1. ¿Jasa wa skoltayotik snajel ja jastik yalunejkan oj ekʼuk ja Biblia?

¿JASA ojxta ekʼ sbʼaj ja xchonabʼ ja Jyoba? Ja sjakʼjeli wani xbʼobʼ jnatik. Ja jas tsʼijbʼunubʼal bʼa Biblia wa skoltayotik snajel jastik junuk ojxta ekʼ jbʼajtik. Ay june bʼa wa xchikteskitik ja jastik oj skʼuluk jujuntik ja gobyernoʼik mas jel yipe bʼa luʼumkʼinali. Tey bʼa Daniel, kapitulo 11, jaʼ wa xcholo sbʼaja stiroʼanel chabʼ mandaranum: ja mandaranum bʼa norte soka mandaranum bʼa sur. Tʼusan mi spetsaniluk ja jas tsʼijbʼunubʼal sbʼaja it ekʼelxa, sok wani xkʼuʼantik lek oj kʼot smeranil ja janekʼ mito x-ekʼi.

2. Jastalni wa xyala ja Génesis 3:15, ja Apocalipsis 11:7 sok 12:17, ¿jasa tʼilan oj ka tʼabʼan jkʼujoltik ja yajni xpaklaytik ja jas yalakan oj ekʼuk ja Daniel?

² Bʼa yabʼjel stojol ja jas kanel tsʼijbʼunubʼal ja bʼa Daniel, kapitulo 11, jel tʼilan oj jnatik jani wan stajel tiʼal bʼa gobyernoʼik bʼa wa xyixtalane ja xchonabʼil ja Jyoba. Sok ama ja yaʼtijumik ja Jyoba jel tʼusane ja bʼa Luʼumi, tʼusan mi spetsaniluk ekʼele yeʼn chʼikane ja bʼa jastik jel tʼilan wan ekʼel bʼa luʼumkʼinali. ¿Jas yuj? Yujni ja jas wa skʼana ja Satanás soka sluʼumkʼinali jani xchʼayjel snajel ja matik wa xyaʼteltay ja Jyoba soka Jesús (kʼuman ja Génesis 3:15; Apocalipsis 11:7; 12:17). Ja jas wa xyala oj ekʼuk ja Daniel cha tʼilan oj slaj sbʼaj soka tuk jas alubʼalkan oj ekʼuk ja bʼa Yabʼal ja Dyos. Ja yuj jel tʼilan oj jpaklaytik ja tuk xetʼanik bʼa Biblia bʼa oj kabʼtik stojol ja jas wa xyala oj ekʼuk ja Daniel.

3. ¿Jasa oj jpaklaytik ja bʼa artikulo it soka bʼa jakumi?

 ³ Soka jastik wantik yiljelkoni, ja wego oj jpaklaytik ja jas wa xyala ja Daniel 11:25-39. Oj katik juljkʼujoltik machʼa waj ja mandaranum bʼa norte soka mandaranum bʼa sur bʼa snalan och ja 1870 sok 1991, sok oj kiltik jas yuj tʼilan oj jtukbʼestik ja jpensartik bʼa jun xetʼan sbʼaja jastik alubʼalkan oj ekʼuk. Ja bʼa artikulo jakumi, oj jpaklaytik ja Daniel 11:40-12:1 sok oj jchiktestik ja jas wa xyala ja xetʼan jaw sbʼaja jas ekʼ ja bʼa jabʼilik 1990 man xjak ja Armagedón. Yajni wantik spaklajel ja xchabʼil artikuloʼik, jelni lek oj jpaklaytik ja rekwagro «Mandaranumik bʼa skontra sbʼaje ja bʼa stikʼanil ja tyempo». Pe bʼajtan, la kiltik machʼa ja chabʼ mandaranum it.

4. ¿Jas oxe jasunuk wa skoltayotik snajel machʼa ja mandaranum bʼa norte soka mandaranum bʼa sur?

⁴ Ja bʼajtani, ja yaljelik «mandaranum bʼa norte» sok «mandaranum bʼa sur» jani wa x-ajiyile ja mandaranumik bʼa wa xyaʼawe smandar ja bʼa lado norte soka bʼa lado sur ja bʼa slujmale ja mero israʼelenyoʼik. ¿Jastal wa xnaʼatik? Yujni ja anjeli yiʼaj ochyi ja rason ja Daniel sok yalayabʼ: «Jakelon bʼa oj ka awabʼ stojol ja jas oj ekʼ sbʼaj jawa chonabʼ ja bʼa xchʼakulabʼil ja kʼakʼujik» (Dan. 10:14). Man Pentecostés bʼa jabʼil 33, ja xchonabʼ ja Dyos jani ajyi ja mero Israel. Pe man tiw, ja Jyoba xchiktes ja xchonabʼ jani oj kʼotuk ja snebʼumanik tojik ja Jesús. Ja yujil, tʼusan mi spetsaniluk ja jas wa xyala ja kapitulo 11 bʼa Daniel mi tiʼuk chʼikan ja mero Israel, jani ja snochumanik ja Kristo (Hech. 2:1-4; Rom. 9:6-8; Gál. 6:15, 16). Chomajkil, soka tyempo ekʼeljani tukbʼitani ja jastal wa xnaji sbʼaj ja mandaranum bʼa norte soka mandaranum bʼa sur. Pe ja mandaranumik it wa slaja ja spensare bʼa oxe jasunuk. Bʼajtan, xchʼikunej sbʼaje jaman lek soka xchonabʼil ja Jyoba. Xchabʼil, yuja jastal wa xyixtalane ja xchonabʼ ja Dyos, sjeʼuneje wa xyilkʼujolane ja Dyos smeranili. Sok yoxil, xchawanil ja mandaranumik it kʼeʼele tiro yeʼnle ita.

5. Bʼa snalan och ja xchabʼil siglo man xchʼakulabʼil och ja jabʼil 1900, ¿ajyi maʼ jun mandaranum bʼa norte sok jun mandaranum bʼa sur?

⁵ Ajyi jun tyempo ja bʼa xchabʼil siglo bʼa jtyempotik, ja meran kongregasyon bʼa Dyos koʼ bʼa skʼabʼ kristyanoʼik bʼa wa xyalawe snochumane Kristo, bʼa ayiʼoneje sjejelik bʼa mi jach wa sjeʼa ja Biblia sok wa snakʼawe ja jas meran wa sjeʼa ja Yabʼal ja Dyos. Man tyempo jaw sok man xchʼakulabʼil ja 1900, mini ajyi jun tsome chapan bʼa yaʼtijumik Dyos ja bʼa Luʼumi. Ja nochumanik Kristo bʼa mi meranuki kʼe kʼiʼuk jastal ja mal kʼuli sok smusukan ja jastal wa xnaxi sbʼaj ja meran snochumane Kristo (Mat. 13:36-43). ¿Jas yuj jel tʼilan snajel ja it? Yujni wa sjeʼa ja jas wa xyala sbʼaja mandaranum bʼa norte soka mandaranum bʼa sur mi ja wan stajel tiʼal mandaranumik ma gobyernoʼik bʼa ajyiye ja bʼa snalan och ja jabʼil 100 sok 1870. Ja bʼa tyempo jaw mini ajyi jun tsome yaʼtijumik Dyos bʼa oj bʼobʼ iljuke kontra. * Pe wani xmajlaxi oj cha sjeʼ sbʼaj  ja mandaranum bʼa sur soka mandaranum bʼa norte ja bʼa xchʼakulabʼil ja jabʼil och 1900. ¿Jas yuj?

6. ¿Jas tyempo sok jastal naxi yajkʼachil ekʼele bʼay ja xchonabʼ ja Dyos?

⁶ Ja xchonabʼ ja Dyos kʼe ajyuk bʼa 1870. Ja bʼa jabʼil jaw, ja Charles Russell soka smojiki kʼe skʼuluke jun yal tsome bʼa spaklajel ja Biblia. Jastalni alxi oj ekʼuki, ja tsome it jani waj ja akʼa ekʼ rason bʼa oj sjam ja bʼej bʼajtanto yuj oj kujlajuk ja Gobyerno bʼa satkʼinal (Mal. 3:1). Yajkʼachil ekʼele wa xbʼobʼa naʼ machʼa ja meran ja xchonabʼ ja Dyos. ¿Ay maʼ jun chonabʼ mas ayip ja bʼa tyempo jaw bʼa xchʼika sbʼaj soka yaʼtijumik ja Jyoba? La kiltik.

7. ¿Machʼa waj ja mandaranum bʼa sur ja bʼa mero bʼajtan guerra ekʼ bʼa spetsanil ja luʼumi?

⁷ Ja bʼa 1870, ja Gran Bretaña ayiʼoj soldadoʼik bʼa jel ja yipe sok yeʼn kʼotye ja gobyerno mas jel yip ja bʼa tyempo jaw. Ja Daniel xchiktes ja gobyerno it jachni jastal jun yal kacho bʼa ya koʼ luʼum oxe mandaranum, ja Francia, ja España soka Países Bajos (Dan. 7:7, 8). Ja Gran Bretaña jani waj ja mandaranum bʼa sur ja bʼa mero bʼajtan guerra ekʼ bʼa spetsanil ja luʼumi. Ja bʼa tyempo jaw, ja Estados Unidos de América jani kʼotelxa ja gobyerno mas chapan bʼa yajel mandar sok kʼe och akwerdo soka Gran Bretaña.

8. ¿Machʼa ja mandaranum bʼa sur ja bʼa tsaʼanxta kʼakʼu jumasaʼ?

⁸ Ja bʼa bʼajtan guerra ekʼ bʼa spetsanil ja luʼumi, ja Estados Unidos soka Gran Bretaña ochye akwerdo bʼa oj ajyukyujile soldadoʼik bʼa jel ja yipe. Jachuk kʼe ajyuk ja chonabʼ mas ayip ja Gran Bretaña soka yal spoko skomoni,  ja Estados Unidos. Jastalni yala ja Daniel, ja mandaranum it stsomo «jitsan lek soldadoʼik sok bʼa jel ja yip bʼa guerraʼanel» (Dan. 11:25). Ja bʼa styempoʼil ja tsaʼanxta kʼakʼu, ja jastal ochele akwerdo ja Estados Unidos soka Gran Bretaña jani kʼotel ja mandaranum bʼa sur. * ¿Pe machʼa kʼotel ja mandaranum bʼa norte?

9. a) ¿Jas tyempo cha sjeʼa sbʼaj ja mandaranum bʼa norte? b) ¿Jastal kʼot smeranil ja jas yalunejkan ja Daniel 11:25?

⁹ Ja mandaranum bʼa norte cha sjeʼa sbʼaj bʼa 1871, jun jabʼil tsaʼan yajni ja Russell soka smojiki kʼe stsom sbʼaje bʼa spaklajel ja Biblia. Waj bʼa 1871 yajni ja Otto von Bismarck koltani bʼa yajel kujlajuk ja Gobyerno bʼa Alemania. Ja mandaranum Guillermo I bʼa Prusia och mandaranum sok stʼojo ja Bismarck jastal olomal. * Bʼa tʼusanta jabʼilik, ja Alemania kʼot jun gobyerno bʼa syamunej ja paisik bʼa África sok ja Pacífico, sok kʼe yil kontra ja smandaranel ja Gran Bretaña (kʼuman ja Daniel 11:25). Ja gobyerno bʼa Alemania stsomo jitsan lek soldadoʼik, yeʼn kʼot ja xchabʼil bʼa spetsanil ja luʼum ja maʼ stsomo jitsan soldadoʼik. Ya makunuk spetsanil ja jaw bʼa tiroʼanel soka skontraʼik ja bʼa bʼajtan guerra ekʼ bʼa spetsanil ja luʼumi.

10. ¿Jastal kʼot smeranil ja jas wa xyala ja Daniel 11:25b, 26?

¹⁰ Tsaʼan, ja Daniel cha yala ja jas oj ekʼ sbʼaj ja gobyerno bʼa Alemania soka jitsan soldadoʼik yiʼoji. Wa xyala ja mandaranum bʼa norte oj koʼuk ja yipi. ¿Jas yuj? Ja jas tsʼijbʼunubʼal yala: «Oj sleʼe modo skʼulajelyi jas mi lekuk ja yeʼn. Sok ja matik wa xyabʼye ja swaʼeli oj yawe koʼ luʼum» (Dan. 11:25b, 26a). Ja bʼa skʼakʼujik ja Daniel, ja matik wa xyabʼye ja «swaʼel ja mandaranum» teye ja matik chaʼan xchole bʼa wa xkoltajiyeyuj (Dan. 1:5). ¿Matik wa xtaji tiʼal ja bʼa jas tsʼijbʼanubʼalkani? Jani matik chaʼan xchole ja bʼa gobyerno bʼa Alemania, jastal mandaranumik generalik sok chapwanumik bʼa soldadoʼik, soka tyempo koltaniye bʼa oj koʼ luʼum ja gobyerno. * Ja jas wa xyala ja Biblia mi kechan yala ja xchʼakelal ja gobyerno, cha sjeʼa ja jas oj yakan ja guerra soka mandaranum bʼa sur. Sbʼaja mandaranum bʼa norte, yala: «Ja soldadoʼiki oj ajuk koʼ luʼum sok jitsan oj chamuke» (Dan. 11:26b). Jastalni alxi oj ekʼuk, ja soldadoʼik bʼa Alemania aji koʼ luʼum ja bʼa bʼajtan guerra ekʼ bʼa spetsanil ja luʼumi, sok jitsan chamye. Ja bʼa guerra jaw jel jitsan ja matik chamye bʼa mini bʼa ilxel ajyi.

11. Ja jabʼilik bʼajtanto yuja bʼajtan guerra ekʼ bʼa spetsanil ja luʼumi, ¿jasa skʼulane ja mandaranum bʼa norte soka mandaranum bʼa sur?

¹¹ Bʼa snajel ja jas oj skʼuluk ja mandaranum bʼa norte soka mandaranum bʼa sur bʼajtantoyuj oj ajyuk ja bʼajtan guerra ekʼ bʼa spetsanil ja luʼumi, ja Daniel 11:27, 28 wa xyala: «Oj kulanuke bʼa jun mesa yaljel sbʼaje abʼalik». Cha wa xyala ja mandaranum bʼa norte oj ajyukyuj «jitsan rikesaʼil». Pilan ekʼele, jachni ekʼa. Ja Alemania soka Gran Bretaña wa xyala  sbʼaje ja skʼanjel oj ajyuk ja lamanil, pe yibʼanal naka abʼalik, pes ja bʼa 1914 kʼe ja guerra. Ja bʼa jabʼilik ekʼeli, ja Alemania jelxa riko sok jani kʼot ja xchabʼil bʼa mas jel riko ja bʼa luʼumkʼinali. Anto, jastalni alubʼal ja bʼa Daniel 11:29 sok ja bʼajtan xetʼan ja bʼa bersikulo 30, ja Alemania kʼe tiroʼanuk soka mandaranum bʼa sur, pe aji koʼ luʼum.

12. Ja bʼa bʼajtan guerra ekʼ bʼa spetsanil ja luʼumi, ¿jasa skʼulane ja mandaranum bʼa norte soka mandaranuma bʼa sur?

¹² Man 1914 soka bʼa jabʼilik snochoyi, ja chabʼ mandaranum yawe tsatsbʼuk ja stiroʼanele soka jastal kontra wa xyilawe ja xchonabʼ ja Dyos. Jun sjejel, ja bʼajtan guerra ekʼ bʼa spetsanil ja luʼumi, ja gobyerno bʼa Alemania soka Gran Bretaña skontraʼane ja yaʼtijumik Dyosi, ja matik mi skʼanawe wajel ja bʼa guerra. Jaxa ja gobyerno bʼa Estados Unidos slutu ja matik wa stojo ja xcholjeli. Ja jas wokol ekʼ sbʼajeʼi kʼot smeranil ja jas yalunejxakan ja Apocalipsis 11:7-10.

13. Ja bʼa jabʼilik 1930 soka bʼa xchabʼil guerra ekʼ bʼa spetsanil ja luʼumi, ¿jasa skʼulan ja mandaranum bʼa norte soka mandaranuma bʼa sur?

¹³ Tsaʼan, ja bʼa jabʼilik 1930 soka ajyi ja xchabʼil guerra ekʼ bʼa spetsanil ja luʼumi, ja mandaranum bʼa norte ixta yila ja xchonabʼ ja Dyos. Yajni ja tsome nazi syama ja xcholi, ja Hitler soka matik tey bʼa sparte stimawe ja kaʼteltiki. Ja kontraʼanumik it smilawe jitsan yaʼtijumik Dyos sok jitsan mil sjekawe ja bʼa lugar yiʼoje ja nazi bʼa ajyiyujile presoʼanumik. Jani it ja jas yalunej ja Daniel. Ja Daniel yala ja mandaranum bʼa norte oj ya «kuxbʼuk ja templo» sok oj ya «eluk ja majtanal mi xchʼaki», ja it wa stojolan bʼa oj stim ja xcholjeli (Dan. 11:30b, 31a). Ja yolome, ja Hitler, skʼapa ojni xchʼaysnajel ja xchonabʼ ja Dyos ja bʼa Alemania.

14. ¿Machunkiluk kʼot ja mandaranum bʼa norte tsaʼan ja bʼa xchabʼil guerra ekʼ bʼa spetsanil ja luʼumi, sok jastal wa xnaʼatik?

¹⁴ Tsaʼan ja bʼa xchabʼil guerra ekʼ bʼa spetsanil ja luʼumi, ja gobyerno comunista ja bʼa Unión Soviética sjapayi jitsan lugar ja bʼa Alemania sok yeʼnxa kʼot ja mandaranum bʼa norte. Junxtani jastal ja gobyerno nazi, ja Unión Soviética jelni pyero yixtalan ja matik wa xyaʼa bʼajtan bʼej ja stoyjel ja Dyos yuja skʼuʼajel ja gobyerno.

15. ¿Jasa skʼulan ja mandaranum bʼa norte tsaʼan ja chʼak ja xchabʼil guerra ekʼ bʼa spetsanil ja luʼumi?

¹⁵ Tʼusan tsaʼan yajni chʼak ja xchabʼil guerra ekʼ bʼa spetsanil ja luʼumi, ja yajkʼachil mandaranum bʼa norte ja Unión Soviética sok ja matik tey bʼa sparte kʼe yixtalaʼuke ja xchonabʼ ja Dyos. Ja Apocalipsis 12:15-17 wa xya slaj ja ixtalanel it jastal ja yok «jaʼ». Soka jas yalakani, ja mandaranum bʼa norte stima ja xcholjel sok sjeka jitsan yaʼtijumik Dyos bʼa oj lutjuke bʼa Siberia, jun lugar jel wokol bʼa ajyel sakʼan. Sok ja bʼa tsaʼanixta kʼakʼu, ja mandaranum bʼa norte masxani wan yixtalajel ja xchonabʼ ja Dyos, pe mi xbʼobʼyuj yajel kʼot tekʼan ja yaʼtel ja Dyosi. *

16. ¿Jastal ya kʼot smeranili ja Unión Soviética ja jas yala ja Daniel 11:37-39?

¹⁶ (Kʼuman ja Daniel 11:37-39). Jastalni wa xyala ja jas kanel tsʼijbʼunubʼali,  ja mandaranum bʼa norte mini sjeʼa «kiswanel sbʼaja sDyos ja statiki». ¿Jastal? Ja Unión Soviética sleʼa modo oj xchʼaysnajel ja ipal yiʼoj ja tsome relijyonik bʼa jachuk oj xchʼaysnajel juntiro ja relijyonik. Ja yuj, ja bʼa 1918 ja gobyerno soviético yaʼa ja mandar ja bʼa eskwela bʼa a-sjeʼe mini ay jun Dyos. ¿Jastal «yayi stoyjel ja dyos bʼa ipali»? Xchʼaka jitsan takʼin bʼa yajel tsatsbʼuk ja soldadoʼik sok skʼulan jitsan armaʼik [nuclear] bʼa jachuk oj tsatsbʼuk ja yipi. Ekʼ ja tyempo, ja mandaranum bʼa norte sok ja mandaranum bʼa sur stsomowe jitsan lek armaʼik bʼa oj bʼobʼ smil jitsan miyon kristyano.

17. ¿Jasa kʼotel ja «jasunuk jel kistal bʼa wa xchʼakwani»?

¹⁷ Ja mandaranum bʼa norte sok ja mandaranum bʼa sur jel slajuneje bʼa jun jasunuk, bʼa oj yawekan «bʼa slugar ja jasunuk jel kistal bʼa wa xchʼakwani» (Dan. 11:31). Ja «jasunuk jel kistal» jani kʼotel ja Organización de las Naciones Unidas.

18. ¿Jas yuj wa x-alxi ja Naciones Unidas yeʼnani ja «jasunuk jel kistal»?

¹⁸ Ja Organización de las Naciones Unidas yeʼnani ja «jasunuk jel kistal» yujni wa skʼapa jun jasunuk bʼa kechan oj bʼobʼyuj ja sGobyerno ja Dyos: yajel ajyuk ja lamanil bʼa yibʼanal ja luʼumkʼinali. Sok wa xyala «wa xchʼakwani» yujni ja Naciones Unidas oj yixtalaʼuk sok oj xchʼaysnajel ja relijyonik mi meranuki (kʼela ja rekwagro «Mandaranumik bʼa skontra sbʼaje ja bʼa stikʼanil ja tyempo»).

19, 20. a) ¿Jas yuj jelni lek snajel spetsanil ja jastik ekʼeli? b) ¿Jasa sjobʼjel oj kiltik ja bʼa artikulo jakumi?

¹⁹ Jelni lek spaklajel spetsanil ja jastik ekʼeli yujni wa sjeʼa tʼusan ja jas kanel tsʼijbʼunubʼal ja bʼa Daniel sbʼaja mandaranum bʼa norte sok bʼa sur kʼot smeranil ja bʼa snalan och ja jabʼil 1870 sok 1991. Ja yuj wani xbʼobʼ jkʼuʼuktik ja janekʼ mito x-ekʼ ja jas alubʼalkani ojni kʼot smeranil.

²⁰ Pe ja Unión Soviética koʼ luʼum bʼa 1991. Anto, ¿machunkiluk ja mandaranum bʼa norte ja bʼa jtyempotiki? Ja bʼa artikulo jakumi ti oj kiltik.