafumbwilwe 11:7 na 12:17, nkinyi akitungu’shi tulamiine nsaa yatulongo butemuki bwa Ndanyele?

2 Bwa kupusha butemuki bwi mu Ndanyele shapitre 11 kalolo, abitungu tulamiine’shi, bukwete kulesha penda mafumu e na bukitshishi kampanda kwi mwilo w’Efile Mukulu. Sunga’shi bungi bwa bafubi b’Efile Mukulu mbupela ngofu patwibupwandikisha na bungi bwa bantu be mu nsenga ishima, myanda ibungi ikwete kukitshika mu nsenga ngibatale. Bwakinyi? Mwanda Satana na ndumbulwilo aaye be na kepatshila kamune​—ka kubutula baaba boso abafubila Yehowa na Yesu. (Badika Kibangilo 3:15 na Kibafumbwilwe 11:7; 12:17.) Dingi, butemuki bwi mu mukanda wa Ndanyele mbwipushene na angi matemuki e mu Bible. Anka, bwatudya kwibupusha kalolo abitungu tutaluule bingi bipindji bya mu butemuki bwa Ndanyele.

3. Nkinyi kyatukyebe kulonga mu uno mwisambo na ungi alulondo?

3 Na ino myanda mbinangu, atukyebe kutaluula Ndanyele 11:25-39. Atukyebe kumona’shi mbananyi abaadi bu nfumu a kuunundu na a kuushi kubanga mu 1870 na mu 1991, atumono dingi bwakinyi abitungu kulongamisha mpushiisho eetu a kipese kya buno butemuki. Mu mwisambo aulondo, atukyebe kutaluula Ndanyele 11:40–12:1, na atukyebe kupatuula kalolo mpushisho eetu pabitale akilesha kyakya kipese kya butemuki, pabitale kipungo kya kukatuka mu 1990 na ku ngoshi ya Armagedone. Nsaa ywelongyela ino miisambo ibidi, bibuwa otaluule kashibo akamba’shi “Ba nfumu babidi bashaabepushena mu mafuku a ku nfudiilo.” Kumpala kwa byoso, abitungu tutundule ba nfumu babidi ba mu buno butemuki.

BYA KUUKA NFUMU A KUNUUNDU NA A KUUSHI

4. Myanda kinyi isatu ayitungu’shi tuukye bwa kutundula nfumu a kuunundu na a kuushi?

4 Kumpala, ino myasu “nfumu a kuunundu” na “nfumu a kuushi” abaadi beyipe mafumu a myanda ya politike abaadi kuunundu na kuushi kw’eumbo dya Isaleele. Bwakinyi atwamba byabya? Talayi akyamba mwikeyilu baadi mupe Ndanyele uno mukandu: “Ne mufikye mu nkupushisha akikitshikila mwilo wobe mu mafuku aafiki [a nfudiilo.]” (Nda. 10:14) Isaleele a ku mbidi kibaadi nka bu mwilo w’Efile Mukulu mpa na mu Pantekote a mu 33 bino bipungo byetu (B.B.) Kubanga nka paapa, Yehowa baadi muleshe patooka’shi balongi ba Yesu nyi batabadi bu mwilo waye. Byabya, myanda ibungi ya mu butemuki bwa Ndanyele shapitre 11 tangitale Isaleele a ku mbidi nya, kadi ngitale balongi ba Kidishitu. (Bik. 2:1-4; Lom. 9:6-8; Nga. 6:15, 16) Na myanda itale nfumu a kuunundu na a kuushi ngyende na kushintuluka mu kukila kwa bipwa. Sunga mbyabya, kwi myanda ibungi ishii ishintulukye. Wa kumpala, ba nfumu boso babidi bakwete kukyengyesha mwilo w’Efile Mukulu ngofu. Wa kabidi, kipaso kyabakyengyesha mwilo w’Efile Mukulu akilesha’shi mbashikwe Yehowa. Na wa kasatu, ba nfumu boso babidi bakwete kwipikena makome aabo.

5. Twi balombene kutundula nfumu a kuunundu na nfumu a kuushi kubanga mu siekele a 2 B.B. na peepi na ku nfudiilo kwa siekele a 19 su? Patuula.

5 Mu siekele a kabidi B.B., bena Kidishitu ba madimi abaadi batwele mu kakongye ka bena Kidishitu ba binyibinyi na malongyesha a ba mpangano, na abaadi afwamishe bya binyibinyi bya mwiyi dy’Efile Mukulu. Kubanga aa mafuku mpa na peepi na ku nfudiilo kwa siekele a 19, takubaadi ndumbulwilo a bafubi ba Efile Mukulu pa nsenga nya. Bena Kidishitu ba madimi abaadi bafwime nka bu mbyo mwifuba. Pamwanda wa byabya, takubaadi mushindo wa kutundula bena Kidishitu ba binyibinyi. (Mat. 13:36-43) Bwakinyi kuuka bino kwi na muulo? Mwanda abilesha’shi nfumu a kuunundu na nfumu a kuushi tababaadi na kya kwikala dingi bu ba nfumu kubanga mu siekele a 2 na peepi na ku nfudiilo kwa siekele a 19. Mwanda takubaadi ndumbulwilo a bafubi ba Yehowa ababadya kulwisha nya. * Anka, nfumu a kuunundu na nfumu a kuushi abaadi na kya kutuuka dingi peepi na ku nfudiilo kwa siekele a 19. Atuuku byabya naminyi?

6. Mmafuku kinyi abaadi mwilo w’Efile Mukulu wikale kwanka dingi? Patuula.

6 Kubanga mu 1870, kisaka kya bafubi b’Efile Mukulu kibabangile kwikala kwanka. Mu kyakya kipwa nyi mubaadi Charles T. Russell na benaye batuushe kasaka ka balongi ba Bible. Mukwetu Russell na benaye mbekale bu mukyendji ubabadi batemukye’shi ‘aukalumbûla eshinda’ kumpala kwa’shi Bufumu bwa Mesiya butuudibwe. (Mal. 3:1) Kisaka kya bafubi ba Yehowa kibatuukile dingi! Kubaadi bufumu kampanda bwa nsenga ishima bubaadi bulombene kwikala na bukitshishi kwi bafubi b’Efile Mukulu aa mafuku su? Tutaluuleyi ino myanda ayilondo.

NFUMU A KUUSHI NNANYI?

7. Nnanyi baadi bu nfumu a kuushi mpa na mu ngoshi ya kumpala ya nsenga ishima?

7 Mu kipwa kya 1870, Grande-Bretagne bafikile bu bufumu bukata bwa nsenga ishima, na baadi na basalayi be bukome bukile. Bwabwa bufumu abaadi bebuleshe bu lusengwa lupeela lubaadi lutshokole ingi nsengwa isatu​—nkwamba’shi France, Espagne, na Pays-Bas. (Nda. 7:7, 8) Na bubaadi bu nfumu a kuushi mpa na mu ngoshi ya kumpala ya nsenga ishima. Nka mu kino kipungo kimune, bena États-Unis abekele na bupeta bwibungi na abaadi bakite kipwano kikata na Grande-Bretagne.

8. Nnanyi mwikale bu nfumu a kuushi mu kino kipungo kyoso kya mafuku a ku nfudiilo?

8 Mu Ngoshi ya kumpala ya nsenga ishima, basalayi ba bena États-Unis na ba bena Grande-Bretagne, abaadi mu kipwano kibukopo. Aa mafuku, bena Grande-Bretagne na bena États-Unis, abekele kintu kimune na abo nkufika bu bufumu bwa nsenga ishima bwa Angleterre na Bena Amérique. Nka bu byabadi batemukye kwi Ndanyele, uno nfumu baadi na “kilwilo kikata kii-kashaa naa kiibukome bwi moo.” (Nda. 11:25) Mu kino kipungo kya mafuku a ku nfudiilo, bena Angleterre na bena Amérique ngi bekale bu nfumu a kuushi. * Kadi, nfumu a kuunundu nnanyi?

NFUMU A KUUNUNDU BATUKU DINGI

9. Mmafuku kinyi abaadi nfumu a kuunundu mutuukye dingi, na mbikunyi bibaadi butemuki bwi mu Ndanyele 11:25 bulombane?

9 Kunyima kwa Russell na benaye kukita kasaka ka balongi ba Bible mu 1871, nfumu a kuunundu batuukile dingi. Kyakya kipwa, Otto von Bismarck, baadi mubungye bibundji bibungi abyo nkufika bu empire e bukome a Allemagne. Wilhelm I nyi bafikile nfumu a kumpala a empire a Allemagne, na batuudile Bismarck bu nfumu a guvernema. * Mwenda bipwa, Allemagne babangile kukunkusha mpa na angi maumbo a mu Afrique na mu Océan Pacifique, na babangile kwipikena na Grande-Bretagne. (Badika Ndanyele 11:25.) Empire a Allemagne bapetele kilwilo kya basalayi ki bukome na baadi eumbo dya kabidi dibaadi na masuwa a mema a ngoshi mu nsenga ishima. Mu ngoshi ya kumpala ya nsenga ishima, Allemagne baadi mulwe na beshikwanyi naye ku bukwashi bwa kyakya kilwilo kyaye.

10. Mushindo kinyi ubaadi butemuki bwi mu Danyele 11:25b, 26 bulombane?

10 Anka, Ndanyele baadi mutemukye dingi akikyebe kukitshikila empire a Allemagne na kilwilo kyaye. Butemuki abwamba’shi nfumu a kuunundu “takamukambila nya.” Bwakinyi? “Mwanda abamudiila lukùku. Babaadyanga nabo ku meesa aaye abakamutshokola.” (Nda. 11:25b, 26a) Mu mafuku a Ndanyele, mu baaba babaadyanga ‘ku meesa a nfumu’ mwi mpa na bakata ba basalayi abaadi ‘abafubu kwa nfumu.’ (Nda. 1:5) Buno butemuki abwakwila nanyi? Abwakwila bakata ba mu empire a Allemagne​—bakata ba basalayi abaadi ku bukunkushi bwa empereur—​pa mwanda wa bibaadi bano bakata ba basalayi bakite, nfumu bashimiishe bufumu bwaye, na abo nkutuusha ungi guvernema mu Allemagne. * Butemuki tabubadi penda bwakwile kupona kwa empire nya, kadi bubaadi bwakule dingi pabitale bipeta abikatuku ku ngoshi yabakalu na nfumu a kuushi. Pabwakula pabitale nfumu a kuunundu, butemuki abwamba’shi: “Kilwilo kyaaye akikashimishwa, dingi bantu beebungi abakafu.” (Nda. 11:26b) Mu ngoshi ya kumpala ya nsenga ishima, nka bu bibabadi batemukye, kilwilo kya Allemagne kibaadi ‘kishimishwe’ na dingi bantu bebungi ‘abafwile.’ Mu yaya ngoshi, bantu bebungi abaadi bafwe kukila ingi ngoshi yoso.

11. Nkinyi kibaadi nfumu a kuunundu na nfumu a kuushi bakite?

11 P’aakula pabitale myanda ibaadi na kya kufisha ku ngoshi ya kumpala ya nsenga ishima, Ndanyele 11:27, 28 amba’shi nfumu a kuunundu na nfumu a kuushi ‘abakelungusheena myanda ya madimi pabadi bashale ku meesa amune.’ Abwamba dingi’shi nfumu a kuunundu akekala na “bupeta bukata.” Bino nyi bibaadi bikitshikye. Bena Grande-Bretagne na bena Allemagne abaadi belungushene’shi abitungu batweshe butaale, kadi, byoso bibabadi belungushene, bibaadi bya madimi mwanda mu 1914 ababangile dingi kulwa ngoshi. Na bipwa bibungi kumpala kwa 1914, bupeta bwa Allemagne bubaadi bukamine, aye nkufika bu eumbo dya kabidi dii na bupeta bwibungi mu nsenga ishima. Akupu, bwa kulombasha butemuki bwi mu Ndanyele 11:29 na mu kipindji kya kumpala kya verse 30, Allemagne balwile ngoshi na nfumu a kuushi kadi bamutshokola.

BA NFUMU ABALWISHA MWILO W’EFILE MUKULU

12. Nkinyi kibaadi kikite nfumu a kuunundu na nfumu a kuushi mu ngoshi ya kumpala ya nsenga ishima?

12 Kubanga mu 1914, bano ba nfumu babidi abadi abelwisheena ngoshi mpa na kulwa na mwilo w’Efile Mukulu. Bu kileshesho, mu ngoshi ya kumpala ya nsenga ishima, bena Allemagne na bena Grande-Bretagne abaadi babingyebingye bafubi b’Efile Mukulu abaadi bapele kutwela busalayi. Na États-Unis baadi mwele baaba abaadi abakunkusha ndumbulwilo a Yehowa mu lukano. Kuno kubingwabingwa kubaadi kukumbashe butemuki bwi mu Kibafumbwilwe 11:7-10.

13. Mu bipwa 1930 na mu ngoshi ya kabidi ya nsenga ishima, kinyi kibaadi nfumu a kuunundu mukite?

13 Akupu, mu 1930 bikishekishe mu ngoshi ya kabidi ya nsenga ishima, nfumu a kuunundu baadi mukyengyeshe mwilo w’Efile Mukulu ngofu. Pabaadi bena Nazi baate bufumu mu Allemagne, Hitler na bantu baye abaadi bakandikye mudimo wa mwilo w’Efile Mukulu. Nfumu a kuunundu baadi mwipe bafubi ba Yehowa bafikye ku 1 500 na kutuma binunu mu nkano mwabaadi abebafubisha midimo ibukopo. Ino myanda abaadi bapwe kwiyitemuka kwi Ndanyele. Nfumu a kuunundu baadi ‘musaabule mbalo i selele’ na ‘kutshibisha mulambo . . . wa looso’ pa kwimika mudimo wa bulungudi. (Nda. 11:30b, 31a) Hitler Nfumu a Allemagne baadi mutshipe’shi ayipaa bafubi ba Yehowa boso be mu Allemagne.

NFUMU MUPYA A KUUNUNDU BATUKU

14. Nnanyi bafikile bu nfumu a kuunudu kunyima kwa ngoshi ya kabidi ya nsenga ishima? Patuula.

14 Kunyima kwa ngoshi ya kabidi ya nsenga ishima, ba communiste ba mu Union soviétique abafikile bu nfumu a kuunundu. Mwanda abaadi bakwate kipese kikata kya bibundji bibaadi ku matalwa a Allemagne. Nka bu bena Nazi basha nkomanga, bena Union soviétique abakyengyeshe muntu oso baadi atuulu lulangwilo lw’Efile Mukulu a binyibinyi ku mpala pe kukookyela eumbo dyabo.

15. Nkinyi kibaadi nfumu a kuunundu mukite kunyima kwa Ngoshi ya kabidi ya nsenga ishima?

15 Mafuku apeela kunyima kwa Ngoshi ya kabidi ya Nsenga ishima kupwa, Union soviétique nfumu mupya a kuunundu na bena dyaye, ababangile kubingabinga mwilo w’Efile Mukulu. Mu kwipushena na butemuki bwi mu Kibafumbwilwe 12:15-17, uno nfumu baadi mukandjikye mudimo wa bulungudi na kubinga binunu bya bafubi ba Yehowa, nkwenda nabo mu Siberie. Eyendo, mu mafuku a ku nfudiilo, nfumu a kuunundu mmupongoole “mwela” wa makyenga bwa kutompa kwimika mufubo wa bafubi b’Efile Mukulu, kadi kushii’ye kobesha. *

16. Union soviétique mulombashe butemuki bwi mu Ndanyele 11:37-39 naminyi?

16 Badika Ndanyele 11:37-39. Bwa kulombasha bwabwa butemuki, nfumu a kuunundu tabaadi ‘muneemekye Efile a ba nshaye’ su nkapeela. Mu mushindo kinyi? Bena Union soviétique, abaadi na kepatshila ka kushimisha bipwilo pa nsenga, abatompele kutshiba ndumbulwilo yoso ya myanda ya bipwilo. Bwa kulombasha yaya mpàngo yabo, mu 1918 abaadi batume eyi bwa’shi babangye kulongyesha myanda ya bantu bashabakumiinaa’shi Efile Mukulu e kwanka mu tulaasa. Mbikunyi bibaadi uno nfumu a kuunundu “aneemeka beefile ba bupeta”? Bena Union soviétique abaadi batushe makuta ebungi bwa kunyingisha bilwilo byabo na bwa kupwa ma bombe nucléaire e bungi. Ano mafuku, nfumu a kuunundu na a kuushi bakwete kukita ma mputu ebungi bwa kwipaa bantu!

B’ESHIKWANYI BABIDI ABAFUBU PAMUNE

17. “Kintu kya kubendwa akilwishakana bi kashâ” nkinyi?

17 Nfumu a kuunundu na nfumu a kuushi mbafube pamune bwa kukita mwanda kampanda ukata; ‘mbatûle . . . kintu kya kubendwa akilwishakana bi kashâ.’ (Nda. 11:31, EEM) Kyaya “kintu kya kubendwa” nyi Organisation des Nations unies.

18. Bwakinyi mbaleshe Organisation des Nations unies bu “kintu kya kubendwa”?

18 Mbaleshe Organisation des Nations unies bu “kintu kya kubendwa” mwanda kwete kwiamba’shi e na ngobesha ya kukita kintu kampanda kyabadi balombene kukita penda kwi Bufumu bw’Efile Mukulu​—nkwamba’shi, kutwadila bantu butaale. Dingi, butemuki abwamba’shi kintu kya kubendwa “akilwishakasha bi kashâ” mwanda Organisation des Nations unies akakitshi mudimo ukata wa kubutula bipwilo bya madimi byoso.​—Tala kashibo akamba’shi: “Ba nfumu babidi bashaabepushena mu mafuku a ku nfudiilo.”

KUUKA UNO MWANDA KWI NA MUULO BWAKINYI?

19-20. (a) Bwakinyi abitungu twikale beukye uno mwanda? (b) Ndukonko kinyi lwatukyebe kwaluula mu mwisambo aulondo?

19 Abitungu twikale baukye uno mwanda, mwanda aulesha’shi kubanga mu bipwa 1870 na ku bipwa peepi na 1990, butemuki bwa Ndanyele pabitale nfumu a kuunundu na a kuushi bukwete kulombana. Byabya, abitungu twikale na lukumiino’shi kipindji kishale kya bwabwa butemuki, akikalombana dingi.

20 Mu 1991, bufumu bwa bena Union soviétique bubaponene. Byabya, nnanyi e bu nfumu a kuunundu lelo uno? Mwisambo aulondo awaluula ku luno lukonko.

LOONO 128 Nyingiila mpa na ku nfudiilo

^ par. 5 Tukwete kumona bishinkamiisho abilesha’shi butemuki bwa Ndanyele pabitale “nfumu a kuunundu,” na “nfumu a kuushi,” bukwete kutungunuka na kulombana. Bwakinyi atushinkamisha byabya? Na bwakinyi abitungu tupushe kalolo myanda yoso itale buno butemuki?

^ par. 5 Bwa kano kabingilo, tatwibalombene kwamba dingi’shi Aurélien empereur a beena Looma (270-275 B.B.) baadi “nfumu a kuunundu” sunga’shi Ndalamumba Zénobie (267-272 B.B.) baadi “nfumu a kuushi.” Kuno kushintuluka kubaadi kutuukye mu shapitre 13 na 14 ya mu mukanda wa Prêtons attention à la prophétie de Daniel !

^ par. 9 Mu 1890, Kaiser Wilhelm II baadi mukatushe Bismarck pa bukopo.

^ par. 10 Abaadi bakite myanda ibungi ibaadi iponeshe bufumu bwabo bukidibukidi. Bu kileshesho, abaadi bapele kukwatshishena nfumwabo, abaadi batuushe myanda ifwame pabitale mpàngo yabo ya ngoshi, na kukatusha nfumwabo ku bufumu pa bukopo.

^ par. 15 Bu byabadi bebileshe mu Ndanyele 11:34, bena Kidishitu abaadi ku matalwa a nfumu a kuunundu abapetele ndambo a bulungantu. Bu kileshesho bino bibaadi bikitshikye, pababadi batshokole bena Union soviétique mu 1991.