1. Andi dee tjabukama woto u Bëibel ta heepi u fuu ko sabi?

ANDI o pasa ku dee sëmbë u Jehovah abiti möön? Wë di Bëibel ta piki u taa wanlö gaangaan soni o pasa abiti möön. Dee soni dë nama ku hii u tuu. Wan tjabukama woto ta lei u andi so u dee möön makiti tiima u di goonliba aki o du. Di tjabukama woto dë sikifi a Daniëli kapitë 11. A ta taki soni u tu könu di bi o ta fia ku deseei. Di Bëibel ta kai dee tu könu aki, di könu u bausë ku di könu u libasë. Gaansë u dee soni di di tjabukama woto aki ta taki, da soni di pasa kaa. Fëën mbei u sa dë seiki taa di pisi fëën di musu pasa jeti o pasa tuutuu.

2. Te u luku Kenesesi 3:15 ku Akoalimbo 11:7 ku 12:17, nöö andi u musu hoi a pakisei te u ta öndösuku di tjabukama woto u Daniëli?

² Fuu sa fusutan di tjabukama woto di sikifi a Daniëli kapitë 11, nöö u musu hoi a pakisei taa na hii pei tiima di tjabukama woto ta taki. Ma a ta taki soni u tiima di bi o ta tii a köndë ka sömëni u dee dinima u Gadu bi o ta libi, nasö di bi o ta du ku dee sëmbë u Gadu. Dee sëmbë u Gadu an pena hia seei te i tei de maaka ku di un mëni sëmbë di dë a goonliba. Wë nöö faandi mbei dee tiima aki ta abi ën ku dee sëmbë u Gadu hii juu? Wë di möön gaan soni di Saatan ku di goonliba fëën kë, hën da u puu dee sëmbë u Jehovah ku Jesosi tuu a goonliba. (Lesi Kenesesi 3:15 ku Akoalimbo 11:7; 12:17.) Boiti di dë, di tjabukama woto di Daniëli sikifi musu ta kai ku dee woto tjabukama woto dee sikifi a di Wöutu u Gadu. Hën da u musu luku andi dee woto pisi u di Bëibel ta taki, fuu sa ko fusutan di tjabukama woto u Daniëli a di soifi fasi.

3. Andi woo taki a di woto aki, söseei andi woo taki a di woto di o ko baka disi?

 ³ Woo taki soni u Daniëli 11:25-39 a di woto aki. Woo si ambë bi dë di könu u bausë ku di könu u libasë, a di pisiten u di jaa 1870 te go miti di jaa 1991. Söseei woo si faandi mbei a dë fanöudu fuu mbei möiti fuu ko ta fusutan wan u dee pisi u di tjabukama woto aki möön bunu. A di woto di o ko baka disi, woo taki u Daniëli 11:40–12:1, nöö woo si andi di pisi u di tjabukama woto aki ta lei u u di jaa 1991 te go miti di feti u Amagedon. Te joo seeka dee woto aki, nöö a bi o bunu fii luku di pisi „Tu Könu ta fia ku deseei a di pisiten u di kaba”. Ma ufö u taki go dou, nöö u musu ko sabi ambë da dee tu könu di di tjabukama woto aki ta taki.

4. Andi da dee dii soni di o heepi u fuu sa ko sabi ambë da di könu u bausë ku di könu u libasë?

⁴ Bigibigi, di „könu u bausë” bi ta tii a kamian di bi dë a bausë u di köndë Isaëli, nöö di „könu u libasë” bi ta tii a kamian di bi dë a libasë u di köndë Isaëli. Faandi mbei u sa taki sö? Wë biga di ëngëli bi piki Daniëli taa: „Mi ko aki u ko heepi i fii fusutan andi o pasa ku dee sëmbë fii [dee sëmbë u Gadu] a dee lasiti daka” (Dan. 10:14). Ufö di Pensiti daka u di jaa 33 baka Keesitu, dee Isaëli sëmbë de bi dë dee sëmbë u Gadu. Ma sensi di Pensiti daka u di jaa 33, hën Jehovah mbei sëmbë si gbelingbelin taa dee bakama u Keesitu de bi ko dë dee sëmbë fëën. Fëën mbei u sa taki taa gaansë soni di sikifi a di tjabukama woto u Daniëli kapitë 11 ta taki u dee bakama u Keesitu, ma de an ta taki u dee Isaëli sëmbë (Tjab. 2:1-4; Lom. 9:6-8; Gal. 6:15, 16). Boiti di dë, woto tiima bi ko dë di könu u bausë ku di könu u libasë. Ma tökuseei i bi sa si dee könu dë sabi. Di fosu soni, hën da hii dee könu aki bi tii a köndë ka sömëni u dee dinima u Gadu bi ta libi, nasö de bi ta du ku dee sëmbë u Gadu. Di u tu soni, hën da di fasi fa de bi libi ku dee sëmbë u Gadu bi ta lei taa de ta buuse Jehovah, di tuutuu Gadu. Di u dii soni, hën da hii juu dee tu könu aki bi ta fia ku deseei.

5. Wan könu u bausë ku wan könu u libasë bi dë baka di jaa 100 baka Keesitu te go miti di jaa 1870 ö? Faandi mbei i taki sö?

⁵ Baka di jaa 100 baka Keesitu, hën sömëni sëmbë di an bi lobi di lei u Keesitu tuutuu, bi bigi ko a di kemeente. Dee sëmbë aki bi ta lei sëmbë soni di an bi dë tuu, söseei de bi ta tapa sëmbë u de an ko sabi dee tuutuu lei dee dë a di Wöutu u Gadu. Bigi a di ten dë, te go miti dee ten ufö di jaa 1900, Gadu an bi abi wan ölganisaasi a goonliba aki. Dee poipoi Keesitu sëmbë bi ko hia, nöö di soni dë bi mbei a bi ko taanga u sabi ambë da dee tuutuu Keesitu sëmbë (Mat. 13:36-43). Faandi mbei a bunu u sabi di soni aki? Biga di soni aki ta heepi u fuu fusutan taa di könu u bausë ku di könu u libasë an bi sa dë dee tiima dee bi tii baka di jaa 100 baka Keesitu te go miti di jaa 1870. Gadu an bi abi wan ölganisaasi, nasö wan kulupu sëmbë di bi ta dini ën makandi a di ten dë, u de bi sa go feti ku de. * Ma kölö sö baka di jaa 1870, nöö wan könu u bausë ku wan könu u libasë bi toona ko dë baka. Unfa u du sabi di soni aki?

6. Na un ten dee sëmbë u Gadu bi bigi ko makandi baka, u de dini Gadu?

 ⁶ A di jaa 1870, hën dee sëmbë u Gadu bi bigi ta seeka soni u de bi sa ta dini Gadu makandi. A di jaa dë Baaa Charles T. Russell ku wanlö mati fëën bi bigi ta ko makandi, ta öndösuku soni u Bëibel. Baaa Russell ku dee mati fëën bi du di soni di di Bëibel bi taki taa wan bosikopuma bi o du. Di Bëibel bi taki taa di bosikopuma dë bi o ’seeka di pasi’ ufö di Mësiasi Könuköndë seti (Mal. 3:1). Gadu bi ko abi wan kulupu sëmbë di bi ta dini ën makandi baka! Tiima bi dë a di ten dë di bi o du ku dee sëmbë u Gadu ö? Boo luku unfa soni bi dë.

7. Ambë bi dë di könu u libasë a di pisiten u di Fosu Goonliba Feti?

⁷ A di jaa 1870, Ingisiköndë bi ko dë di köndë di bi ta tii möön hia kamian a goonliba, söseei di bi abi dee möön taanga sodati. Di tjabukama woto u Daniëli ta taki soni u wan tii di bi o dë kuma wan piki tutu, nöö di tutu dë bi o wini dii woto tutu. Di piki tutu dë da Ingisiköndë, nöö dee woto tutu da Faansiköndë, Sipanjöluköndë ku Holansiköndë (Dan. 7:7, 8). Ingisiköndë hën bi dë di könu u libasë te dou a di pisiten u di Fosu Goonliba Feti. A di seei pisiten dë, Amëëkanköndë bi ko dë di möön gudu köndë a goonliba, hën a bigi ta wooko makandi ku Ingisiköndë.

8. Ambë da di könu u libasë, sensi di dee lasiti daka bigi?

⁸ A di pisiten u di Fosu Goonliba Feti, Amëëkanköndë ku Ingisiköndë bi ko dë ku deseei a wan së, nöö de bi ko taanga seei. A di ten dë, Ingisiköndë ku Amëëkanköndë bi ko ta wooko makandi, nöö de bi ko abi makiti möön hii dee woto köndë u goonliba tuu. Daniëli bi taki taa di könu aki bi o abi „wanlö gaan hia sodati” (Dan. 11:25). Sensi di dee lasiti  daka bigi, hën Amëëkanköndë ku Ingisiköndë ko dë di könu u libasë. * Ma nöö ambë da di könu u bausë?

9. Na un ten wan njunjun könu u bausë bi ko dë, nöö unfa di soni di sikifi a Daniëli 11:25 bi pasa tuutuu?

⁹ A di jaa 1871, wan njunjun könu u bausë bi ko dë. Di soni aki bi pasa wan jaa baka di baaa Russell ku dee mati fëën bi bigi ta öndösuku soni u Bëibel makandi. A di jaa dë, wan womi de ta kai Otto von Bismarck bi mbei sömëni kamian u di wan seei pisiwata ko a wan, hën de ko ta kai hii di pisiwata dë Alumanköndë. Wan womi de kai Wilhelm I, hën bi dë di könu u wan u dee kamian di bi ko mökisi ku deseei u de toon Alumanköndë. Nöö di womi dë, hën bi ko dë di tiima fu Alumanköndë, hën a buta Otto von Bismarck faa ko dë di u tu möön hei tiima u di köndë baka hën. * Baka di dë, Alumanköndë bi ko abi taki a so köndë fu Afiikan liba, ku wantu woto köndë jeti. Söseei a bi ta pooba faa ko abi möön makiti möön Ingisiköndë. (Lesi Daniëli 11:25.) Alumanköndë bi ko abi te a hia taanga sodati, bëina kuma Ingisiköndë. Dee sodati aki a bi tei u feti ku dee felantima fëën a di Fosu Goonliba Feti.

10. Unfa di soni di sikifi a Daniëli 11:25b, 26 bi pasa tuutuu?

¹⁰ Daniëli bi taki tu andi bi o pasa ku Alumanköndë ku dee sodati fëën. A bi taki taa di könu u bausë „an o sa wini”. Faandi mbei? „Biga sëmbë o fiti buka u go du hogi ku ën. Dee seei sëmbë dee o njan di suti njanjan fëën, o kii ën” (Dan. 11:25b, 26a). A di ten u Daniëli, dee wookoma u di könu seei bi ta njan „di suti njanjan u [könu]” (Dan. 1:5). Ambë di tjabukama woto aki bi ta taki? Wë a bi ta taki u dee heihei sëmbë fu Alumanköndë, dee bi ta wooko makandi ku di tiima u di köndë. Dee lö sëmbë dë da sëmbë kuma dee hedima u dee sodati sö. Di soni di dee heiheima aki bi du, bi mbei taa di könu bi ko lasi di makiti fëën, hën wan woto pei tii bi ko dë na Alumanköndë. * Di tjabukama woto ta taki tu andi bi o pasa ku di könu aki, u di a bi o go feti ku di könu u libasë. A bi taki taa: „De o sawa dee sodati fëën puu, leti kumafa wan gaan wata ta sawa soni. Sömëni u dee sodati fëën o lasi libi” (Dan. 11:26b). Dee sodati fu Alumanköndë bi lasi di feti a di Fosu Goonliba Feti, leti kumafa di tjabukama woto bi taki. De bi ’sawa de puu’, nöö sömëni u de bi „lasi libi”. Dee sëmbë dee bi lasi libi a di feti aki, bi hia möön dee sëmbë dee bi lasi libi a dee feti dee bi feti ufö di dë.

11. Andi di könu u bausë ku di könu u libasë bi du?

¹¹ Daniëli 11:27, 28 ta taki u soni di bi pasa ufö di Fosu Goonliba Feti bigi. A ta taki taa di könu u bausë ku di könu u libasë bi o „sindo a wan tafa, ma ganjanganjan soni nöö de [bi] o ta taki da deseei”. A ta taki tu taa di könu u bausë bi o ko abi „te a hia gudu”. Di soni aki hën bi pasa. Alumanköndë ku Ingisiköndë bi piki deseei taa de bi kë u fiifii libi musu dë. Ma di de bigi feti ku deseei a di jaa 1914, hën a bi ko dë gbelingbelin u si taa ganjan de bi ta ganjan deseei. Boiti di dë, wantu jaa ufö di jaa 1914, Alumanköndë bi ko dë di u tu möön gudu köndë u goonliba. Baka di dë, hën Alumanköndë go feti ku di könu u libasë, hën a lasi. Di soni di sikifi a Daniëli 11:29 ku di fosu  pisi u vers 30, bi pasa leti kumafa di Bëibel bi taki.

12. Andi di könu u bausë ku di könu u libasë bi du a di pisiten u di Fosu Goonliba Feti?

¹² Sensi di jaa 1914, hën dee tu könu bi ko ta möön feti ku deseei, söseei de bi ko ta möön feti ku dee sëmbë u Gadu. A di Fosu Goonliba Feti, Alumanköndë ku Ingisiköndë tuu bi ta du ku dee sëmbë u Gadu, u di de an bi kë go a feti. Dee lanti fu Amëëkanköndë seei bi buta dee baaa dee bi ta tei fesi a di peleikiwooko, a dunguwosu. Di du di sëmbë bi ta du ku dee sëmbë u Gadu, bi mbei di tjabukama woto di sikifi na Akoalimbo 11:7-10 pasa tuutuu.

13. Andi di könu u bausë bi du baka di jaa 1930, söseei a di pisiten u di u Tu Goonliba Feti?

¹³ Sensi di jaa 1933, hën di könu u bausë hopo ta feti gaan feti ku dee sëmbë u Gadu, möönmöön a di pisiten u di u Tu Goonliba Feti. Di wan paatëi de kai Nazi bigi tii Alumanköndë, hën di fesima u di paatëi dë, ku dee sëmbë dee bi ta wooko makandi ku ën, tapa di wooko u dee sëmbë u Gadu. Wan womi de kai Hitler, hën bi dë fesima u di paatëi dë. Di könu u bausë aki bi kii höndöhöndö u dee sëmbë u Jehovah, söseei a bi manda dusudusu u de go a sitaafuma kampu. Daniëli bi taki a fesi taa dee soni aki bi o pasa. Di könu u bausë bi tapa di peleikiwooko. Nöö a sö wan fasi a bi ’sundju di santa kamian’, söseei a sö wan fasi a bi ’puu di peesenti di sëmbë musu ta tja go da Gadu hiniwan daka’ (Dan. 11:30b, 31a). Hitler, di tiima fu Alumanköndë, bi soi taa a bi o kii hii dee sëmbë u Gadu puu na Alumanköndë.

14. Ambë bi ko dë di könu u bausë baka di u Tu Goonliba Feti?

¹⁴ Baka di u Tu Goonliba Feti, hën di Sovyet-Unie bi ko dë di könu u bausë. A bi bigi tii sömëni u dee kamian di Alumanköndë bi ta tii. Leti kumafa dee tiima fu Alumanköndë dee bi dë a di Nazi paatëi, bi ta du ku dee sëmbë dee bi ta dini di tuutuu Gadu, sö nöö di Sovyet-Unie bi ta du ku de tu.

15. Andi di könu u bausë bi du baka di u Tu Goonliba Feti?

¹⁵ Kölö sö baka di u Tu Goonliba Feti, hën di njunjun könu u bausë bigi du ku dee sëmbë u Gadu. Di Sovyet-Unie ku dee woto köndë dee bi dë ku ën a wan së, de bi du di soni aki. Di könu aki bi tapa di peleikiwooko fuu, söseei a bi manda dusudusu u dee sëmbë u Jehovah go a sitaafuma kampu a Siberië. Di tjabukama woto di sikifi na Akoalimbo 12:15-17, bi taki taa dee soni aki bi o pasa. Sensi di dee lasiti daka bigi, hën di könu u bausë booko ko ta du ku dee sëmbë u Gadu, kumafa „wata” ta booko ko sawa kamian. Ma nöiti wan daka a bi sa tapa di wooko u de. *

16. Unfa di Sovyet-Unie bi mbei di soni di sikifi a Daniëli 11:37-39 pasa tuutuu?

¹⁶ Lesi Daniëli 11:37-39. Di könu u bausë bi du soni kumafa di tëkisi aki ta taki. An bi „buta pakisei [pikisö seei] a di Gadu u dee avo fëën”. Unfa sö? Wë di Sovyet-Unie bi kë puu hii dee biibi a pasi. Fëën mbei a bi kë puu di makiti u de a de. A bigi u di jaa 1918, hën di Sovyet-Unie buta taa de musu ta lei sëmbë a siköö taa Gadu an dë. Unfa di könu aki bi „gafa di gadu u dee wosu dee taanga u booko”? Wë di Sovyet-Unie bi puu te a hia möni  u seeka dee sodati fëën, söseei a bi mbei dusudusu bömu di sa piki booko wan hii foto, faa bi sa ko abi möön makiti. Di könu u bausë ku di könu u libasë bi ko abi fetilai tjika u kii milionmilion sëmbë!

17. Andi da „di fanafiti soni di ta tja hogi ko”?

¹⁷ Di könu u bausë ku di könu u libasë bi wooko makandi u du wan gaan soni. De bi „seti di fanafiti soni di ta tja hogi ko” (Dan. 11:31). Di „fanafiti soni” dë da di ölganisaasi de kai De Verenigde Naties.

18. Faandi mbei di Bëibel ta taki taa di ölganisaasi de kai De Verenigde Naties da wan „fanafiti soni”?

¹⁸ Di Bëibel ta taki taa di ölganisaasi de kai De Verenigde Naties da wan „fanafiti soni”, u di di ölganisaasi aki ta taki taa a sa tja bööböö libi ko, hii fa di Könuköndë u Gadu wanwan nöö sa du di soni dë. Boiti di dë, di tjabukama woto ta taki taa di fanafiti soni „ta tja hogi ko”, u di di ölganisaasi aki o booko hii dee poipoi keiki.​—Luku di pisi „Tu Könu ta fia ku deseei a di pisiten u di kaba”.

19-20. (a) Faandi mbei a dë fanöudu fuu sabi dee soni dee u taki u de aki? (b) Andi woo ko sabi a di woto di ta ko?

¹⁹ A dë fanöudu fuu sabi dee soni dee u taki u de aki, u di de ta lei u taa di tjabukama woto u Daniëli di ta taki soni u di könu u bausë ku di könu u libasë, bi pasa tuutuu bigi a di jaa 1870 te go miti di jaa 1991. Fëën mbei u sa biibi taa dee woto soni di di tjabukama woto ta taki taa musu pasa jeti, seei o pasa tu.

²⁰ Di Sovyet-Unie bi ko booko a di jaa 1991. Wë nöö ambë da di könu u bausë a di ten aki? Woo ko sabi ambë dëën a di woto di ta ko.