1. Zvini lezvi a zviphrofeto zva Bhibhiliya zvi hi byelako?

ZVINI zvi to humelela a vanhu va Jehovha zvezvanyana? A zvi lavi kuza hi tiba tihloko. A Bhibhiliya ga hi byela a zvimaho zva lisima lezvi zvi to hi humelela lokuloku. A cin’we ca zviphrofeto ci hi komba lezvi a mifumo yo kari ya ntamu yi to maha laha misaveni. A ciphrofeto leco ci tsalilwe ka Dhaniyeli cipimo 11 niku ci wulawula hi tihosi timbiri ti lwisanako, ku nga hosi ya le n’walungu ni hosi ya le dzongeni. A cipandze ca hombe ca ciphrofeto leco ci sina ci tatisekile, hikwalaho a hi kanakani lezvaku a cipandze leci ci seleko conawu ci ta tatiseka.

2. Kota lezvi zvi kombiwako ka Genesisi 3:15 na Kuvhululelwa 11:7; 12:17, zvini hi faneleko ku zvi alakanya a cikhati hi gondzako a ciphrofeto ca Dhaniyeli?

² Kasi ku zwisisa a ciphrofeto ci tsalilweko ka Dhaniyeli cipimo 11, hi fanele ku tiva lezvaku ci wulawula ntsena hi tihosi ni mifumo leyi yi vhukelako a vanhu va Jehovha. A vanhu va Jehovha vatsongwani nguvhu loku va fananisiwa ni vanhu va nga kona misaveni yontlhe. Makunu, hikuyini a mifumo yi vekako nguvhu tihlo ka vanhu va Jehovha? Hiku a kungo ga hombe ga Sathani ni tiko gakwe ku fuvisa vontlhe lava va tirelako Jehovha na Jesu. (Lera Genesisi 3:15; Kuvhululelwa 11:7; 12:17.) Ku engetela kwalaho, a ciphrofeto ca Dhaniyeli ci fanele ku zwanana ni zvin’wani zviphrofeto zvi nga lomu ka Mhaka ya Nungungulu. Hi lisine, a ciphrofeto ca Dhaniyeli hi ngo ci zwisisa khwatsi ntsena loku hi ci fananisa ni zvin’wani zvipandze zva Bhibhiliya.

3. Hi ta bhula hi yini ka ndzima leyi ni ka ndzima yi landzelako?

 ³ A ndzima leyi yi ta wulawula hi Danieli 11:25-39, na hi alakanya lezvi zvi nga wuliwa ka ndzimana 2. Hi ta wona ku hi mani a nga hi hosi ya le n’walungu ni hosi ya le dzongeni kusukela hi 1870 kala 1991. Hi ta tlhela hi wona ku hikuyini hi nga ni zvigelo zvo zwala zva ku cica a mazwisisela ya hina ya cipandze leci ca ciphrofeto. Ka ndzima yi landzelako hi ta bhula hi Danieli 11:40–12:1, hi tlhela hi chukwatisa a mazwisisela ya hina hi lezvi a cipandze leci ca ciphrofeto ci wulako xungetano hi cikhati ca kusukela 1991 kala ka yimpi ya Armagedhoni. A cikhati hi gondzako a tindzima leti ta timbiri zvi ta vhuna a ku wona ni kwadru “Tihosi ti lwisanako cikhatini leci ca kugumesa”. Hambulezvo, a kusangula hi fanele ku tiva ku hi vamani a tihosi timbiri ta ciphrofeto leci.

4. Zvilo muni zva zvinharu zvi to hi vhuna tiva a hosi ya le n’walungu ni hosi ya le dzongeni?

⁴ Kusanguleni, a “hosi ya le n’walungu” ku wa wuliwa a hosi yi nga fuma le n’walungu wa Izrayeli; a “hosi ya le dzongeni” ku wa wuliwa a hosi yi nga fuma le dzongeni wa Izrayeli. Hikuyini hi wulako lezvo? Hiku a ngilozi yi byelile Dhaniyeli yiku: ‘Ndzi tile ku ta ku byela lezvi zvi ta nga maheka ka tiko ga wena masikwini yo gumesa, hakuva muwoniso wa masiku ya le kule.’ (Dan. 10:14) Kala hi Pentekosta ya 33 Nguveni ya Hina, a tiko ga Izrayeli gi wa hi vanhu va Nungungulu. Hambulezvo kusukela ka lembe lego, Jehovha i no zvi veka kubaseni lezvaku a vapizani va Jesu hi vona va nga hi vanhu vakwe. Hikwalaho, a zvilo zvo tala zva ciphrofeto ca Danieli cipimo 11, a zvi wulawuli hi tiko ga Izrayeli, kanilezvi zvi wulawula hi vapizani va Kristu. (Miti. 2:1-4; Rom. 9:6-8; Gal. 6:15, 16) Makunu, a hosi ya le n’walungu ni ya le dzongeni yi cicacicile hi kuya hi tinguva. Hambulezvo a tihosi leto tontlhe ti vile ni zvilo zvo kari zvo fana. Co sangula, ti vhukele a vanhu va Nungungulu. Ca wumbiri, ti kombile a livengo labye hi Nungungulu wa lisine, Jehovha, hi ndlela leyi ti nga khoma hi yona a vanhu vakwe. Ni ca wunharu, a tihosi leti ta timbiri ta lwisana hi ku lava kuva mufumo wa ntamu ka yontlhe.

5. Xana ku wa hi ni hosi ya le n’walungu ni hosi ya le dzongeni kusukela hi lembe ga wu 100 kala 1870? Tlhamusela.

⁵ Ka cikhati co kari ndzeni ka zana ga wumbiri ga malembe, a bandla ga wuKristu gi no sangula ku talelwa hi maKristu ya mawunwa, lawa ma gondzisileko tigondzo ta mawunwa ma tlhela ma fihla a lisine la Mhaka ya Nungungulu. Kusukela ka cikhati leco kala kumbheleni ka zana ga malembe ga wu 19, ku wa nga hi na hlengeletano ya malandza ya Nungungulu laha misaveni. A wukhongeli ga mawunwa gi no kula a ku fana ni byanyi lomu masin’wini. Hi kota ya lezvo, zvi wa karata a ku tiva lava va nga hi maKristu ya lisine. (Mat. 13:36-43) Hikuyini zvi nga zva lisima a ku tiva lezvo? Hiku zvi komba lezvaku lezvi hi zvi gondzako xungetano hi hosi ya le n’walungu ni hosi ya le dzongeni a zvi wuli a tihosi kutani mifumo leyi yi fumileko kusukela hi lembe ga wu 100 kala 1870. Ka cikhati leco, ku wa nga hi na hlengeletano ya vanhu va Nungungulu kasi ku yi vhukela. * Hambulezvo, cikhatanyana ndzhako ka 1870, zvi wa koteka ku tlhela hi pola a hosi ya le n’walungu ni hosi ya le dzongeni. Hi zvi tivisa kuyini?

6. A vanhu va Nungungulu va sangulile rini a ku tlhela vava kona kota ntlawa? Tlhamusela.

 ⁶ Kusukela hi 1870, a vanhu va Jehovha va no sangula a ku xaxametiwa kota ntlawa. Kuve ka lembe lego makabye Charles T. Russell ni vanghana vakwe va nga wumba a ntlawa wa Zvigondzani zva Bhibhiliya. Makabye Russell ni vanghana vakwe va tirile kota ntsumi lowu wu nga phrofetilwe lezvaku wu wa ta “longisela a ndlela” a Mufumo wa wuMesiya na wu nga se yimisiwa. (Mala. 3:1) Makunu a vanhu va Nungungulu zvi wa koteka a ku tlhela va tiveka! Xana ka cikhati leco ku wa hi ni mufumo wa misava yontlhe, lowu wu nga vhukela a vanhu va Nungungulu? A hi zvi woneni.

7. Himani a ngava hosi ya le dzongeni kala Yimpini yo Sangula ya Misava?

⁷ Hi va 1870, a Grã-Bretanha i nova mufumo wa hombe wa laha misaveni niku i wa hi ni butho ga ntamu nguvhu a ku hundza wontlhe. A ciphrofeto ca Dhaniyeli ci wulawula hi limhondzo la litsongwani li nga kunula a timhondzo tinharu. A limhondzo leli la litsongwani li yimela Grã-Bretanha leti tin’wani ta tinharu ti yimela a França, Espanha, ni Holanda. (Dan. 7:7, 8) A Grã-Bretanha i vile hosi ya le dzongeni kala ka Yimpi yo Sangula ya Misava. Niku ka cikhati caleco a Estados Unidos da América gi nova tiko go ganya a ku hundza wontlhe laha misaveni gi tlhela gi sangula ku tirisana ni Grã-Bretanha.

8. Himani a hosi ya le dzongeni masikwini lawa yo gumesa?

⁸ Ndzeni ka Yimpi yo Sangula ya Misava a Estados Unidos ni Grã-Bretanha va no patsa a mabutho yabye niku va nova ni ntamu nguvhu. Ka cikhati leco, a Grã-Bretanha ni Estados Unidos va no wumba a Mufumo wa Misava Yontlhe wa Anglo-América. Kota lezvi Dhaniyeli a nga zvi phrofetile a hosi leyi yi no ‘hloma yimpi  ya hombe nguvhu’. (Dan. 11:25) Masikwini lawa yo gumesa, a hosi ya le dzongeni i Grã-Bretanha ni Estados Unidos. * Makunu hi mani a hosi ya le n’walungu?

9. Hi rini ku nga humelela a hosi yiswa ya le n’walungu niku i tatisekisile kuyini Danieli 11:25?

⁹ Hi 1871, andzhako ka lembe makabye Russell ni vanghana vakwe na va wumbile a ntlawa wa Zvigondzani zva Bhibhiliya, ku no humelela a hosi yiswa ya le n’walungu. Hi lembe lego, Otto von Bismarck ku nova yena a nga tirisiwa kasi ku yimisa a Mufumo wa Alemanya. Wilhelm I (wo sangula) i nova hosi yo sangula ya mufumo lowo wa wuswa, a hlawula Bismarck kasi ava murangeli wo sangula. * Hi ku famba ka cikhati, a Alemanya i no sangula a ku fumela a matiko yo kari ya Afrika ni ya Oceano Pacífico a tlhela a zama kuva ni ntamu a ku hundza a Grã-Bretanha. (Lera Danieli 11:25.) A mufumo wa Alemanya wu no hlengeleta a butho ga hombe nguvhu ni ga ntamu ga ku lava ku fana ni ga Grã-Bretanha. Ka Yimpi yo Sangula ya Misava a Alemanya i no tirisa a butho lego kasi kulwa ni valala vakwe.

10. I tatisekisile kuyini Danieli 11:25b, 26?

¹⁰ Dhaniyeli i wa phrofetile ni lezvi zvi nga wa ta humelela a Mufumo wa Alemanya ni butho gakwe. A ciphrofeto ci wulile lezvaku a hosi ya le n’walungu yi wa nga ta “humelela” kutani ku hlula. Hikuyini? “Hakuva va ta mu mahela gujeguje. Ina, lava va gako mezeni yakwe va ta mu lovisa.” (Dan. 11:25b, 26a) Loku hi tlhela masikwini ya Dhaniyeli, lava va ngaga ‘a zvakuga zva hosi’ va wa patsa a tihosana leti ti nga “tirela hosi”. (Dan. 1:5) Makunu a ciphrofeto leci ci wulawula hi mani? Ci wulawula hi lava va nga hi ka zvikhundla zvo tlakuka nguvhu mufun’weni wa Alemanya, ku nga tinduna ni vakomandante va masochwa lava va nga tirisana nguvhu ni hosi. Hi kota ya lezvi zvi mahilweko hi vanhu lavo, a hosi yi no luza ntamu wa yona zvi tlhela zvi maha lezvaku ku fuma wun’wani mufumo. * A ciphrofeto leci a ci wulawulangi basi hi kuwa ka mufumo kanilezvi ci tlhelile ci wulawula hi lezvi zvi nga wa ta humelela hi kota ya yimpi leyi a hosi ya le n’walungu yi nga wa talwa ni hosi ya le dzongeni. Na ci wulawula hi hosi ya le n’walungu, ci te: “A yimpi yakwe yi ta hangalaka, vanyingi va tawa va dawa.” (Dan. 11:26b) Kota lezvi zvi nga phrofetilwe, ka Yimpi yo Sangula ya Misava, a butho ga Alemanya gi no “hangalaka”, ku “dawa” vanhu vo tala. A yimpi leyo yi dele vanhu vo tala nguvhu a ku hundza vontlhe lava va nga dawa ka tiyimpi tontlhe ti vileko kona mahlweni ka yona.

11. Zvini lezvi a hosi ya le n’walungu ni hosi ya le dzongeni ti zvi mahileko?

¹¹ Loku Danieli 11:27, 28 a tlhamusela lezvi zvi nga wa ta maheka a Yimpi yo Sangula ya Misava na yi nga se sangula, i wula lezvaku a hosi ya le n’walungu ni hosi ya le dzongeni va wa ta ‘wulawula mawunwa mezeni yin’we’. I tlhela a wula lezvaku a hosi ya le n’walungu yi wa ta hlengeletela a ‘nhundzu yo tala’. Lezvo hi zvalezvi hakunene zvi nga humelela. Alemanya ni Grã-Bretanha va no bhulisana lezvaku va lava kurula, kanilezvi a cikhati va nga sangula kulwa hi 1914, zvi no tekela ku dlunya a ku va wo hembelana. Na ku nga se chikela a 1914, a tiko ga Alemanya gi wa ganyile nguvhu, laha kuza giva gona tiko ga wumbiri hi ku ganya misaveni yontlhe. Makunu, Alemanya i nolwa ni hosi ya le dzongeni a hluliwa — ku se tatiseka lezvi zvi  nga wulilwe ka Danieli 11:29 ni ka cipandze co sangula ca vhesi 30.

12. Ka Yimpi yo Sangula ya Misava, zvini lezvi a hosi ya le n’walungu ni hosi ya le dzongeni ti zvi mahileko?

¹² Kusukela hi 1914, a hosi ya le n’walungu ni hosi ya le dzongeni tilwa nguvhu ti tlhela tilwa ni vanhu va Nungungulu. Hi cikombiso, ka Yimpi yo Sangula ya Misava, a mufumo wa Alemanya ni wa Grã-Bretanha yi no xanisa a malandza ya Nungungulu ma nga ala kuya yimpini. A mufumo wa Estados Unidos wonawu wu no vhalela a vamakabye lava va nga rangela a ntiro wa kuchumayela. A kuxanisiwa loku ku tatisile a ciphrofeto ci nga ka Kuvhululelwa 11:7-10.

13. Zvini lezvi a hosi ya le n’walungu yi nga maha kusukela hi 1933 ni cikhatini ca Yimpi ya Wumbiri ya Misava?

¹³ Kusukela hi 1933 nguvhunguvhu Yimpini ya Wumbiri ya Misava, a hosi ya le n’walungu yi no vhukela a vanhu va Nungungulu hi ndlela ya xapi. A cikhati leci a vaNazi va nga sangula ku fuma a Alemanya, Hitler ni malandza yakwe va no betela a ntiro wa vanhu va Nungungulu. A hosi leyo ya le n’walungu yi no daya vanhu va Jehovha va kwalomu ka 1500 yi tlhela yi rumela mazanazana ya vona tivaleni ta xanisa. A zvimaho lezvo zvi wa phrofetilwe hi Dhaniyeli. A hosi ya le n’walungu yi no “nyenyezisa a wutshamu ga kubasa” yi tlhela yi “fuvisa a minyikelo ya kuhiswa ya simasima” hi ku betela a vanhu va Nungungulu lezvaku va dzundza a vito ga Jehovha na va tlhatlhekile. (Dan. 11:30b, 31a) Hitler, a hosi yabye, i wa bedjile ku fuvisa a vanhu va Nungungulu tikweni gontlhe ga Alemanya.

14. Himani a ngava hosi ya le n’walungu andzhako ka Yimpi ya Wumbiri ya Misava? Tlhamusela.

¹⁴ Andzhako ka Yimpi ya Wumbiri ya Misava, a União Soviética i nova hosi ya le n’walungu. A sangula ku fuma a zvipandze zva hombe zvi nga lumba a Alemanya. A ku fana ni mufumo wa xapi wa vaNazi, a União Soviética i nova mahela xapi ya hombe nguvhu vontlhe lava va nga rangisa a wukhozeli ga lisine wutomini gabye.

15. Zvini lezvi a hosi ya le n’walungu yi zvi mahileko andzhako ka Yimpi ya Wumbiri ya Misava?

¹⁵ Zvalezvo, andzhako ka Yimpi ya Wumbiri ya Misava, a hosi yiswa ya le n’walungu, ku nga União Soviética ni mifumo leyi yi nga rangelwa hi yena, yi no vhukela a vanhu va Nungungulu. A bhuku ga Kuvhululelwa 12:15-17 gi fananisa a kuvhukelwa loko ni “congo”. Hi kuyelana ni ciphrofeto leci, a hosi leyo yi no betela a ntiro wa hina wa kuchumayela yi tlhela yi kurumeta a mazanazana ya vanhu va Jehovha lezvaku vaya livaleni la xanisa la Sibéria. Hikwalaho, kusukela loku a masiku yo gumesa ma sangulile, a hosi ya le n’walungu yi simama ku xanisa nguvhu a vanhu va Nungungulu, kanilezvi a yi se tshuka yi zvi kota a ku nyimisa a ntiro wabye. *

16. A União Soviética i ci tatisisile kuyini a ciphrofeto ca Danieli 11:37-39?

¹⁶ Lera Danieli 11:37-39. A hosi ya le n’walungu yi no tatisa ciphrofeto leci hi ku nga ‘khataleli a vanungungulu va vapapayi vakwe’. Hi ndlela muni? A União Soviética, i no zama ku gi mbheta ntamu a wukhongeli legi gi nga hi kona hi kale, na a lava ku lovisa wukhongeli gontlhe lomu tikweni. Kasi a kungo lego gi tatiseka, hi 1918, a mufumo wa União Soviética wu no veka nayo lowu wu nga maha ku lomu zvikoleni ku sangula ku gondzisiwa lezvaku Nungungulu a nga kona. A hosi leyi ya le n’walungu yi ‘khozele a nungungulu wa makhokhola’ hi ndlela muni? A União Soviética i gastarile  mali yo tala nguvhu na a tiyisa a butho gakwe ni ku maha zvibhamu zvo tala zva ntamu nguvhu. A hosi ya le n’walungu ni hosi ya le dzongeni ti no guma ti hlengeleta zvibhamu zva ntamu zvo ringana ku daya a tibhiliyoni ta vanhu!

17. Cini a “nchumu wa manyalataniso wu vangako a mbangalakasa”?

¹⁷ A hosi ya le n’walungu yi no tirisana ni hosi ya le dzongeni kasi ti maha a nchumu wa hombe, ku nga ku “yimisa a nchumu wa manyalataniso wu vangako a mbangalakasa”. (Dan. 11:31, NM) A nchumu lowo wa “manyalataniso” ma Nações Unidas.

18. Hikuyini ku wuliwako ku a ma Nações Unidas i “nchumu wa manyalataniso”?

¹⁸ A ma Nações Unidas ma vitaniwa ku i “nchumu wa manyalataniso” hakuva ma ti byela lezvaku ma nga zvi kota ku neha a kurula misaveni yontlhe, a zvilo zvi nga kotiwako ntsena hi Mufumo wa Nungungulu. A ciphrofeto ca Dhaniyeli kambe ci wulile lezvaku a manyalataniso ma ‘vanga a mbangalakasa’ hakuva a ma Nações Unidas ma ta vhukela ma tlhela ma lovisa a wukhongeli gontlhe ga mawunwa. — Wona a kwadru “Tihosi ti lwisanako cikhatini leci ca kugumesa”.

19-20. a) Hikuyini hi faneleko ku tiva a matimu lawa? b) Ciwutiso muni ci to hlamuliwa ka ndzima yi landzelako?

¹⁹ Hi fanele ku tiva a matimu lawa hakuva ma tiyisekisa khwatsi lezvaku kusukela 1870 kala 1991, a ciphrofeto ca Dhaniyeli xungetano hi hosi ya le n’walungu ni hosi ya le dzongeni ci wa kari ci tatiseka. Hikwalaho ha kholwa lezvaku a cipandze leci ci seleko ca ciphrofeto leci conawu ci ta tatiseka.

²⁰ Hi 1991, a União Soviética i nowa. Makunu, hi mani a nga hosi ya le n’walungu nyamutlha? A ciwutiso leci ci ta hlamuliwa ka ndzima yi landzelako.