1. Kakɔna katokimanyiya prɔfɛsiya ya lo Bible dia mbeya?

KAKƆNA kayanga komɛ ekambi wa Jehowa keema edja? Hatohombe mfɔnya lɔfɔnya. Prɔfɛsiya ya lo Bible totɛka akambo wa weke wayanga tokomɛ sho tshɛ. Prɔfɛsiya kɛmɔtshi tokimanyiyaka lo yoho ya laande dia mɛna kɛnɛ kayanga nsala mandji mɔtshi yoleki wolo la nkɛtɛ. Ɔkɔndɔ ɔsɔ wele lo Danyɛlɛ tshapita 11, tɛkɛtaka dikambo dia nkumi ya dikanga hiende yalɔshana, mbuta ate nkumekanga ka nɔrdɛ la nkumekanga ka sidɛ. Etenyi ka woke ka prɔfɛsiya kɛsɔ kamboshilaka kotshama, diakɔ diele sho koka monga l’eshikikelo dia etenyi kambotshikala kayokotshama ndo tɔ.

2. Oko wɔtɛkɛtamidiɔ lo Etatelo 3:15 ndo lo Ɛnyɛlɔ 11:7 ndo 12:17, awui akɔna wahombaso nama lo yimba etena kekaso prɔfɛsiya ka Danyɛlɛ?

² Dia nshihodia prɔfɛsiya kele lo Danyɛlɛ tshapita 11, sho pombaka nama lo yimba ɔnɛ tɔ tɛkɛtaka paka dikambo dia ɛnɔmbɔdi ndo mandji yele la shɛngiya mbala kakɔ ɔtɔi le ekambi wa Nzambi. Ndo kaanga mbele ekambi wa Nzambi wekɔ yema tshitshɛ l’atei w’anto wa l’andja ɔnɛ, mbala efula mandji ya l’andja ɔnɛ sɔmanaka la wɔ. Lande na? Nɛ dia Satana ndo dikongɛ diande di’otondo wekɔ l’oyango ɔtɔi, nɛndja anto wakambɛ Jehowa nde la Yeso. (Adia Etatelo 3:15 ndo Ɛnyɛlɔ 11:7; 12:17.) Laadiko dia laasɔ, prɔfɛsiya ka lo Danyɛlɛ pombaka mbɔtɔnɛ la prɔfɛsiya nkina ya l’Ɔtɛkɛta wa Nzambi. Lo mɛtɛ, sho koka monga la eokelo ka dimɛna ka prɔfɛsiya ka lo Danyɛlɛ paka naka sho kiɛdika la tenyi dikina dia l’Afundelo.

3. Kakɔna kayotɔsɛdingola lo sawo nɛ ndo lo sawo diayela?

 ³ La awui asɔ lo yimba, tayanga nsɛdingola Danyɛlɛ 11:25-39. Tayɛna aaki nkumekanga ka nɔrdɛ ndo nkumekanga ka sidɛ oma lo 1870 polo lo 1991, ndo tayɛna lande na kele ekɔ dimɛna sho ntshikitanya eokelo kaso ka etenyi kɛmɔtshi ka prɔfɛsiya kɛsɔ. Lo sawo diayela, tayɔsɛdingola Danyɛlɛ 11:40–12:1, ndo tayotshikitanya eokelo kaso kendana la kɛnɛ kalembetshiya etenyi ka prɔfɛsiya katɛkɛta dia etena k’oma lo 1991 polo lo ta dia Aramangɛdɔna. Etena kayoyeka asawo anɛ ahende, ayonga ohomba wɛ menda tablo “Nkumi ya dikanga hiende yalɔshana lo etena k’ekomelo.” Koko, ntondotondo sho pombaka mbeya ele nkumi ya dikanga hiende ya lo prɔfɛsiya kɛnɛ.

4. Awui akɔna asato wahombaso mɛna dia mbeya ele nkumekanga ka nɔrdɛ ndo nkumekanga ka sidɛ?

⁴ Lo nshi y’edjedja, wakashaka ewandji wa pɔlitikɛ waki la wolo lo nɔrdɛ ndo lo sidɛ ka wodja w’Isariyɛlɛ titrɛ “nkumekanga ka nɔrdɛ” ndo “nkumekanga ka sidɛ.” Lande na kataso ngasɔ? Tende kɛnɛ kakate ondjelo wakasha Danyɛlɛ losango ɔnɛ: “Dimi lamboya dia ndjokokimanyiya dia wɛ nshihodia kɛnɛ kayokomɛ anto ayɛ [ekambi wa Nzambi] lo etena k’ekomelo ka nshi.” (Dan. 10:14) Polo lo Pɛntɛkɔsta 33 T.D., wodja w’Isariyɛlɛ waki paka wodja wa Nzambi. Koko, oma l’etena kɛsɔ, Jehowa akɛnya hwe dia ambeki wa Kristo mbakayonga wodja ande. Diakɔ diele, prɔfɛsiya efula yele lo Danyɛlɛ tshapita 11, mendanaka aha la Isariyɛlɛ wa mɛtɛ mɛtɛ, koko la ambeki wa Kristo. (Ets. 2:1-4; Rɔmɔ 9:6-8; Ngal. 6:15, 16) Ndo ewandji efula kana mandji yakonge nkumekanga ka nɔrdɛ ndo nkumekanga ka sidɛ lo tena diotshikitanyi. Kaanga mbediɔ ngasɔ, awui efula hawotshikitanyi. Ntondotondo, nkumi ya dikanga yakɔ yakalɔmbɔlaka lo wedja waki ekambi wa Nzambi efula kana wakaahɛnyahɛnyaka. Dui dia hende, vɔ wakɛnya lo woho wakawasalɛka ekambi wa Nzambi akambo dia vɔ wakahetshaka Jehowa, Nzambi ka mɛtɛ. Ndo dui dia sato, nkumi ya dikanga yakɔ hiende yakalɔshanaka l’ɔtɛ wa lowandji.

5. Onde nkumekanga ka nɔrdɛ ndo nkumekanga ka sidɛ wakikɔ oma lo ntambe ka 2 T.D. polo l’ekomelo ka ntambe ka 19? Lembetshiya.

⁵ Lo etena kɛmɔtshi ka lo ntambe ka hende T.D., Akristo wa kashi wakalole lo etshumanelo k’Akristo wa mɛtɛ, vɔ wakatatɛ ndjela wetshelo w’apanganu ndo wakashɛka akambo wa mɛtɛ watanema lo Ɔtɛkɛta wa Nzambi. Oma l’etena kɛsɔ polo l’ekomelo ka ntambe ka 19, ndooko olui w’ekambi wa Nzambi wakakongɛma la nkɛtɛ. Akristo wa kashi wakafulanɛ oko nkangaka ndo akayonga dui dia wolo dia mbeya waa na waki Akristo wa mɛtɛ. (Mat. 13:36-43) Lande na kele ekɔ ohomba mbeya dui sɔ? Dui sɔ mɛnyaka dia kɛnɛ kadiaso lo dikambo dia nkumekanga ka nɔrdɛ la nkumekanga ka sidɛ hakoke mendana l’ewandji kana waolelo waki la lowandji l’etena kɛmɔtshi lam’asa ɔnɔnyi wa 100 la ɔnɔnyi wa 1870. Ndooko olui w’ekambi wa Nzambi wakakongɛma wakawakoke ndɔsha. * Koko, sho koka nongamɛ dia nkumekanga ka nɔrdɛ la nkumekanga ka sidɛ wakahombe  nyomɛnama l’ekomelo ka ntambe ka 19. Ngande weyaso dui sɔ?

6. Etena kakɔna kakakoke ekambi wa Nzambi mbeyama nto? Lembetshiya.

⁶ Ntatɛ lo 1870, ekambi wa Nzambi wakatatɛ kongɛma oko olui. Lo ɔnɔnyi ɔsɔ mbakakongɛ Charles T. Russell la asekande olui wa mbekaka Bible. Ɔnangɛso Russell la asekande wa ma ma asɔ wakasale akambo oko dikɛndji diakatama dia nde “ayɛdia mboka” la ntondo ka Diolelo dia Mɛsiya shikikɛma. (Mal. 3:1) Anto wakakoke mbeya ekambi wa Nzambi nto! Onde aki lowandji lɔmɔtshi l’etena kɛsɔ lakakoke monga la shɛngiya ya wolo le ekambi wa Nzambi? Nyɛsɔ tɔsɛdingole awui wayela anɛ.

7. Akɔna aki nkumekanga ka sidɛ lo Ta dia ntondo di’andja w’otondo?

⁷ Lo 1870, Grande-Bretagne akonge diolelo diakaleke woke la nkɛtɛ ndo diɔ diaki la asɔlayi wakaleke wolo efula. Diolelo sɔ diaki didjidji dia loseke la tshitshɛ lakɔkɔla nseke nkina shato, mbuta ate France, Espagne, la Pays-Bas. (Dan. 7:7, 8) Ndo diɔ mbakonge nkumekanga ka sidɛ lo Ta dia ntondo di’andja w’otondo. L’etena kakɔ kaamɛ kɛsɔ, États-Unis d’Amérique akonge wodja wakaleke ɔngɔnyi ndo akonge la lɔngɛnyi la ma ma la Grande-Bretagne.

8. Ele nkumekanga ka sidɛ l’edja ka nshi y’ekomelo?

⁸ Lo Ta dia ntondo di’andja w’otondo, États-Unis la Grande-Bretagne wakalɔsha kaamɛ ndo wakayala l’asɔlayi wa wolo efula. L’etena kɛsɔ, Grande-Bretagne la États-Unis wakonge angɛnyi ndo wakakenge kɛnɛ kelamɛ Angleterre la Amerikɛ wedja woleki wolo l’andja w’otondo. Oko wakate Danyɛlɛ, nkumekanga kɛsɔ akonge la “shakasaka  ya leemba la asɔlayi wa wolo.” (Dan. 11:25) L’edja ka nshi y’ekomelo, Angleterre la Amerikɛ wekɔ nkumekanga ka sidɛ. * Ko akayonga nkumekanga ka nɔrdɛ?

9. Etena kakɔna kakɛnama nkumekanga ka nɔrdɛ nto, ndo ngande wakakotshama Danyɛlɛ 11:25?

⁹ Lo 1871, ɔnɔnyi ɔtɔi l’ɔkɔngɔ wa Russell la asekande nkenga olui wa mbekaka Bible, nkumekanga ka nɔrdɛ akanyomɛnama. Lo ɔnɔnyi ɔsɔ Otto von Bismarck akakambe olimu dia shikimadia diolelo dia Allemagne. Wilhelm I akonge nkumekanga ka ntondo ndo nde akasɔnɛ Bismarck oko ɔnɔmbɔdi wa ntondo wa lowandji lakɔ. * Ɛnɔnyi akumi oma laasɔ, Allemagne akonge wodja waki la lowandji la nɔmbɔla, wakalɔmbɔlaka wedja efula wa l’Afrikɛ ndo wa lo Océan Pacifique, ndo akatatɛ ndɔshana la lowandji la Grande-Bretagne. (Adia Danyɛlɛ 11:25.) Diolelo di’Allemagne diakonge l’asɔlayi wa wolo ndo vɔ waki asɔlayi wa l’ashi waki lo dihole dia hende l’andja w’otondo. Allemagne akakambe la asɔlayi akɔ dia ndɔsha atunyi awɔ lo Ta dia ntondo di’andja w’otondo.

10. Ngande wakakotshama Danyɛlɛ 11:25b, 26?

¹⁰ Oma laasɔ, Danyɛlɛ akate nto kɛnɛ kakahombe nkomɛ diolelo di’Allemagne la asɔlayi adiɔ. Prɔfɛsiya mbutaka dia nkumekanga ka nɔrdɛ “hatemala.” Lande na? “Nɛ dia wayowɔtwɛ toseke. Ndo wanɛ walɛ diangɔ diande di’amɛna mbayela ɛkwɛlɔ kande.” (Dan. 11:25b, 26a) Lo nshi ya Danyɛlɛ, l’atei wa wanɛ wakalɛka “diangɔ di’amɛna diakalɛka nkumekanga” mbaki ndo ɛlɔhɛ wakakambaka “olimu wa nkumekanga.” (Dan. 1:5) Prɔfɛsiya kɛnɛ mendanaka la waa na? Tɔ mendanaka la ɛnɛnɛ wa lo diolelo di’Allemagne, mbidja ndo ewandji w’asɔlayi ndo andaki w’asɔlayi waki nkumekanga, wanɛ wakayosha lonya dia nde nshisha lowandji. * Prɔfɛsiya kɛsɔ kombita tsho dia ɔkwɛlɔ wa diolelo sɔ, koko ndo dia etombelo wakonge la ta dia la nkumekanga ka sidɛ. Lo ntɛkɛta dikambo dia nkumekanga ka nɔrdɛ, tɔ mbutaka ɔnɛ: “Asɔlayi ande wayohandjɔ vwa ndo edo w’efula kawɔ wayokalema kala kala.” (Dan. 11:26b) Oko wakadiatama, lo Ta dia ntondo di’andja w’otondo, asɔlayi w’ase Allemagne ‘wakahandjɔ vwa’ ndo efula “wa[ka]kalema kala kala.” Polo l’etena kɛsɔ, ɔsɔ mbaki ta diakaleke anto mvɔ l’ɔkɔndɔ w’anto.

11. Kakɔna kakasale nkumekanga ka nɔrdɛ la nkumekanga ka sidɛ?

¹¹ Lo ntɛkɛta dikambo dia etena kakakonya lo Ta dia ntondo di’andja w’otondo, Danyɛlɛ 11:27, 28 mbutaka dia nkumekanga ka nɔrdɛ la nkumekanga ka sidɛ “wayodjasɛ lo mɛsa 1 watanɛ kashi.” Avɛsa akɔ mbutaka nto dia nkumekanga ka nɔrdɛ ayonga la “lokema la diangɔ.” Kɛsɔ mbakasalema. Allemagne la Grande-Bretagne wakasawola dia vɔ nangaka wɔladi, koko akɛnama di’ɛtɛkɛta ɛsɔ waki kashi etena kakalɔma ta lo 1914. Ndo ɛnɔnyi akumi ntondo ka 1914, Allemagne akonge ɔngɔnyi w’efula ndo akonge wodja wa hende wakaleke ɔngɔnyi l’andja w’otondo. Oma laasɔ, dia nkotsha Danyɛlɛ 11:29 ndo etenyi ka ntondo ka divɛsa 30, Allemagne akalɔsha nkumekanga ka sidɛ, koko wakɔlɛndja.

12. Lo Ta dia ntondo di’andja w’otondo, kakɔna kakasale nkumekanga ka nɔrdɛ ndo nkumekanga ka sidɛ?

¹² Ntatɛ oma lo 1914, nkumi ya dikanga yakɔ hiende yekɔ lo taleke ndɔshana ndo ndɔsha ekambi wa Nzambi. Ɛnyɛlɔ, lo Ta dia ntondo di’andja w’otondo, lowandji l’Allemagne ndo la Grande-Bretagne lakahɛnyahɛnya ekambi wa Nzambi wakatone ndjatambiya l’awui w’ata. Ndo lowandji l’États-Unis lakadje wanɛ wakalɔmbɔlaka olimu w’esambishelo lo lokanu. Ɔhɛnyɔhɛnyɔ ɔsɔ akakotsha prɔfɛsiya kele lo Ɛnyɛlɔ 11:7-10.

13. Lo ɛnɔnyi wa 1930 ndo lo Ta dia hende di’andja w’otondo, kakɔna kakasale nkumekanga ka nɔrdɛ?

¹³ Oma laasɔ, lo ɛnɔnyi wa 1930 ndo djekoleko lo Ta dia hende di’andja w’otondo, nkumekanga ka nɔrdɛ akalɔsha ekambi wa Nzambi aha la kɛtshi. Etena kakatatɛ ase Nazi nɔmbɔla Allemagne, Hitler la anto ande wakashimbe olimu w’ekambi wa Nzambi. Atunyi asɔ wakadiake ekambi wa Jehowa nkama ndo wakatome nunu lo mpango ya nkanu. Danyɛlɛ akate awui asɔ. Nkumekanga ka nɔrdɛ akonge l’akoka wa “[m]ɔnyɔla tɛmpɛlɔ k’ekila” ndo “[mi]nya olambo wa tena tshɛ” lo mbidjɛ ekambi wa Nzambi la hiadi tshɛ elelo diaha vɔ ntombola lokombo la Jehowa lo sɛkɛ. (Dan. 11:30b, 31a) Hitler, ɔnɔmbɔdi awɔ akatshike dɔkɔlɔkɔ ɔnɛ nde ayodiaka ekambi wa Nzambi tshɛ l’Allemagne.

14. Aaki nkumekanga ka nɔrdɛ l’ɔkɔngɔ wa Ta dia hende di’andja w’otondo? Lembetshiya.

¹⁴ L’ɔkɔngɔ wa Ta dia hende di’andja w’otondo, lowandji la waa Kɔministɛ la l’Union soviétique lakalɔmbɔla bɛtshi dia nkɛtɛ dia weke diakawahɔtɔla Allemagne, ndo lɔ lakonge nkumekanga ka nɔrdɛ. L’ɛnyɛlɔ ka lowandji la hiadi l’ase Nazi, Union soviétique akahɛnyahɛnyaka anto tshɛ wakalangaka mbetsha ɔtɛmwɛlɔ wa Nzambi ka mɛtɛ lo dihole dia ntondo lo nsɛnɔ yawɔ.

15. Kakɔna kakasale nkumekanga ka nɔrdɛ l’ɔkɔngɔ wa Ta dia hende di’andja w’otondo nkomɛ?

¹⁵ Yema tshitshɛ l’ɔkɔngɔ wa Ta dia hende di’andja w’otondo nkomɛ, nkumekanga k’oyoyo ka nɔrdɛ, mbuta ate Union soviétique la wanɛ wakosukɛka wakatatɛ ndɔsha ekambi wa Nzambi. Lo yoho yɔtɔnɛ la prɔfɛsiya kele lo Ɛnyɛlɔ 12:15-17, nkumekanga kɛsɔ akashimbe olimu aso w’esambishelo ndo akatɔlɛ nunu di’ekambi wa Jehowa lo lɔhɔmbɔ. Lo mɛtɛ, l’edja ka nshi y’ekomelo, nkumekanga ka nɔrdɛ ekɔ lo mbela ɛhɛnyɔhɛnyɔ oko “ɔkɛdi” dia nshimba olimu w’ekambi wa Nzambi, koko nde hatondoya. *

16. Ngande wakakotsha Union soviétique Danyɛlɛ 11:37-39?

¹⁶ Adia Danyɛlɛ 11:37-39. Lo kɛnɛ kendana la okotshamelo wa prɔfɛsiya kɛsɔ, nkumekanga ka nɔrdɛ “[kɔnɛmi]ya Nzambi ka washe.” Lo ngande? Union soviétique akalange nshila ɛtɛmwɛlɔ tshɛ, diakɔ diakandasale la wolo dia minya shɛngiya y’atshunda w’ɛtɛmwɛlɔ. Dia nkotsha oyango ɔsɔ, lowandji la Union soviétique lakakambe la ɔlɛmbɛ wakawadje lo 1918 ndo dui sɔ diakayokonya dia didjango dia wetshelo w’ɔnɛ Nzambi bu mbetshama lo waa kalasa. Ngande wakasale nkumekanga ka nɔrdɛ kɛsɔ dia “[mbi]sha lotombo le jambizambi ya ngele”? Union soviétique akashisha falanga efula dia nkenga asɔlayi awɔ ndo wakatshule bɔmbɛ nikliyɛrɛ nunu dia nkeketsha lowandji lawɔ.  L’ekomelo, nkumekanga ka nɔrdɛ la nkumekanga ka sidɛ wakonge la ekoma wa wolo wakakoke ndjaka miliyara y’anto!

17. Ele “ɛngɔ ka wɔnɔnyi katonga elanyelo”?

¹⁷ Nkumekanga ka nɔrdɛ ekɔ lo nsukɛ nkumekanga ka sidɛ lo dui dimɔtshi di’ohomba, mbuta ate vɔ “wa[mb]okitsha ɛngɔ ka wɔnɔnyi katonga elanyelo.” (Dan. 11:31) “Ɛngɔ ka wɔnɔnyi” kɛsɔ ekɔ Organisation des Nations unies.

18. Lande na kelamɛ Organisation des Nations unies “ɛngɔ ka wɔnɔnyi”?

¹⁸ Organisation des Nations unies mbele “ɛngɔ ka wɔnɔnyi” nɛ dia vɔ sɛmaka dia vɔ wekɔ l’akoka wa nsala dui dimɔtshi diakoka paka Diolelo dia Nzambi nsala, mbuta ate mbela wɔladi l’andja w’otondo. Ndo prɔfɛsiya mbutaka dia ɛngɔ ka wɔnɔnyi kɛsɔ ‘kekɔ lo ntonga elanyelo’ nɛ dia Organisation des Nations unies ayolanya ɛtɛmwɛlɔ tshɛ wa kashi.​—Enda tablo “Nkumi ya dikanga hiende yalɔshana lo etena k’ekomelo.”

19-20. a) Lande na kahombaso mbeya ɔkɔndɔ ɔnɛ? b) Dimbola diakɔna diayotokadimola lo sawo diayela?

¹⁹ Sho pombaka mbeya ɔkɔndɔ ɔnɛ nɛ dia vɔ mɛnyaka dia ntatɛ oma lo ɛnɔnyi wa 1870 polo l’etatelo ka ɛnɔnyi wa 1990, prɔfɛsiya ka Danyɛlɛ kendana la nkumekanga ka nɔrdɛ la nkumekanga ka sidɛ kakakotshama. Diakɔ diele, sho koka monga la mbetawɔ dia etenyi kambotshikala ka prɔfɛsiya kɛnɛ kayokotshama ndo tɔ.

²⁰ Lo 1991, Union soviétique akahandjɔ. Ko ele nkumekanga ka nɔrdɛ ɛlɔ kɛnɛ? Sawo diayela diayokadimola lo dimbola sɔ.