1, 2. ¿Achkë xtqanukʼuj chpan re tjonïk reʼ?

RONOJEL ri najin yebʼanatäj, nukʼüt chë xa jbʼaʼ chik nrajoʼ rchë nbʼekʼis ri rukʼisbʼäl taq qʼij. Xa jbʼaʼ chik apü, Jehová y Jesús xtkichüp kiwäch jontir ri qʼatbʼäl taq tzij ri nkipabʼaʼ kiʼ chwäch ri Ruqʼatbʼäl Tzij Dios. Loman nbʼanatäj riʼ, ri qʼatöy tzij ri kʼo pa norte chqä ri qʼatöy tzij ri kʼo pa sur xtkiʼän na chʼaʼoj chkiwäch chqä xtkiyaʼ na kʼayewal pa ruwiʼ ri rutinamit Dios.

² Chpan re tjonïk reʼ xtqanukʼuj rij ri profecía kʼo chpan Daniel 11:40 kʼa 12:1. Xtqatamaj achkë riʼ ri qʼatöy tzij ri kʼo pa norte chpan ri qʼij yoj kʼo komä chqä achkë rma ütz nqakʼuqbʼaʼ qakʼuʼx chë Jehová xtqrköl chwäch xa bʼa achkë kʼayewal xkeyaʼöx pa qawiʼ.

3, 4. ¿Achkë riʼ ri qʼatöy tzij ri kʼo pa norte pa qaqʼij komä, y achkë rma nqaʼij riʼ?

³ Taq xchaʼ chiʼ ri Unión Soviética pa junaʼ 1991, ri rusamajelaʼ Dios ri ye kʼo chkipan ri tinamït riʼ xkïl «jbʼaʼ kitoʼik», rma xyaʼöx qʼij chkë rchë xkiyaʼ ruqʼij Dios (Dan. 11:34). Reʼ xuʼän chë xekowin xkitzjoj ri Ruchʼaʼäl Dios chkë ri winäq, y jbʼaʼ chrij riʼ, kan ye kʼïy winäq ri ye kʼo pa taq tinamït ri ye kʼo wä pa ruqʼaʼ ri Unión Soviética xeʼok publicadores. Ye kʼa eqal eqal, Rusia chqä ri rachiʼil xeʼok ri qʼatöy tzij ri kʼo pa norte. Achiʼel xqatzʼët qa chpan ri jun tjonïk, rchë chë jun qʼatbʼäl tzij ntok ri qʼatöy tzij ri kʼo pa norte o ri qʼatöy tzij ri kʼo pa sur kʼo chë nusmajij re oxiʼ naʼoj reʼ: naʼäy, kʼo chë nuqʼät tzij pa ruwiʼ jun tinamït ri akuchï ye kʼo wä ye kʼïy rusamajelaʼ Dios o nuyaʼ kʼayewal pa kiwiʼ; rukaʼn, kʼo chë nukʼüt chë itzel nunaʼ che rä Jehová chqä chkë ri rusamajelaʼ, y rox, ri kaʼiʼ qʼatöy taq tzij riʼ kʼo chë nkiʼän chʼaʼoj chkiwäch.

⁴ Tqatzʼetaʼ achkë rma nqaʼij chë pa qaqʼij komä, Rusia chqä ri rachiʼil ya riʼ ri qʼatöy tzij ri kʼo pa norte. Naʼäy, ryeʼ ma nkiyaʼ ta qʼij chë ntzjöx ri Ruchʼaʼäl Dios chkë ri winäq chqä kiyaʼon kʼayewal pa kiwiʼ ye kʼïy qachʼalal ri ye kʼo chkipan ri tinamït ri ye kʼo pa kiqʼaʼ.  Rukaʼn, rkʼë ri nkiʼän nkikʼüt chë itzel nkinaʼ che rä Jehová chqä che rä rutinamit. Rox, ryeʼ kibʼanon chʼaʼoj rkʼë ri qʼatöy tzij ri kʼo pa sur, ri nukʼambʼej tzij Gran Bretaña chqä Estados Unidos. Tqatzʼetaʼ achkë kibʼanon pä Rusia chqä ri rachiʼil y achkë rubʼanik nukʼüt riʼ chë ye ryeʼ ri nkikʼambʼej tzij ri qʼatöy tzij ri kʼo pa norte.

5. ¿Achkë chë tiempo ntzjöx chpan Daniel 11:40 kʼa 43, chqä achkë nbʼanatäj chpan ri tiempo riʼ?

⁵ (Taskʼij ruwäch Daniel 11:40-43). Re peraj che rä re profecía reʼ nukʼüt chqawäch achkë xkebʼanatäj chpan ri rukʼisbʼäl taq qʼij. Re versículos reʼ nkitzjoj rij ri chʼaʼoj kʼo chkiwäch ri qʼatöy tzij ri kʼo pa norte rkʼë ri qʼatöy tzij ri kʼo pa sur. Daniel xuʼij qa: «Chpan ri rukʼisbʼäl taq qʼij, ri qʼatöy tzij ri kʼo pa sur xtuʼän chʼaʼoj rkʼë ri qʼatöy tzij ri kʼo pa norte» (Dan. 11:40).

6. ¿Achkë nkʼutü chë ri kaʼiʼ qʼatöy taq tzij kʼa najin na nkiʼän chʼaʼoj chkiwäch?

⁶ Ri qʼatöy tzij ri kʼo pa norte chqä ri qʼatöy tzij ri kʼo pa sur kʼa najin na nkiʼän chʼaʼoj chkiwäch rchë yeʼok ri qʼatbʼäl tzij ri kʼo más uchqʼaʼ pa kiqʼaʼ chwäch le Ruwachʼulew. Jojun tzʼetbʼäl. Taquʼ rij ri xbʼanatäj taq xkʼis ri Segunda Guerra Mundial. Ri tiempo riʼ ye kʼïy tinamït ri ye kʼo Europa xekanaj qa pa ruqʼaʼ ri Unión Soviética chqä ri rachiʼil. Reʼ xuʼän chë ri qʼatöy tzij ri kʼo pa sur xtün riʼ kikʼë nkʼaj chik tinamït rchë junan xkipabʼaʼ kiʼ chwäch ri qʼatöy tzij ri kʼo pa norte. Ri chʼobʼoj xkiʼän chkiwäch ri tinamït riʼ xbʼiniʼaj «Organización del Tratado del Atlántico Norte». Chqä re qʼatöy taq tzij reʼ kisachon kʼïy päq rchë chë ki-ejércitos njeʼ más kichqʼaʼ chwäch xa bʼa achkë na chik jun. Y taq chkipan ri nkʼaj tinamït —achiʼel África, Asia o América Latina— kaʼiʼ molaj winäq kibʼanon chʼaʼoj chkiwäch, jun chkë ryeʼ rutoʼon jun molaj, y ri jun chik, rutoʼon chik ri jun molaj. Chkipan ri junaʼ ri kʼa xeqʼax qa, Rusia chqä ri rachiʼil yeʼoknäq pä jojun chkë ri tinamït ri kʼo más kichqʼaʼ. Ri kaʼiʼ qʼatöy taq tzij riʼ kiksan chqä computadoras rchë nkiʼän chʼaʼoj chkiwäch. Ryeʼ yekitaqalaʼ programas rchë computadora chkiwäch rchë nkitzʼlaʼ ruqʼatbʼäl tzij ri jun chik chqä rchë chë ri jun chik nusäch kʼïy päq. Y ri qʼatöy tzij ri kʼo pa norte kʼa najin na nuyaʼ kʼayewal pa ruwiʼ ri rutinamit Dios, achiʼel wä rubʼin qa Daniel (Dan. 11:41).

7. ¿Achkë riʼ «ri Jaʼäl Ruwachʼulew» ntzjöx chpan ri ruwuj Daniel?

⁷ Chpan Daniel 11:41 nuʼij chë ri qʼatöy tzij ri kʼo pa norte xttok apü chwäch «ri Jaʼäl Ruwachʼulew». ¿Achoq chrij najin ntzjon wä Daniel? Ojer qa, nbʼix wä chë Israel ya riʼ wä ri tinamït ri más jaʼäl chkiwäch ri nkʼaj chik (Ezeq. 20:6). Y ri nbʼanö wä jaʼäl che rä ya riʼ chë chriʼ nyaʼöx wä ruqʼij Jehová. Ye kʼa, kan pa Pentecostés rchë ri junaʼ 33, «ri Jaʼäl Ruwachʼulew» ri ntzjöx chpan Daniel, ma chrij ta chik jun tinamït ntzjon wä. ¿Achkë rma nqaʼij riʼ? Rma ri rusamajelaʼ Dios ye kʼo chwäch jontir le Ruwachʼulew. Rma riʼ, nqaʼij chë «ri Jaʼäl Ruwachʼulew» komä, ya riʼ ri samaj najin nuʼän ri rutinamit Dios, jojun chkë ri samaj riʼ ya riʼ nyaʼöx ruqʼij Dios chkipan ri moloj chqä ri rutzjoxik le Biblia.

8. ¿Achkë rubʼanik oknäq apü chwäch «ri Jaʼäl Ruwachʼulew» ri qʼatöy tzij ri kʼo pa norte?

⁸ Chpan ri rukʼisbʼäl taq qʼij, ri qʼatöy tzij ri kʼo pa norte chaq taqïl oknäq apü chwäch «ri Jaʼäl Ruwachʼulew». Jun tzʼetbʼäl. Chpan ri Segunda Guerra Mundial, taq Alemania kʼa ya riʼ na wä ri qʼatöy tzij ri kʼo pa norte, ryä xok apü chwäch «ri Jaʼäl Ruwachʼulew» taq xyaʼ kʼayewal pa kiwiʼ ri rusamajelaʼ Dios chqä xerukamsaj ye kʼïy. Chrij ri Segunda Guerra Mundial, taq ri Unión Soviética xok ri qʼatöy tzij ri kʼo pa norte, ryä xok apü chwäch ri Ruwachʼulew riʼ taq xyaʼ kʼayewal pa kiwiʼ ri winäq ri nkiyaʼ wä ruqʼij Jehová chqä xerutäq äl näj che rä kachoch.

9. Chkipan ri junaʼ ri kʼa xeqʼax qa, ¿achkë rubʼanik ye oknäq apü Rusia chqä ri rachiʼil chwäch «ri Jaʼäl Ruwachʼulew»?

 ⁹ Chkipan ri junaʼ ri kʼa xeqʼax qa, Rusia y ri rachiʼil yeʼoknäq apü chqä chwäch «ri Jaʼäl Ruwachʼulew». ¿Achkë rma nqaʼij riʼ? Chpan ri junaʼ 2017, Rusia xeruyaʼ jojun qachʼalal pacheʼ rma ma xyaʼ ta chik qʼij chkë ri testigos de Jehová nkimöl kiʼ chqä nkitzjoj ri Ruchʼaʼäl Dios. Chqä ma xyaʼ ta chik qʼij chë xeʼuksäx ri qa-publicaciones, yajün ri Traducción del Nuevo Mundo. Ryä chqä xerumäj qa ri jay ri akuchï nqamöl wä qiʼ, ri jay ri akuchï yebʼan wä qanimamoloj chqä ri qa-sucursal ri kʼo Rusia. Rma jontir ri bʼanatajnäq pä, pa junaʼ 2018 ri Molaj Ukʼwäy Bʼey xuʼij chë Rusia chqä ri rachiʼil ya riʼ ri nkikʼambʼej tzij ri qʼatöy tzij ri kʼo pa norte. Ye kʼa röj, ri rusamajelaʼ Jehová, ma nqaʼän ta chʼaʼoj rkʼë jun qʼatbʼäl tzij nixta nqakanuj rubʼanik rchë njal ri qʼatbʼäl tzij riʼ. Ma nqaʼän ta riʼ tapeʼ yeyaʼöx nimaläj taq kʼayewal pa qawiʼ. Pa rukʼexel riʼ, röj xa nqasmajij ri naʼoj kʼo chpan le Biblia ri nuʼij chë qchʼö rkʼë Dios pa kiwiʼ «jontir ri kʼo jun mamaʼ samaj pa kiqʼaʼ chkipan ri qʼatbʼäl taq tzij», y más taq ri qʼatöy taq tzij riʼ nkiʼän chʼobʼoj chrij we nkiyaʼ na qʼij rchë nbʼan rusamaj Jehová o manä (1 Tim. 2:1, 2).

10. ¿Achkë nqtoʼö rchë nqatamaj we ri qʼatöy tzij ri kʼo pa norte xtkowin xtchüp ruwäch ri qʼatöy tzij ri kʼo pa sur?

¹⁰ Ri profecía kʼo chpan Daniel 11:40 kʼa 45 más nutzjoj rij ri qʼatöy tzij ri kʼo pa norte. ¿Ntel chë tzij riʼ chë ri qʼatöy tzij ri kʼo pa norte xtchüp ruwäch ri qʼatöy tzij ri kʼo pa sur? Manä. Ri qʼatöy tzij ri kʼo pa sur kʼa xtjeʼ na taq Jehová chqä Jesús xtkichüp kiwäch jontir ri qʼatbʼäl taq tzij chpan Armagedón (Apoc. 19:20). ¿Achkë rma nqaʼij riʼ? Tqanukʼuj kiwäch ri profecías ye kʼo chpan ri ruwuj Daniel chqä ri wuj Apocalipsis.

11. ¿Achkë nukʼüt ri profecía kʼo chpan Daniel 2:43 kʼa 45? (Tatzʼetaʼ ri achbʼäl ri kʼo pä chwäch re revista reʼ).

¹¹ (Taskʼij ruwäch Daniel 2:43-45). Ri profeta Daniel nutzjoj rij jun mamaʼ achbʼäl ri bʼanon rkʼë jalajöj kiwäch chʼichʼ. Jojun peraj che rä ri achbʼäl riʼ nkikʼambʼej tzij ri qʼatbʼäl taq tzij ri xejeʼ o ye kʼo pa ruwiʼ jun tinamït ri akuchï ye kʼo wä ye kʼïy rusamajelaʼ Dios. Ri ajqanaj, ri bʼanon rkʼë chʼichʼ chqä ulew, nukʼambʼej tzij ri rukʼisbʼäl chkë ri qʼatbʼäl taq tzij riʼ, ntel chë tzij, Gran Bretaña chqä Estados Unidos. Ri profecía nukʼüt chë ri qʼatbʼäl taq tzij riʼ xkejeʼ na kʼa taq ri Ruqʼatbʼäl Tzij Dios xtchüp kiwäch jontir ri qʼatbʼäl taq tzij.

12. ¿Achoq chkij nukʼambʼej wä tzij ri séptimo rujolon ri itzel chköp, y achkë rma janina ruqʼij nqatamaj riʼ?

¹² Ri apóstol Juan nutzjoj chqä kij nmaʼq qʼatbʼäl taq tzij ri xeqʼatö tzij pa kiwiʼ tinamït ri akuchï xejeʼ wä ye kʼïy rusamajelaʼ Dios. Chpan ru-profecía Juan, yejnamäx ri qʼatbʼäl taq tzij riʼ rkʼë jun itzel chköp ri 7 rujolon. Ri séptimo rujolon ri itzel chköp riʼ nukʼambʼej tzij Gran Bretaña chqä Estados Unidos. Reʼ janina ruqʼij nqatamaj, rma chrij ri séptimo jolomäj majun ta chik jun jolomäj ta kʼo. Y yë ri jolomäj riʼ najin nqʼatö tzij taq Cristo chqä ri ru-ejército xtkichüp ruwäch ri jolomäj riʼ chqä ri itzel chköp (Apoc. 13:1, 2; 17:13, 14). *

13, 14. ¿Achkë riʼ «Gog rchë ri tinamït Magog», y achkë rkʼë jbʼaʼ xtbʼanö che rä chë xtkatäj pä chrij ri rutinamit Dios?

¹³ Jun profecía ri kʼo chpan ruwuj Ezequiel nqrtoʼ rchë nqʼax chqawäch achkë rkʼë jbʼaʼ xkebʼanatäj chpan ri rukʼisbʼäl taq qʼij ri xkejeʼ ri qʼatöy tzij ri kʼo pa norte chqä ri qʼatöy tzij ri kʼo pa sur. Chpan Ezequiel 38:10 kʼa 23; Daniel 2:43  kʼa 45; 11:44 kʼa 12:1 y Apocalipsis 16:13 kʼa 16 chqä 21 ye kʼo profecías ri achiʼel ta xa junan ri tiempo chqä ri xkebʼanatäj nkitzjoj. We ke riʼ, xtqayoʼej chë xkebʼanatäj reʼ.

¹⁴ Taq najin chik ri nimaläj tijöj poqonal, «ronojel ri qʼatöy taq tzij ri ye kʼo chwäch le Ruwachʼulew» xtkimöl kiʼ rchë nkiʼän chʼaʼoj (Apoc. 16:13, 14; 19:19). Le Biblia nuʼij chë ri molaj qʼatöy taq tzij riʼ ya riʼ «Gog rchë ri tinamït Magog» (Ezeq. 38:2). Re molaj qʼatöy taq tzij reʼ xkekatäj pä chrij ri rutinamit Dios chqä xtkajoʼ xtkichüp ruwäch. ¿Achkë rma xkekatäj pä chrij? Chpan jun profecía ri ntzjon chrij ri tiempo riʼ, Juan xtzʼët chë xeqä pä mamaʼ taq saqbʼöch pa kiwiʼ ri winäq ri itzel nkinaʼ che rä Dios. Ri saqbʼöch riʼ rkʼë jbʼaʼ nukʼambʼej tzij ri rutzjol xtkiyaʼ ri rusamajelaʼ Jehová chkë ri winäq taq xtkiʼij chkë chë xtchup kiwäch rma Dios. Rkʼë jbʼaʼ yë ri rutzjol riʼ xtbʼanö che rä Gog aj Magog xtkatäj pä chrij ri rutinamit Dios rchë xtchüp ruwäch (Apoc. 16:21).

15, 16. a) ¿Achoq chrij komä ntzjon wä Daniel 11:44 chqä 45? b) ¿Achkë xtbʼanatäj rkʼë ri qʼatöy tzij ri kʼo pa norte chqä ri nkʼaj chik qʼatöy taq tzij?

¹⁵ Rkʼë jbʼaʼ ri kuw rutzjol xtkiyaʼ ri rusamajelaʼ Dios chqä ri nimaläj kʼayewal xtyaʼöx pa kiwiʼ kimä ri rukʼulel Dios xa junan rkʼë ri nutzjoj Daniel 11:44 chqä 45 (taskʼij ruwäch). Chriʼ, Daniel nuʼij chë ri qʼatöy tzij ri kʼo pa norte «xtchʼpü rukʼuʼx kimä ri rutzjol ri yepë pa este chqä pa norte. Rma riʼ kan xtkatäj ruyowal chqä kan ye kʼïy xtchüp kiwäch». Ri tzij «ye kʼïy» chpan re profecía reʼ, achiʼel ta chkij ri rusamajelaʼ Jehová ntzjon wä. * Rkʼë jbʼaʼ, aweʼ Daniel najin nutzjoj ri rukʼisbʼäl nimaläj kʼayewal xtyaʼöx pa ruwiʼ ri rutinamit Dios.

¹⁶ Taq ri qʼatöy tzij ri kʼo pa norte chqä ri nkʼaj chik qʼatöy taq tzij ri ye kʼo chwäch le Ruwachʼulew xkekatäj pä chrij ri rutinamit Jehová, ryä, ri kʼo ronojel uchqʼaʼ pa ruqʼaʼ, xtkatäj ruyowal chkij chqä chriʼ xtchapatäj wä ri nimaläj chʼaʼoj ri rubʼiniʼan Armagedón (Apoc. 16:14, 16). Chpan ri qʼij riʼ, ri qʼatöy tzij ri kʼo pa norte «xtchuptäj ruwäch, y majun achkë xttoʼö rchë» (Dan. 11:45). Ke riʼ chqä xtbʼanatäj kikʼë ri qʼatöy taq tzij ri ye kʼo chpan ri molaj ri nbʼix Gog aj Magog che rä.

17. ¿Achkë riʼ Miguel ri nutzjoj Daniel 12:1, chqä achkë xtuʼän?

 ¹⁷ Ri jun chik versículo rchë ri ru-profecía Daniel nuqʼalajsaj más chqawäch achkë rubʼanik xtchup ruwäch ri qʼatöy tzij ri kʼo pa norte chqä ri rachiʼil. Chqä nuʼij chqë ri rubʼanik xtqrköl Dios (taskʼij ruwäch Daniel 12:1). ¿Achkë yeʼel chë tzij ri tzij ye kʼo chpan re versículo reʼ? Miguel ya riʼ chik jun rubʼiʼ Jesús, ri Qʼatöy Tzij pa qawiʼ. Kan pa junaʼ 1914, taq xok Qʼatöy Tzij chlaʼ chkaj, ryä «paʼäl» rchë nutoʼ rutinamit Dios. Xa jbʼaʼ chik apü, ryä «xtbʼekatäj pä», ntel chë tzij, xtchüp kiwäch ri rukʼulel chpan Armagedón, ri ruchʼaʼoj Dios. Rkʼë re chʼaʼoj reʼ xtkʼis wä ri «nimaläj kʼayewal ri majun bʼëy bʼanatajnäq ta» ri xtzjoj qa Daniel. Chpan ru-profecía Juan ri kʼo chpan Apocalipsis, ri tiempo ri xtbʼekʼis rkʼë Armagedón nbʼix «ri nimaläj tijöj poqonal» che rä (Apoc. 6:2; 7:14).

18. ¿Achkë rma majun rma nqaxiʼij qiʼ chwäch jontir ri xkebʼanatäj chqawäch apü?

¹⁸ Ri ru-profecía Daniel chqä Juan nkikʼüt chqawäch chë ri xkenman rutzij Jehová chqä Jesús xkekʼaseʼ qa taq xtbʼekʼis ri «nimaläj kʼayewal ri majun bʼëy bʼanatajnäq ta». Rma riʼ, majun ta rma nqaxiʼij qiʼ chwäch jontir ri xkebʼanatäj chqawäch apü. Daniel nuʼij chë kibʼiʼ ri xkekʼaseʼ qa tzʼibʼan qa «chpan ri wuj» (Daniel 12:1). ¿Achkë kʼo chë nqaʼän röj rchë chë ri qabʼiʼ xtjeʼ chpan ri wuj riʼ? Kʼo chë nqakʼüt chë qakʼuqbʼan qakʼuʼx chrij Jesús, ri Rukarneʼl Dios (Juan 1:29). Kʼo chë nqajäch qiʼ pa ruqʼaʼ Dios chqä nqqasäx pa yaʼ (1 Ped. 3:21). Chqä nkʼatzin nqaʼän jontir ri kʼo pa qaqʼaʼ rchë yeqatoʼ ri nkʼaj chik rchë nkitamaj ruwäch Jehová, ke riʼ xtqakʼüt chë nqajoʼ ri Ruqʼatbʼäl Tzij Dios.

19. ¿Achkë nkʼatzin nqaʼän komä, y achkë rma?

¹⁹ Rma riʼ, ¿ajän nkʼatzin nqakowirsaj ri qakʼuqbʼäl kʼuʼx chrij Jehová chqä chrij ri rutinamit? ¡Kan komä nkʼatzin nqaʼän riʼ! Chqä nkʼatzin nqakʼüt chë nqajoʼ chë ri Ruqʼatbʼäl Tzij Dios nuqʼät tzij pa qawiʼ. We xtqaʼän riʼ, xtqaköl qa qiʼ taq ri Ruqʼatbʼäl Tzij Dios xtchüp ruwäch ri qʼatöy tzij ri kʼo pa norte chqä ri qʼatöy tzij ri kʼo pa sur.