1-2. Twĩneenea kyaũ ĩsomonĩ yĩĩ?

ŨMŨNTHĨ, kũte ĩvinda yĩngĩ o na yĩva, twĩ na maũndũ maingĩ meũtũĩkĩĩthya kana twĩkalĩte mũthyanĩ wa ĩvinda ya mũminũkĩlyo wa nthĩ ĩno nthũku. O mĩtũkĩ, Yeova na Yesũ Klĩsto nĩmekwananga silikalĩ ila ivĩngaa Ũsumbĩ wa Ngai. Ĩndĩ ũu ũtanamba kwĩkĩka, mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ na wa ngalĩ ya ĩtheo meendeea kũkitana mo ene, na kũkita andũ ma Ngai.

² Ĩsomonĩ yĩĩ twĩneenea wathani ũla wĩ ĩvukunĩ ya Ndanieli 11:40–12:1. Nĩtũkwona nũũ mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ ũmũnthĩ, na tũisyoka twone nĩkĩ tũtonya kwĩkala tũuĩtye na tũte na nzika kana Yeova akatũtangĩĩa o na maũndũ maia.

3-4. Nũũ mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ ũmũnthĩ? Elesya.

³ Ĩtina wa Soviet Union kũvalũka mwaka wa 1991, andũ ma Ngai ala maĩ isionĩ ila syasumbĩkĩtwe nĩyo nĩmakwatie “ũtethyo mũnini,” kana ũthasyo wa kavinda. (Nda. 11:34) Na nũndũ wa ũu, nĩmambĩĩe kũtavany’a mateũsiĩĩwa, na ĩtina wa ĩvinda ĩnini atavany’a ngili maana maingĩ nĩmongelekile isionĩ ila tene syaĩ ungu wa Soviet Union. Ĩndĩ ĩtina wa myaka mĩna, Russia vamwe na nthĩ ila ingĩ syĩ ngwatanĩo nayo nĩyatw’ĩkie mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ. O tondũ ĩsomo ĩvĩtu yonanĩtye, nĩ kana silikalĩ ĩtw’ĩke nĩyo mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ kana wa ngalĩ ya ĩtheo, no nginya yĩke maũndũ aa atatũ: (1) yũkite athũkũmi ma Ngai, kana ĩsumbĩke vandũ ve athũkũmi ala aingĩ ma Ngai, (2) yonany’e kwĩsĩla meko mayo kana nĩmenete Yeova na andũ make, na (3) ĩisindanĩa ũkũmũ na mũsumbĩ ũsu ũngĩ.

 ⁴ Nĩkĩ tũtonya kwasya kana ũmũnthĩ Russia vamwe na nthĩ ila ingĩ syĩ ngwatanĩo nayo nĩyo mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ? Kĩtumi nũndũ (1) nĩmokitĩte athũkũmi ma Ngai kwa kũkũna maluvuku wĩa woo wa kũtavany’a na kũthĩny’a ana-a-asa na eĩtu-a-asa ngili maana maingĩ ala mekalaa isionĩ ila masumbĩkĩte. (2) Kwĩka ũu kwonanasya kana nĩmamenete Yeova na andũ make. (3) Methĩĩtwe maisindana na mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩtheo, ũla nĩ Ũsumbĩ Mũnene wa Nthĩ wa Britain na Amelika. Ekai twone maũndũ ala mekĩtwe nĩ Russia vamwe na nthĩ ila ingĩ syĩ ngwatanĩo nayo, na tũyona nĩkĩ tũkwasya kana nĩyo mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ.

5. Ĩandĩko ya Ndanieli 11:40-43 yĩneeneete ĩvinda yĩva, na yathanie nĩ kyaũ kĩkekĩka ĩvindanĩ yĩu?

⁵ Soma Ndanieli 11:40-43. Kĩlungu kĩĩ kya wathani kĩeleetye mĩthenya ya mũminũkĩlyo. Kĩeleetye ũndũ mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ na wa ngalĩ ya ĩtheo methĩĩtwe maisindana. Ndanieli athanie kana ĩvindanĩ ya mũminũkĩlyo, mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩtheo “nũkakĩlan’ya vinya” na mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ.​—Nda. 11:40.

6. Nĩ maũndũ meva mekwonany’a kana asumbĩ asu elĩ nĩmethĩĩtwe maikĩlany’a vinya?

⁶ Mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ na wa ngalĩ ya ĩtheo methĩĩtwe maisindanĩa ũkũmũ, kĩla ũmwe ayenda kũtw’ĩka mũsumbĩ mũnene wa nthĩ. Kwa ngelekany’o, ĩtina wa Kaũ wa Kelĩ wa Nthĩ Yonthe, Soviet Union vamwe na nthĩ ila ingĩ syĩ ngwatanĩo nayo nĩyasumbĩkie isio mbingĩ sya Europe. Kĩu nĩkyatumie mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩtheo aseũvya ngwatanĩo ya ita sya nthĩ syĩ kĩvathũkany’o yĩtawa NATO. O na ũmũnthĩ, asumbĩ asu elĩ no maendeee kũsindana kwa kũtũmĩa mbesa mbingĩ maiseũvya mĩio yĩ vinya ya kaũ. Na ĩvinda yĩla kwaĩ na makaũ na ithokoo Africa, Asia, na nthĩ sya Amelika ila ineenaa Kĩlatinĩ, mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ okitie wa ngalĩ ya ĩtheo kwa kũtetheesya amaitha ma mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩtheo makaũnĩ asu. Myakanĩ ya mĩtũkĩ, Russia vamwe na nthĩ ila ingĩ syĩ ngwatanĩo nayo nĩtw’ĩkĩte nthĩ yĩ vinya mũno ĩũlũ wa nthĩ. O na nĩyũkitĩte mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩtheo ĩitũmĩa kombiũta. Na eka ũu, mũsumbĩ ũsu aasya kana mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩtheo atũmĩaa vulongulamu nthũku sya kombiũta kũmwanangĩa maũndũ ma viasala na siasa, nake mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩtheo aasya oou. Na o tondũ Ndanieli wathanĩte, mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ nũendeee kũthĩny’a andũ ma Ngai.​—Nda. 11:41.

7. Ĩla “nthĩ nzeo” nĩ kyaũ?

⁷ Ndanieli 11:41 yaĩtye kana mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ nũkavota ĩla “nthĩ nzeo.” Nthĩ ĩsu nĩ yĩva? Ĩvindanĩ ya tene, nthĩ ya Isilaeli nĩyo yaĩ “nthĩ ĩla nzeo mũno kwĩ nthĩ ila ingĩ syonthe.” (Esek. 20:6, The Holy Bible in Current Kikamba Language) Kĩla kyatumaa nthĩ ĩsu yĩthĩwa yĩ ya mwanya mũno nĩ kana vau nĩ vo ũthaithi wa w’o watwaĩĩaw’a. Ĩndĩ kwambĩĩa Vendekosito ya mwaka wa 33, “nthĩ” ĩsu ti nthĩ yĩ vandũ ũtonya kũthi, na ũu nĩ w’o nũndũ ũmũnthĩ athũkũmi ma Yeova me kĩla vandũ ĩũlũ wa nthĩ. Kĩvathũkany’o na ũu, ĩla “nthĩ nzeo” ũmũnthĩ nĩ maũndũ onthe ala andũ ma Yeova mekaa, ta kũmũthaitha kwa kũthi maũmbanonĩ na ũtavany’a.

8. Mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ alikĩte ĩla “nthĩ nzeo” ata?

⁸ Mĩthenyanĩ ĩno ya mũminũkĩlyo, mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ nũlikĩte ĩla “nthĩ nzeo” mavinda maingĩ. Kwa ngelekany’o, yĩla Germany ĩsumbĩkĩtwe nĩ kyama kya Nazi yatw’ĩkie mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ, na mũno mũno ĩvinda ya kaũ wa kelĩ wa nthĩ yonthe, mũsumbĩ  ũsu nĩwalikile ĩla “nthĩ nzeo” kwa kũthĩny’a na kũaa andũ ma Ngai. Ĩtina wa Kaũ wa Kelĩ wa Nthĩ Yonthe yĩla Soviet Union yatw’ĩkie mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ, nĩyalikile ĩla “nthĩ nzeo” kwa kũthĩny’a andũ ma Ngai na kũmathamĩĩsya kũasa na kwoo.

9. Myakanĩ ya mĩtũkĩ, Russia vamwe na nthĩ ila ingĩ syĩ ngwatanĩo nayo ĩlikĩte ĩla “nthĩ nzeo” ata?

⁹ Myakanĩ ya mĩtũkĩ, o nayo Russia vamwe na nthĩ ila ingĩ syĩ ngwatanĩo nayo nĩlikĩte ĩla “nthĩ nzeo.” Yĩkĩte ũu ata? Mwakanĩ wa 2017, mũsumbĩ ũsu wa ngalĩ ya ĩũlũ nĩwakũnie maluvuku wĩa wa andũ ma Yeova na ekya ana-a-asa na eĩtu-a-asa amwe yela. O na ĩngĩ nĩwakũnie maluvuku mavuku maitũ, vamwe na Mbivilia ya New World Translation. Na eka ũu, nĩwoosie ovisi wa ũvonge wa Russia, o vamwe na Nyũmba sya Ũsumbĩ na Nyũmba sya Maũmbano Manene. Nũndũ wa ũu, mwaka wa 2018 Nzama Ĩla Ĩtongoesye nĩyatangaasie kana Russia vamwe na nthĩ ila ingĩ syĩ ngwatanĩo nayo nĩyo mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ. Ĩndĩ o na andũ ma Yeova mathĩnw’a mũno wĩana ata, mayĩtĩkĩlaa kwĩka ũndũ ũkwonany’a nĩmeũvĩnga silikalĩ, kana nĩmekwenda kũmĩvĩndũa. Vandũ va ũu, tũatĩĩaa ũtao wa Mbivilia kwa kũvoyea “onthe ala me na ũkũmũ,” na mũno mũno yĩla mekwĩka ũtwi ũtonya kũvĩngĩĩsa ũthasyo witũ wa ũthaithi.​—1 Tim. 2:1, 2.

10. We mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ nũkasinda wa ngalĩ ya ĩtheo? Elesya.

¹⁰ Wathani ũla ũandĩkĩtwe nthĩnĩ wa Ndanieli 11:40-45 ũneeneete mũno maũndũ ala mekwĩkwa nĩ mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ. Ĩndĩ ũu nĩ kwonany’a kana akasinda mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩtheo? Aiee. Nĩkĩ tũkwasya ũu? Nũndũ mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩtheo akeethĩwa e o “thayũ” yĩla Yeova na Yesũ makananga silikalĩ syonthe sya andũ kaũnĩ wa Alimaketoni. (Ũvu. 19:20) Nĩkĩ tũte na nzika na ũndũ ũsu? Ekai twone kĩla wathani wa Ndanieli na wa Ũvuany’o ũwetete.

11. Ĩandĩko ya Ndanieli 2:43-45 yĩwetete ĩũlũ wa kyaũ? (Sisya visa ĩthangũnĩ ya mbee vyũ.)

¹¹ Soma Ndanieli 2:43-45. Mwathani Ndanieli nĩwawetie ĩũlũ wa mũvw’anano mũnene ũla waseũvĩtw’e na syũma syĩ kĩvathũkany’o. Kĩla kĩlungu mũvw’ananonĩ ũsu kyonanasya silikalĩ syĩ kĩvathũkany’o ila syasumbĩkie nthĩ syĩ na andũ aingĩ ma Ngai, na syĩthĩĩtwe iisumbĩka myaka yĩ kĩvathũkany’o. Nyaaĩ sya mũvw’anano ũsu iseũvĩtw’e na kĩaa kĩvulanĩte na yũmba. Nyaaĩ isu syonanasya silikalĩ ya mũthya mũvw’ananonĩ ũsu, ĩla nĩ Ũsumbĩ Mũnene wa Nthĩ wa Britain na Amelika. Kwoou wathani ũsu wonanasya kana Ũsumbĩ Mũnene wa Nthĩ wa Britain na Amelika ũkeethĩwa o ũendeee kũsumbĩka yĩla Ũsumbĩ wa Ngai ũkoka kwananga silikalĩ syonthe sya andũ.

12. Mũtwe wa mũonza wa ĩla nyamũ ya kĩthekanĩ wonanasya kyaũ, na nĩkĩ kũmanya ũu nĩ kwa vata?

¹² O nake mũtũmwa Yoana nĩwawetie ĩũlũ wa mosumbĩ manene ma nthĩ ala makasumbĩka nthĩ syĩ na andũ aingĩ ma Yeova. Aelekanilye mosumbĩ asu na nyamũ ya kĩthekanĩ yĩ na mĩtwe mũonza. Mũtwe wa mũonza wa nyamũ ĩsu wonanasya Ũsumbĩ Mũnene wa Nthĩ wa Britain na Amelika. Kũmanya ũndũ ũsu nĩ kwa vata nũndũ vaiĩ vandũ vonanĩtye kana nyamũ ĩsu nĩmeasya mũtwe ũngĩ ĩtina wa ũsu. Mũtwe ũsu wa mũonza ũkeethĩwa o ũendeee kũsumbĩka yĩla Klĩsto na ita syake sya ĩtunĩ makawananga vamwe na ĩ nyamũ yonthe. *​—Ũvu. 13:1, 2; 17:13, 14.

13-14. Nũũ “Ngoki, wa nthĩ ya Makoki,” na nĩ kyaũ kĩtonya kũtuma avithũkĩa andũ ma Ngai?

¹³ Wathani ũla wĩ nthĩnĩ wa Esekieli 38:10-23 nũtonya kũtũtetheesya kũmanya kĩla kĩtonya kwĩkĩka mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ na wa ngalĩ ya ĩtheo matanamba kwanangwa. Veonekana wathani ũsu wa Esekieli na mawathani ala me ĩvukunĩ ya Ndanieli 2:43-45; 11:44–12:1; na Ũvuany’o 16:13-16, 21 maneeneete o kĩndũ kĩmwe. Ethĩwa ũu nĩ w’o, twĩĩsilya maũndũ aa maatĩĩe nĩmo makekĩka.

¹⁴ Ĩvinda ĩna ĩtina wa ũla thĩna mũnene kwambĩĩa, “asumbĩ ma nthĩ yonthe” makoombana vamwe me ngwatanĩo. (Ũvu. 16:13, 14; 19:19) Mbaĩ isu ikethĩwa syĩ ngwatanĩo nĩsyo Maandĩkonĩ syĩtĩtwe “Ngoki, wa nthĩ ya Makoki.” (Esek. 38:2) Mbaĩ isu ikavithũkĩa andũ ma Ngai na kũtata kũmamina vyũ. Nĩ kyaũ kĩkatuma syĩka ũu? Wathaninĩ ũla mũtũmwa Yoana waandĩkie aielesya ĩvinda yĩu aisye kana mbua nene mũno ya mavia ĩkauĩĩa amaitha ma Ngai. Nĩvatonyeka mbua ĩsu ya ngelekany’o ĩkethĩwa ne ũvoo ũla andũ ma Yeova makatavany’a ĩũlũ wa ũsilĩlo mateũvuva andũ. Ũvoo ũsu nũtonya kwĩthĩwa new’o ũkatuma Ngoki wa Makoki avithũkĩa andũ ma Ngai e na kĩeleelo kya kũmatuta vyũ ĩũlũ wa nthĩ.​—Ũvu. 16:21.

15-16. (a) Ĩandĩko ya Ndanieli 11:44, 45 yĩtonya kwĩthĩwa yĩneeneete kyaũ? (b) Nĩ kyaũ kĩkakwata mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ na mbaĩ ila ingĩ ikatw’ĩka Ngoki wa Makoki?

¹⁵ Maũndũ ala mawetetwe nthĩnĩ wa Ndanieli 11:44, 45 (soma) nĩmatonya kwĩthĩwa maneeneete o ũvoo ũsu mũito vamwe na ĩvinda yĩu amaitha ma Ngai makavithũkĩa andũ make. Ĩandĩkonĩ yĩu Ndanieli aĩtye kana “maũvoo ala makauma wumĩlonĩ wa syũa na ala makauma ngalĩ ya ĩũlũ” makathĩny’a mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ, ũla ũkauma na aithi e na “ũthilĩku mũnene.” Mũsumbĩ ũsu akethĩwa aendete “kũmaveta vyũ aingĩ.” Nĩvatonyeka ndeto “aingĩ” ĩkethĩwa ĩyonany’a andũ ma Yeova. * Kwoou no kwĩthĩwa Ndanieli aneeneaa ĩvinda yĩla amaitha ma Ngai makavithũkĩa andũ make ya mũthya na maitata kũmamina vyũ.

¹⁶ Yĩla mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ vamwe na  silikalĩ ila ingĩ sya andũ ikavithũkĩa andũ ma Ngai, ũndũ ũsu ũkathatya mũno Ngai Mwene Vinya W’onthe na ĩndĩ kaũ wa Alimaketoni ũyambĩĩa. (Ũvu. 16:14, 16) Ĩvindanĩ yĩu mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ, vamwe na mbaĩ ila ikatw’ĩka Ngoki wa Makoki, nũkavika mũminũkĩlyo wake, na “vati ũmwe ũkamũtethya.”​—Nda. 11:45.

17. Nũũ ĩandĩkonĩ ya Ndanieli 12:1 wĩtĩtwe Mikaeli, “ũla mũnene wĩ mbee mũno ũsumbĩnĩ,” na athaniwe akeka ata?

¹⁷ Mũsoa ũla ũatĩĩe ĩvukunĩ yĩu ya Ndanieli nũeleetye mũnango ũndũ mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ vamwe na silikalĩ ila ingĩ ikethĩwa nake makavika mũminũkĩlyo woo, na ũndũ ithyĩ tũkatangĩĩwa. (Soma Ndanieli 12:1.) Mũsoa ũsu ũeleetye kyaũ? Mikaeli nĩ ĩsyĩtwa yĩngĩ ya Mũsumbĩ witũ, Klĩsto Yesũ. Nĩwe ũla “ũũngamaa kwondũ” wa andũ ma Ngai, na ethĩĩtwe ayĩka ũu kuma mwaka wa 1914 yĩla watw’ĩkie Mũsumbĩ wa Ũsumbĩ wa Ngai ĩtunĩ. Ĩvinda yĩte vaasa, “nũkaũngama,” kana nũkosa ĩtambya ya kwananga amaitha make, kaũnĩ wa Alimaketoni. Kaũ ũsu nĩw’o ũkaminĩĩa ĩvinda yĩla Ndanieli wĩtĩte “ĩvinda ya thĩna” ũla ũtaaoneka ĩngĩ ĩũlũ wa nthĩ. Naw’o wathani wa Yoana ũla wĩ nthĩnĩ wa Ũvuany’o wĩtĩte ĩvinda yĩu ya thĩna vamwe na kaũ ũsu ‘ũla thĩna mũnene.’​—Ũvu. 6:2; 7:14.

18. Nĩkĩ tũtonya kweteela maũndũ ala me mbee witũ tũteũtelemanga?

¹⁸ No tweteele ĩvinda yĩu tũteũtelemanga nũndũ Ndanieli na Yoana nĩmatũĩkĩĩthĩtye kana ala mamũthũkũmaa Yeova na Yesũ makavonoka thĩna ũsu mũnene. Ndanieli aĩtye kana ala makavonoka no ala masyĩtwa moo ‘maandĩkĩtwe ĩvukunĩ.’ (Nda. 12:1) Twaĩle kwĩka ata nĩ kana masyĩtwa maitũ malike ĩvukunĩ yĩu? No nginya twonany’e nesa kana nĩtũmũĩkĩĩe Yesũ, ũla nĩwe Kalondu ka Ngai. (Yoa. 1:29) No nginya twĩyumye tũmũthũkũme Ngai na tũivatiswa. (1 Vet. 3:21) Na no nginya tũkwate mbau Ũsumbĩ wa Ngai kwa kwĩka kyonthe kĩla tũtonya tũtetheesye angĩ mamũmanye Yeova.

19. Yĩĩ nĩ ĩvinda ya kwĩka ata, na nĩkĩ?

¹⁹ Yĩĩ nĩyo ĩvinda ya kwĩmanyĩsya kũmũĩkĩĩa Yeova vamwe na ũseũvyo wake. Na nĩyo ĩvinda ya kũkwata mbau Ũsumbĩ wa Ngai vyũ. Tweeka ũu, tũkatangĩĩwa yĩla mũsumbĩ wa ngalĩ ya ĩũlũ na wa ngalĩ ya ĩtheo makethĩwa mayanangwa nĩ Ũsumbĩ wa Ngai.