1-2. Éé ní eé ló sọ́l boo mm̀ nakà togó belí é?

È MONÌ gã́bug nú ea zógè kọọ̀ è di mm̀ gbò deé e tṍó é gé tà. Pọ́ì ńkem̀ tṍó àla, Jìhóvà nè Jíízọ̀s Kráìst é kyọgàlà sĩ́ kpóó bẹbẹ̀l ea gé bé Boǹ Ménéá. Besĩ́ níá kálá naaá, méné boo gù nè méné boo kpọ̀lọ̀-kpọ̀lọ̀ é kilsĩ́ gè beá ene vaá biigè ló gbò níí Bàrì.

² Mm̀ nakà togó bel ge nòí, èé ló sọ́l boo gbò kọ́ọ̀ bùlà Bàrì ea di mm̀ kpá Dányẹ̀l 11:40–12:1. Èé nyímá ló nen ea dú méné boo gù kátogóí nè nú ea náa vaá èé kilsĩ́ gè ié agẹló vaá dẹlẹ nyíé boo kọọ̀ Jìhóvà é kpenài kọ̀láá bé e nu meà naa.

3-4. Mée ní ea dú méné boo gù deè nieí é? Baatẽ́.

³ Tṍó e bẹbẹ̀l pá Soviet Union beè dọ mm̀ gbáá 1991, gbò níí Bàrì beè gbóó kpáá ié lóó. Kpá Dányẹ̀l baatẽ́ íè lóóí naamá “ńkem̀ nvèè bá”. (Dán. 11:34) Níí beè naa kọ bàá kpáá taaá ló kọ́ kpẹ̀a, naa ní e gã́bug gbò kọ̀ kpẹ̀a e ba beè di kè bá bẹbẹ̀l pá Soviet Union beè gbóó kpáá palàge bọọ dọ ló. Ńkem kem, Russia nè gbò e bà gbáaẹ́ ló beè gbóó bẹ̀l dú méné boo gù. Dì belí bé e beè ló sọ́l boo naá mm̀ togó bel ge nò ea dì besĩ́ì nííá, à íe taà kà nú e bẹbẹ̀l é náa besĩ́ à kálá láá dú méné boo gù àbèè méné boo kpọ̀lọ̀-kpọ̀lọ̀: (1) àé bẹl boo kunukẽ̀ kiẽ́e e bà gé bíìgè ló gbò níí Bàrì, (2) àé zógè tení dú ló a láb kọ à dúè neǹ ọ́b Jìhóvà nè pá a gbò (3) àé zọ dõòna kà méné beá.

⁴ Níì gbò bug ea náa vaá è kọọ̀ dó Russia nè gbò e bà gbáaẹ́ ló ní ea dú méné boo gú deè nieí é. (1) Bà kub sìtóm kọ̀ kpẹ̀a, vaá biigè ló gã́bug gãà pá vígà e bà di kiẽ́e  e baala gé bẹl. (2) Ba gbò lábvá zógè kọọ̀ bà ọ́bví Jìhóvà nè pá a gbò. (3) Bà gé zọ méné boo kpọ̀lọ̀-kpọ̀lọ̀ beá, ea dú bẹbẹ̀l Anglo-America. Naanii mè é ẹb nú e pá Russia nè gbò e bà gbáaẹ́ ló ni náa ea zógè kọọ̀ bà dú méné boo gù.

5. Mókà kpò tṍó ní e kpá Dányẹ̀l 11:40-43 géè ló bel kilma ló é, vaá éé é nááá tṍóá ẽ́?

⁵ Bugi Dányẹ̀l 11:40-43. Nakà kọ́ọ̀ bùlà Bàrìí kọ́ gbò nu ea é nááá mm̀ gbò deé e tṍó é gé tà. À baatẽ́ bé e méné boo gù nè méné boo kpọ̀lọ̀-kpọ̀lọ̀ é béá naa. Dányẹ̀l beè gbẹẹ́ sĩ́ kọọ̀ mm̀ gbò deé e tṍó é gé tà, méné boo kpọ̀lọ̀-kpọ̀lọ̀ “é bé” méné boo gù, àbèè ge “zọ̀ẹ dùlà.”—Dán. 11:40; ekk.

6. Éé ní ea zógè kọọ̀ pálàa kà ménéí gé béá ene ẽ́?

⁶ Méné boo gù nè méné boo kpọ̀lọ̀-kpọ̀lọ̀ kilsĩ́ gè beá ene boo béè ge dú nen ea é lẹẹlà bel ló bàlà boo. Dì belí nu dòòmà bá, zẹ́ẹ́ bugi togó boo nú ea beè naaá tṍó e Bàà Tóm Bé Bàlà Booá íná kùbmà, pá Soviet Union beè dààmà togó gè lẹ̀ẹ̀là bel ló gã́bug ketõ̀ò ea di bálá sĩ́ Europe. Bé e méné boo gù beè labví láb naa beè náa kọ méné boo kpọ̀lọ̀-kpọ̀lọ̀í á zìgà ge tú pá a gbò bé gbá ló gbò bé ea aa dõòna kà gbò dó mm̀ ge beemá méné boo gù, ba beè kọ̀là North Atlantic Treaty Organization (NATO). Méné boo gù nè méné boo kpọ̀lọ̀-kpọ̀lọ̀ beè tú gã́bug kpègè zalmá gã́bug nuù bé e bàé béémá ene. Ba beè beá nágé ene tení dú ló gè nvèè sãa kúm ba gbò neǹ ọ́b ea di Africa, Asia, nè Latin America. Mm̀ gbò gbáá e ã́àa aa m-má, pá Russia nè gbò e bà gbáaẹ́ ló beè palàge ié kpóó mm̀ zivèkà bàlà booí. Ba beè tu nágé gbò nuù bé e bà tú kòmpútà naamá beemá méné boo kpọ̀lọ̀-kpọ̀lọ̀. Gbò ménéí a gba bel áá ọ̀và kọọ̀ gbò nuù bé e bà tú kòmpútà naamáí a náa kọ bàá peelìè gã́bug kpègè vaá kyọ̀ẹ̀ sĩ́ áá ba bẹbẹ̀l. Dì belí bé e Dányẹ̀l beè gbẹẹ́ sĩ́ kọ́ naaá, méné boo gù dì ea gé náa uú boo gbò níí Bàrì.—Dán. 11:41.

7. Éé ní ea dú “kunukẽ̀ ea Kpé Dẽeá” ẽ́?

⁷ Kpá Dányẹ̀l 11:41 kọ́ọ̀ méné boo gù é bã́ boo “kunukẽ̀ ea Kpé Dẽeá.” Níà mókà kunukẽ̀ ẽ? Mm̀ dó Ízràẹ̀l deè kéléá, a beè dú gè ẹ̀b kunukẽ̀ pá Ízràẹ̀l dì belí “kunukẽ̀ ea kpé dẽe lọ̀l vaá à lee boo zivèkà kunukẽ̀í.” (Èzí. 20:6) Sõò nú ea beè náa kọọ̀ kunukẽ̀a á palàge kpe dẽe beè dú boo béè kọọ̀ níà kiẽ́e e gbò nen ólò tõo nè fã̀ Jìhóvà. Lọ̀l gé mm̀ deè Péntikọ̀st 33 C.E., “kunukẽ̀a” náa beè du ná enè kpò ketõ̀ò ea di boo kunukẽ̀í; níí dú kà kà boo béè kọọ̀ deè nieí, gbò níí Jìhóvà di kọ̀láá ketõ̀ò ea di boo kunukẽ̀í. Deè nieí, “kunukẽ̀ ea Kpé Dẽeá” dú tóm e gbò níí Jìhóvà gé sí, ea dú gè sí nònù nè ge kọ́ kpẹ̀a.

8. Mósĩ́ deè ní e méné boo gùa beè bã boo “kunukẽ̀ ea Kpé Dẽeá” ẽ́?

⁸ Mm̀ gbò deé e tṍó é gé tàí, méné boo gùa kilsĩ́ gè olòó bã boo “kunukẽ̀ ea Kpé Dẽeá.” Dì belí nu dòòmà bá, tṍó e bẹbẹ̀l Nazi Germany beè dú méné boo gùa, èlmà tõ̀ò mm̀ ní ea égè bàà tóm bé bàlà booá, ménéá beè bã boo “kunukẽ̀ ea Kpé Dẽeá” tení dú ló gè biigè ló vaá fẹ́ gbò níí Bàrì. Tṍó e ní ea égè Bàà Tóm Bé Bàlà Booá ni íná kùbmà, tṍó e pá Soviet Union beè gbóó bẹ̀l dú méné boo gù,  nakà ménéá beè bã boo “kunukẽ̀ ea Kpé Dẽeá” tení dú ló gè biigè ló gbò níí Bàrì vaá kpó va lọl ba gbò be.

9. Mm̀ gbò gbáá e ã́àa aa m-má, mósĩ́ deè ní e dó Russia nè gbò e bà gbáaẹ́ ló beè bã boo “kunukẽ̀ ea Kpé Dẽeá” ẽ́?

⁹ Mm̀ gbò gbáá e ã́àa aa m-má, pá Russia nè gbò e bà gbáaẹ́ ló beè bã̀ nàgé boo “kunukẽ̀ ea Kpé Dẽeá.” Mósĩ́ deè e? Mm̀ gbáá 2017 na, nakà méné ea gé bẹl boo gùí beè kùb tóm Gbò Neǹ Ditõ̀ò Jìhóvà vaá sii gã́bug ọ̀và nvee tọọ̀ kpọ́gọ́lọ́. A beè kùb nàgé bẹẹ gbò kpá, bií ló New World Translation. A beè sii nagé bẹẹ gbò tọ nàà tóm, gbò Kíndòm Họ́ọ̀l nè Àsémblì Họ́ọ̀l ea di Russia. Tṍó e gbò níí nááá lọ̀l, mm̀ gbáá 2018 na, Gbò Ge Tulè Tóm beè gbóó nyimá ló dó Russia nè gbò e bà gbáaẹ́ ló naamá méné boo gù. Sõò, kọbèè tṍó e bà palàge biìgè ló gbò níí Jìhóvà, bà náa zigà ge bé kpóó ea gé bẹl àbèè ge gbĩ́ gè nyaaná. Tãa vó, bà ólò gbàn tṍ ló nòòkúu ea di mm̀ Kpá Káí ea kọ́ é tã̀àgã ló Bàrì boo “dénè gbò e bà di m lẹ̀ẹ̀là bel,” èlmà tõ̀ò tṍó e bà gé ne béèlàfùl ea é láá tọá ló bẹẹ dì pọ́ì ge fã̀àmà Bàrì.—1 Tím. 2:1, 2.

10. É kọọ̀ méné boo gù é láá bé méné boo kpọ̀lọ̀-kpọ̀lọ̀ èl bá? Baatẽ́.

¹⁰ Kọ́ọ̀ bùlà Bàrì ea di mm̀ kpá Dányẹ̀l 11:40-45 bọọgẹ̀ ló bel kilma ló méné boo gù. É kọọ̀ níí tõó dọ̀ kọ àé láá bé méné boo kpọ̀lọ̀-kpọ̀lọ̀ èl bá? Ẽ́èe. Méné boo kpọ̀lọ̀-kpọ̀lọ̀í é “dí ea gé bẹl” tṍó e Jìhóvà nè Jíízọ̀s é kyọsĩ́ bẹbẹ̀l gbò nen mm̀ bé Ámàgídòn. (Kùùà 19:20) Éé ní ea náa èé láá àgala boo é? Bugi togó boo nú e kọ́ọ̀ bùlà Bàrì ea di mm̀ kpá Dányẹ̀l nè Kùùà Nù tẹ́lẹ bàlà kẽ.

11. Éé ní e nú ea di mm̀ kpá Dányẹ̀l 2:43-45 tẹ́lẹ bàlà kẽé? (Ẹ̀b fùtó ea di boo kóó kpáí.)

¹¹ Bugi Dányẹ̀l 2:43-45. Kọ́ọ̀ bùlà Bàrì Dányẹ̀l baatẽ́ kele-kele bẹbẹ̀l gbò nen ea náa uú boo gbò níí Bàrì. Bà baá va tẽ́ naamá kele-kele ketõ̀ò ea di ló kpã̀àmà ńneǹ té e bà tú kpọ́gọ́lọ́ naamáá. Bà tú pììa kpọ́gọ́lọ́ nè loobã́ naamá boo ká tọ ea di ló ńneǹ téí, ea doà bá dee deè nvéè bẹbẹ̀l gbò nen. Boo ká tọọ̀ ńneǹ téí tõó dọ̀ bẹbẹ̀l Anglo-America. Kọ́ọ̀ bùlà Bàrìá tẹ́lẹ bàlà kẽ kọọ̀ bẹbẹ̀l Anglo-America é di ea gé bẹl tṍó e Boǹ Méné Bàrì é dú gé kyọ̀sĩ́ bẹbẹ̀l gbò nen.

12. Éé ní e àlàbà kà togó nom̀ kọ̀la tõó dọ̀ ẹ, vaá éé ní ea náa kọ níá á dú kà kà ẹ?

¹² Neǹ tóm Jọ́ọ̀n ló nágé bel ea kil ló gbò kpóó bẹbẹ̀l e ba bẹbẹ̀l tú bíígá ló tẹlẹ boo gbò níí Bàrì. Jọ́ọ̀n tú bẹbẹ̀lí doolé ló nom̀ kọ̀l ea íe àlàbà kà togóá. Nom̀ kọ̀l ea íe àlàbà kà togoá tõó dọ̀ bẹbẹ̀l Anglo-America. Níí palàge dú kà kà boo béè kọọ̀ naa íe na dõòna kà togó ea kpáá dì daalá lọl ló níí. Ní ea égè àlàbà kà togó ea dí ló nom̀ kọ̀la é di ea ge bẹbẹ̀l tṍó e Kráìst nè pá a gbò bé é dú gé kyọ̀ẹ sĩ́ bií ló na gbò nom̀ kọ̀la. *—Kùùà 13:1, 2; 17:13, 14.

13-14. Mée ní ea dú “Gọ̀g ea aa boo kukukẽ̀ Mégọ̀g” e, vaá éé ní ea é náa kọ á naa uú boo gbò níí Bàrì e?

¹³ Èzíkiẹ̀l beè emí ene kà kọ́ọ̀ bùlà Bàrì ea kọ́ nèi nú ea é láá naaá besĩ́ bà kálá  kyọ̀gàlà sĩ́ méné boo gù nè méné boo kpọ̀lọ̀-kpọ̀lọ̀. À bélí kọọ̀ kọ́ọ̀ bùlà Bàrì ea di mm̀ kpá Èzíkiẹ̀l 38:10-23; Dányẹ̀l 2:43-45; 11:44–12:1; nè Kùùà Nù 16:13-16, 21 gé lóá bel nyòòmà tẽ̀ènè kà nu. Be níà kà kà, nee nú e bugì togó boo kọ àé náááí.

¹⁴ Sìgà tṍó aa ló tṍó e pọ̀b kpo tã̀àgã̀ ni dààmà togó, “dénè gbò méné e a gé bẹl bàlà boo” é gbááá ló dú tẽ̀ènè kà. (Kùùà 16:13, 14; 19:19) Gbò dó e bà gbááá lóí ní e Kpá Káí kólíe “Gọ̀g ea aa boo kunkukẽ̀ Mégọ̀g” e. (Èzí. 38:2) Gbò dó e bà gbááá lóí é gbá bõoná naa uú boo gbò níí Bàrì vaá pììga boo gè kyọ̀ va sĩ́ lọ̀l. Éé ní ea é man nàà uú booí é? Mm̀ ene kà kọ́ọ̀ bùlà Bàrì ea kil ló tṍóí, neǹ tóm Jọ́ọ̀n beè kọọ̀ gbele báa báà múú ea nyee belí kpò dem é fííági aa káála dọ boo gbò ọ́b Bàrì. Báa báà múú ea nyee belí kpò demá é láá tõó dọ̀ gbele agẹbá lẹ̀ẹ̀la tóm bèèla bel Bàrì e gbò níí Jìhóvà é vee. Àé láá dú gè kọọ̀ lẹ̀ẹ̀la tómí ní ea é nveè súng Gọ̀g ea aa boo kunukẽ̀ Mégọ̀g kọ á naa uú boo gbò níí Bàrì vaá gbĩ́ gè kyọ̀gàlà va sĩ́ lọ̀l ẹ.—Kùùà 16:21.

15-16. (a) Mókà nú ea é nááá ní e kpá Dányẹ̀l 11:44, 45 gé ló bel kilma ló é? (b) Éé ní ea é nááá ló méné boo gù nè Gọ̀g ea aa boo kunukẽ̀ Mégọ̀g e?

¹⁵ Nakà agẹbá lẹ̀ẹ̀la tóm nè dee deè nvéè nàà uú boo ea aa bá gbò ọ́b Bàrìí é láá dú tẽ̀ènè kà nú ea dú gè ló bel kilma ló mm̀ kpá Dányẹ̀l 11:44, 45. (Bugi.) Mm̀ ketõ̀ò Kpá Káíá, Dányẹ̀l kọ́ọ̀ “kpẹ̀a ea silà aa deè báà nàànì nè deè boo gù” tãagẽ méné boo gù naa ní ea gbóó aa boó mm̀ “gbele kpóó ló súngá.” À dú bùlà méné boo gùí “gè kyọ̀sĩ́ gã́bug nen.” Gbò níí Jìhóvà ní ea é láá dú “gã́bug nen” e kĩí gé kọ́á ẹ́. * Be à sẹlẹ Dányẹ̀l géè baatẽ́ dee deè nvéè nàà uú boo ea é dọ́ boo gbò níí Bàrì.

¹⁶ Nàà uú boo ea aa bá méné boo gùí nè gbò dó ea gbáaẹ́ ló é palàge nvèè súng Neǹ Ea Bọọ Lọ̀l Vaá À Leeá, naa  ní ea é dómà bé Ámàgídòn. (Kùùà 16:14, 16) Kà lèlà tṍóá ní e bàé kyọ sĩ́ méné boo gù nè gbò dó ea gbáaẹ́ ló ea tõó dọ̀ Gọ̀g ea aa boo kunukẽ̀ Mégọ̀g e, vaá náa é íe “tọ́ọ̀ kà neǹ nvèè bá”.—Dán. 11:45.

17. Mée ní ea dú “sã́áná méné” e bà kólíe Máíkẹ̀l mm̀ kpá Dányẹ̀l 12:1 é, vaá éé ní ea náa ẽ́?

¹⁷ Kà lèlà gã́bel ea bẽene níí mm̀ kpá Dányẹ̀l baatẽ́ bé e méné boo gù nè dénè gbò ea dṹùnàe é íe kyọ̀à sĩ́ naa, nè bé ea é dú gè dùùlà beéle naa. (Bugi Dányẹ̀l 12:1.) Éé ní e nakà gã́belí tõó dọ̀ ẹ? Máíkẹ̀l, níà dõòna kà béè bẹẹ Méné Jíízọ̀s Kráìst. À dì ea “gé kpènà” gbò níí Bàrì lọ̀l gé mm̀ gbáá 1914 ea beè dààmà togó ge bẹl boo Bón Méné Bàrìa. Pọ́ì ńkem̀ tṍó àla, “àé élá èla,” àbèè ge kyọ̀gàlà sĩ́ pá a gbò ọ́b mm̀ bé Ámàgídòn. Nakà bé ní ea é dú dee deè nvéè nú ea é nááá e Dányẹ̀l kólíe gbele “tṍó tã̀àgã̀” mm̀ nòòtẽ́ gbò nvín nen ẽ́. Kọ́ọ̀ bùlà Bàrì Jọ́ọ̀n ea di mm̀ kpá Kùùà Nù kólí gbò nu ea é zẹ́ẹ́ naaá besĩ́ nakà béí kálá beá kolíe “gbele kpóó ló tã̀àgà.”—Kùùà 6:2; 7:14.

18. Èé náà và láá àgala boo kọ èé ful zelí bá gbò tã̀àgã̀í ẽ́?

¹⁸ Èé láá àgala boo kọ èé ful zelí bá gbò nuí boo béè kọọ̀ Dányẹ̀l nè Jọ́ọ̀n tẹ́lẹ bàlà kẽ kọọ̀ gbò e bà fã Jìhóvà vaá nyoone nvéè Jíízọ̀s é ful zelí bá tṍó tã̀àgã̀í. Dányẹ̀l kọ́ọ̀ gbò e bàé ful zelí bá é dú gbò e ba bée di “mm̀ kpáá.” (Dán. 12:1) Éé ní eé náa kọbé bà émí bẹẹ bée mm̀ kpáá ẹ́? Èé íè ge zogè kọọ̀ è íè zìgà mm̀ Jíízọ̀s, ea dú Nvín Naanà Ból Bàrìa. (Jọ́ọ̀n 1:29) À dú bíi kọ é kìn lóó nè Bàrì vaá dììa múú. (1 Pít. 3:21) Bií ló gè zogè kọ è nveenìè sãa kúm Boǹ Méné Bàrì tení dú ló gè pììgà kiẽ́e bẹẹ kpóó sim tùlà ge nvèè bá nè dõòna gbò kọ bàá nó nú ea kil ló Jìhóvà.

19. Éé ní eé náa kátogóí é, vaá ló éé?

¹⁹ Kátogóí ní ea dú kà lèlà tṍó ea bọ́ló kọ é dẹlẹ nyíé boo Jìhóvà nè a bõ̀ònatõ̀ò ẽ. Kátogóí ní ea dú tṍó gè nvèè sãa kúm Boǹ Méné Bàrì e. Be è náa vó, èé íe dùùà tṍó e Boǹ Méné Bàrì é kyọsĩ́ méné boo gù nè méné boo kpọ̀lọ̀-kpọ̀lọ̀.