Skip to content

Skip to table of contents

DILONGI 19

‘Ntinu wu Norte’ mu Thangu Yitsuka

‘Ntinu wu Norte’ mu Thangu Yitsuka

‘Mu thangu yitsuka, ntinu wu sude wala bakasana mambu ayi ntinu wu norte.DANIELI 11:40.

NKUNGA 150 Tomba Yave Muingi Wuvuka

MAMBU TUANLONGUKA *

1. Mambu mbi mbikudulu yi Kibibila yitusadisa kuvisa?

MAMBU mbi mala monikina bisadi bi Yave? Befu tulenda zaba mvutu. Mbikudulu yi Kibibila yitusadisa kuvisa mambu mankinza mala monikina dikabu di Yave. Ayi vadi mbikudulu yimueka yilenda tusadisa kuzaba mambu mbi mintinu minkaka midi beni mangolo mu nza bala vanga. Mbikudulu beni yidi yisonama mu buku yi Danieli kapu 11. Yawu yintubila mintinu miodi minnuana bawu na bawu ayi bantedila ntinu wu norte ayi wu sude. Mambu mawombo ma mbikudulu beni masalama, diawu tulenda ba lufiatu ti mambu mankaka mvandi mala salama.

2. Dedi bummonisina Ngenesi 3:15; Nzaikusu 11:7; ayi 12:17, mambu mbi mankinza tufueti tebukanga moyo bo tunlonguka mbikudulu yi Danieli?

2 Muingi tuvisa mbikudulu yidi mu buku yi Danieli kapu 11, tufueti tebuka moyo ti yawu yintubila to mintinu miyadila mu bibuangu biaba zingilanga bisadi biwombo bi Yave. Mu kudedikisa na batu boso badi mu nza, bisadi bi Nzambi balutidi baluelu mu thalu. Vayi kibila mbi zimfumu aziozi ba tutuadisilanga ziphasi? Kibila Satana ayi batu kanyadila, badi makani ma kubunga baboso bansadilanga Yave ayi Yesu. (Tanga Ngenesi 3:15; Nzaikusu 11:7; ayi 12:17.) Mvandi, mbikudulu Danieli kasonika, yidi kithuadi na zimbikudulu zinkaka zidi mu Kibibila. Diawu, muingi tuvisa buboti mbikudulu beni, tufueti dedikisa yawu na zimbikudulu zinkaka zidi mu Kibibila.

3. Mbi tunkuiza tubila mu dilongi adidi ayi dinlanda?

3 Bo tuma zaba mambu amomo, tuemfiongunina buku yi Danieli 11:25-39. Tunkuiza mona nani wuba ntinu wu norte ayi wu sude mu mvu 1870 nate 1991, ayi tunkuiza mona mvandi kibila mbi didi diambu dinkinza kubalula phisulu’itu mu mambu mankaka ma mbikudulu ayiyi. Mu dilongi dinlanda, tuala tubila madi mu Danieli 11:40–12:1, ayi tunkuiza balula phisulu’itu yitedi mambu mbikudulu beni yintubila tona mvu 1991 nate mvita wu Alimangedoni. Bo tunkuiza longuka dilongi adidi ayi dinlanda, nkinza beni kutala tsielu yintuba: “Mintinu Miodi Midi Kimbeni Mimmonika mu Bilumbu Bitsuka.” Vayi, tufueti zaba theti banani mintinu beni bantubila mu mbikudulu ayiyi.

BUIDI TULENDA ZABILA NANI NTINU WU NORTE AYI WU SUDE?

4. Mambu mbi matatu malenda tusadisa kubakula nani ntinu wu norte ayi wu sude?

4 Va thononu, dizina “ntinu wu norte” diaba tubila mintinu miyadila ku khonzu norte yi Isaeli, ayi dizina “ntinu wu sude” diaba tubila mintinu miyadila ku khonzu sude yi Isaeli. Kibila mbi tulenda tubila mawu? Mona mambu mbasi yivana zitsangu kuidi Danieli katuba: ‘Buabu, yima kuiza muingi kuvanga kuvisa mambu mala monikina batu baku [Dikabu di Nzambi] mu bilumbu bitsuka.’ (Danieli 10:14) Nate mu Pentekoti mu mvu 33 T.K, basi Isaeli bawu baba dikabu di Nzambi va ntoto. Vayi tona mu Pentekoti mu mvu 33 T.K, Yave wuzabikisa ti minlandikini mi Klisto bawu bayiza ba dikabu diandi. Diawu, mbikudulu yidi mu buku yi Danieli kapu 11, yintubila matedi minlandikini mi Yesu bika kuandi dikabu di Isaeli. (Mavanga 2:1-4; Loma 9:6-8; Ngalatia 6:15, 16) Buviokila thangu, mintinu miviakana miyala buka ntinu wu norte ayi wu sude mu zithangu ziviakana. Kheti bobo, diambu dimueka diba didedakana mu bawu. Ditheti, mintinu beni miaba yadilanga mu zitsi ziaba kalanga dikabu di Nzambi. Dimuadi, mambu bavangila dikabu di Nzambi mamonisa ti bawu baba lendanga Nzambi yikiedika, Yave. Dintatu, bawu babuadi baba nuananga mu kibila ki luyalu.

5. Bukiedika ti vaba ntinu wu norte ayi wu sude mu mvu 100 T.K nate mvu 1870? Sudikisa.

5 Mua thangu kuntuala bo vavioka mvu 100 T.K, baklisto bawombo ba luvunu bakota mu kimvuka ki baklisto bakiedika. Bawu balonga malongi ma luvunu ayi basueka kiedika ki Diambu di Nzambi. Tona mu thangu beni nate kutsuka mvu 1870, vasa ba ko dikabu di Nzambi dizabakana va ntoto. Baklisto ba luvunu babuelama buka bititi bi tsola. Mu kibila beni, diyiza ba diambu diphasi kuzaba banani baba baklisto bakiedika. (Matai 13:36-43) Kibila mbi didi diambu dinkinza kuzaba mawu? Mawu mammonisa ti ntinu wu norte ayi ntinu wu sude, basa ba ko va luyalu mu mvu 100 T.K, nate mvu 1870. Kibila vasa ba ko dikabu dizabakana di Nzambi va ntoto muingi bawu banuanisa. * Vayi mua thangu kuntuala bo vavioka mvu 1870, vayiza bue monika ntinu wu norte ayi ntinu wu sude. Buidi tuzabidi mawu?

6. Thangu mbi dikabu di Nzambi divutuka kubue zabakana va ntoto? Sudikisa.

6 Tona mu mvu 1870, dikabu di Nzambi divutuka kubue zabakana. Wawu mvu yaya Charles T. Russell ayi bankaka baba yandi, batona kulonguka Kibibila. Yaya Russell ayi batu baba yandi, basala buka mvuala babikula ‘wukubika nzila’ ava Nzambi katsikika Kintinu kiandi ku Diyilu. (Malaki 3:1) Mu thangu beni, dikabu diaba sadilanga Yave mu phila yisulama diyiza bue zabakana. Bukiedika ti vaba ntinu mu luyalu muingi kutuadisa ziphasi kuidi dikabu di Nzambi? Ndoko tumona.

NANI NTINU WU SUDE?

7. Nani wuba ntinu wu sude mu thangu mvita wutheti wu nza?

7 Mu mvu 1870, Grã-Bretanha yawu tsi yiluta yadila bibuangu biwombo ayi yiba masodi maluta ba mangolo mu nza yoso. Kibibila kifuanikisa luyalu luandi buka mua phoka yinunga ziphoka zinkaka zitatu: França, Espanha, ayi Holanda. (Danieli 7:7, 8) Grã-Bretanha yawu tsi yiyiza ba ntinu wu sude mu Mvita Wutheti Wunneni wu nza. Mu thangu beni, Estados Unidos yawu tsi yiluta ba busina mu nza yoso ayi yitona kusala mu kithuadi na Grã-Bretanha.

8. Nani ntinu wu sude mu bilumbu abibi bitsuka?

8 Mu thangu Mvita Wutheti Wunneni wu nza wutona, Grã-Bretanha ayi Estados unidos banuana khonzu yimueka. Ayi masodi mawu, mawu maluta ba mangolo. Mu thangu beni, Estados Unidos ayi Grã-Bretanha bayiza ba kithuadi ayi ziawu zitsi ziluta ba lulendu mu nza yoso. Dedi bo Danieli kabikudila, ntinu awowo wukutikisa ‘nkangu wunneni beni ayi wungolo.’ (Danieli 11:25) Mu bilumbu abibi bitsuka, Grã-Bretanha ayi Estados unidos bawu bantedila ntinu wu sude. * Vayi, nani ntinu wu norte?

NANI NTINU WU NORTE?

9. Thangu mbi ntinu wu norte kabue monika, ayi buidi mbikudulu yidi mu Danieli 11:25 yisalimina?

9 Mu mvu 1871, bo yaya Russell ayi bankaka baba yandi bavanga dingumba di ndongukulu yi Kibibila, ntinu wu norte wuyiza bue monika. Mu mvu beni, Otto von Bismarck, wuvanga kithuadi na zitsi ziwombo, bawu bayiza ba beni lulendu ayi kuntuala lubundunu beni lu zitsi luyiza tedulu Alemanha. Wilhelm I wuyiza ba ntinu wu Alemanha, ayi nandi wusola Bismarck muingi kaba mfumu mu luyalu luandi. * Buviokila thangu, Alemanha wutona kukengidila zitsi ziwombo zidi ku África, ku Oceano Pacífico ayi wutona kufiesa lulendu lu Grã-Bretanha. (Tanga Danieli 11:25.) Basi Alemanha bakutikisa nkangu wunneni wu masodi mayiza ba beni lulendu buka masodi ma Grã-Bretanha. Ayi bawu basadila masodi beni muingi kunuanisa zimbeni ziawu mu thangu Mvita Wutheti Wunneni wu Nza wutona.

10. Buidi mbikudulu yidi mu Danieli 11:25b, 26 yisalimina?

10 Daniel mvandi wubikula mambu mala monikina Alemanha ayi masodi mandi. Mbikudulu beni yituba ti ntinu wu norte ‘kalasa tatamana ko’. Kibila mbi? “Kibila bala kunkubikila makani ma kisueki. Ayi bobo bandianga bidia biandi, bala kumbunga.” (Danieli 11:25b, 26a) Mu bilumbu bi Danieli, zimfumu zi masodi bawu baba luaku lu kudia “bidia bi ntinu.” (Danieli 1:5) Nani mbikudulu ayiyi yintubila? Yintubila batu ba lulendu baba sadilanga mu luyalu lu Kintinu ki Alemanha, kubunda mvandi zimfumu zi masodi baba salanga va kimueka na ntinu. Mu kibila ki mambu batu beni bavanga, babotula ntinu mu luyalu ayi vayiza tona ntindu wunkaka wu luyalu ku Alemanha. * Mbikudulu beni mvandi yitubila mambu mamonikina ntinu wu norte mu kibila ki mvita kaba na ntinu wu sude. Kibibila kituba matedi ntinu wu norte: ‘Nkangu’andi wu masodi wala tuluka, ayi bawombo bala fua.’ (Danieli 11:26b) Dedi bo Kibibila kitubila, mu mvita wutheti wunneni wu nza, nkangu wu masodi ma Alemanha ‘wutuluka’ ayi bawombo ‘bafua.’ Ayi wawu mvita wuluta vonda batu tona mu thangu yikhulu nate mu thangu beni.

11. Mambu mbi ntinu wu norte ayi wu sude bavanga?

11 Danieli 11:27, 28 yitubila mambu mamonika ava mvita Wutheti Wunneni wu Nza wutona. Yawu yituba ti ntinu wu norte ayi wu sude bala ‘kala va meza yimueka ayi bala kuyivuna bawu yi bawu.’ Ayi mawu mayiza monika. Alemanha ayi Grã-Bretanha batuba ti baba tomba ndembama, vayi bo batona kunuana bawu na bawu mu mvu 1914, bamonisa ti mambu batuba maba ma luvunu. Mbikudulu beni mvandi yituba ti ntinu wu norte wala kutikisa ‘kimvuana kiwombo.’ Ayi mu mvu 1914, Alemanha yawu tsi yimmuadi yiluta ba busina mu nza. Diawu, muingi kumonisa tsundukulu yi mbikudulu yidi mu Danieli 11:29 ayi mu kitini kitheti ki lutangu 30, Alemanha wunuana ayi ntinu wu sude, vayi kasa nunga ko.

MINTINU MINNUANISA DIKABU DI NZAMBI

12. Mambu mbi ntinu wu norte ayi wu sude bavanga mu Mvita Wutheti Wunneni wu Nza?

12 Tona mu mvu 1914, mintinu beni batatamana kunuana bawu na bawu ayi baluta tuadisa zinzomono kuidi dikabu di Nzambi. Dedi, mu Mvita Wutheti Wunneni wu Nza, Alemanha ayi Grã-Bretanha batuadisa ziphasi kuidi dikabu di Nzambi, kibila bamanga kunuana mu mvita. Ayi ntinu wu Estado Unidos, wukotisa buloku zikhomba baba tuama ntuala mu kisalu ki kusamuna. Mambu amomo, mammonisa buidi busundukila mbikudulu yidi mu Nzaikusu 11:7-10.

13. Mambu mbi ntinu wu norte kavanga mu mvu 1930 ayi mu Mvita Wummuadi Wunneni wu Nza?

13 Mu mvu 1930, ntinu wu norte wutuadisa ziphasi zingolo kuidi dikabu di Nzambi mu khambu kiadi, ayi wuluta vanga mawu mu Mvita Wummuadi Wunneni wu Nza. Mu thangu basi Nazi batona kuyala Alemanha, Hitler ayi batu baba ku khonzo’andi bakandimina kisalu ki dikabu di Nzambi. Ntinu wu norte wuvonda nduka 1.500 di Zimbangi zi Yave ayi wukotisa bawombo mu buloku bu phasi. Danieli wubikula mambu moso amomo. Ntinu wu norte wununga ‘kusumuna kibuangu kinlongo,’ ayi ‘kusukisa nkhayilu wu lumbu ka lumbu,’ mu kubotula kiphuanza bisadi bi Yave baba ki kuzitisa dizina diandi. (Danieli 11:30b, 31a) Hitler, ntinu wu Alemanaha wukanikisa kuvonda Zimbangi zioso zi Yave ziba ku Alemanha.

VAYIZA MONIKA NTINU WUMONA WU NORTE

14. Nani wuyiza ba ntinu wu norte bo vavioka Mvita Wummuadi Wunneni wu Nza? Sudikisa.

14 Bo vavioka Mvita Wummuadi Wunneni wu Nza, União Soviética nandi wuyiza ba ntinu wumona wu norte. Wutona kuyadila zitsi ziwombo ziba mu luyalu lu Alemanha. Dedi buvangila basi nazi, União Soviétiva mvandi wuyiza monisa kimbeni kuidi woso mutu waba tulanga mbuongimini yi Yave va theti mu luzingu.

15. Mambu mbi ntinu wu norte kavanga bo Mvita Wummuadi Wunneni wu Nza wumana?

15 Bo Mvita Wummuadi Wunneni wu Nza wumana, União Soviética ayi zitsi ziba yandi kithuadi, batuadisa ziphasi kuidi dikabu di Nzambi. Mbikudulu yidi mu Nzaikusu 12:15-17, yidedikisa zinzomono dikabu di Nzambi baviokila buka ‘muila’. Dedi bo mbikudulu ayoyi yimmonisina, ntinu wu norte wukandimina kisalu kitu ki kusamuna ayi wukuika Zimbangi ziwombo zi Yave kukuenda ku Sibéria. Diawu, tona bilumbu bitsuka bitona, ntinu wu norte wukhidi tuadisa ziphasi kuidi dikabu di Nzambi, vayi kanunganga ko kumanisa kisalu kitu. *

16. Buidi mbikudulu yidi mu Danieli 11:37-39 yisalimina mu luyalu lu União Soviética?

16 Tanga Danieli 11:37-39. Mu phila mbi ntinu wu norte ‘kakhambu monisina lukinzu kuidi Nzambi yi matata mandi’? União Soviética wutomba kutulula binganga bioso. Muingi kununga kudukisa makani mandi, mu mvu 1918 ntinu wutuma muingi balonganga mu bikola ti Nzambi kasi ko. Buidi ntinu wu norte ‘kavanina nzitusu kuidi nzambi yi nzo yingolo’? União Soviética wuvanga mawu, mu kusadila zimbongo ziwombo muingi kukubika nkangu’andi wu masodi ayi wuvangisa binuanunu biwombo bingolo muingi kukindisa luyalu luandi. Ntinu wu norte ayi wu sude, banunga kukutikisa mata mawombo mangolo muingi kuvonda mafunda na mafunda ma batu.

MINTINU MIODI MINSALA MU KITHUADI

17. Nandi bantedila ‘kiuma kitsisi kintuadisanga mbungulu’?

17 Ntinu wu norte wusala mu kithuadi na ntinu wu sude muingi kuvanga diambu dimueka di nkinza; bawu batuadisa ‘kiuma kitsisi kintuadisanga mbungulu.’ (Danieli 11:31) ONU nandi bantedila ‘kiuma kitsisi’.

18. Kibila mbi bamfuanikisa ONU buka ‘kiuma kitsisi’?

18 ONU ba kumfuanikisa buka ‘kiuma kitsisi,’ kibila nandi wuntubanga ti kalenda nunga kuvanga diambu Kintinu ki Nzambi to kilenda vanga: kutuala ndembama mu nza yimvimba. Bo ONU kala ba kiyeku kinkinza mu kutulula binganga bioso bi luvunu, diawu mu mbikudulu beni ba kuntedila kiuma kitsisi ‘kintuadisanga mbungulu’.—Tala tsielu yintuba “Mintinu Miodi Midi Kimbeni mu Bilumbu Bitsuka.”

KIBILA MBI TUFUETI ZABILA ZITSANGU AZIOZI?

19-20. (a) Kibila mbi tufueti zabila mambu amomo? (b) Kiuvu mbi tuala baka mvutu mu dilongi dinlanda?

19 Tufueti zaba mambu amomo, kibila mawu mamvana kivisa ti tona mu mvu 1870 nate mvu 1991, mbikudulu yi Danieli yitedi ntinu wu norte ayi wu sude yisalama. Diawu tulenda ba kiminu ti mambu mankaka ma mbikudulu ayoyi, mvandi mala salama.

20 Mu mvu 1991, luyalu lu União Soviética lumana. Vayi, nani ntinu wu norte mu bilumbu bitu? Dilongi dinlanda diala vana mvutu wu kiuvu akioki.

NKUNGA 128 Kindama ti Kuna Tsuka

^ Lut. 5 Tuidi mu kumona bivisa ti mbikudulu yi Danieli yitedi “ntinu wu norte” ayi “ntinu wu sude” yikhidi salama. Kibila mbi tulenda bela lufiatu mu mawu? Ayi kibila mbi tufueti visila nani mbikudulu ayoyi yintubila?

^ Lut. 5 Mu kibila ki tsudukusu ayoyi, busa fuana ko kubue tuba ti ntinu wu Loma Aureliano (270-275 T.K.) nandi “ntinu wu norte” voti Ntinu Wunkieto Zenobia (267-272 T.K.) nandi “ntinu wu sude.” Mawu mvandi mambalula phisulu’itu mu mambu mabasika mu buku Preste Atenção à Profecia de Daniel! (dp) mu kapu 13 ayi 14.

^ Lut. 9 Mu mvu 1890, ntinu Kaiser Wilhelm II, wubotula kimfumu Bismarck kaba mu luyalu.

^ Lut. 10 Bawu bavanga mambu mawombo mambi matulula ntinu’awu. Dedi, bawu babika kusadisa ntinu, bazabikisa mambu ma kisueki matedi mvita kuidi zimbeni ziawu ayi bakuika ntinu’awu Kaiser kubotuka va luyalu.

^ Lut. 15 Dedi bo buku yi Danieli 11:34 yimmonisina, ntinu wu norte wubika kutuadisa zinzomono kuidi dikabu di Nzambi mu mua thangu. Mawu mamonika mu mvu 1991 bo luyalu lu União Soviética lutona kutuluka.