1-2. Ta ko jenaaj etali ilo katak in?

ELÕÑL̦O̦K kein kam̦ool ko ippãd kiiõ jãn kar m̦okta me rej kaalikkar bwe jej mour ilo jem̦l̦o̦kin raan ko ãliktata an jukjukun pãd in. Ejjabto jãn kiiõ, Jeova im Jesus renaaj ko̦kkure aolep kien ko rej jum̦aik Aelõñ eo. M̦okta jãn an wal̦o̦k iien in, kiiñ eo an eañ im kiiñ eo an rak renaaj wõnm̦aanl̦o̦k wõt im jum̦aik doon im jum̦aik armej ro an Anij.

² Ilo katak in, jenaaj etale kanaan eo ilo Daniel 11:40–12:1. Jenaaj etale wõn eo ej kiiñ eo an eañ kiiõ im etke jemaroñ peran ilo ad naaj jelm̦aik apañ ko repãd im̦aad.

3-4. Wõn eo ej kiiñ eo an eañ kiiõ? Jouj im kõmel̦el̦e.

³ Ãlikin an kar jako an wõr an Soviet Union maroñ ilo 1991 eo, armej ro an Anij ilo aelõñ ko me rar pãd ium̦win kien in rar m̦õn̦õn̦õ kõn aer kar bõk “jidik jipañ,” mel̦el̦ein rar anemkwõj ium̦win jidik iien. (Dan. 11:34) Tokjãn men in, rar maroñ anemkwõj in kwal̦o̦k naan, im ejjabto tokãlik ear wõr elõñ to̦ujin oran ri-kwal̦o̦k naan ro ilo jikin ko me rar m̦õttan Soviet Union. Jidik kõn jidik, Russia ekoba aelõñ ko rej jerbal ippãn im jipañe, rar erom kiiñ eo an eañ. Ãinwõt kar kwal̦o̦k kake ilo katak eo l̦o̦k juon, bwe juon kien en kiiñ eo an eañ ak kiiñ eo an rak, ewõr jilu men ko ej aikuj in kõm̦m̦ani: (1) ej aikuj tõl ilo jikin ko armej ro an Anij rej jokwe ie ak jikin ko me rej jum̦aik im kaeñtaan er ie, (2) ej kaalikkar ikijjeen kõm̦m̦an ko an bwe ej kõjdate Jeova im armej ro an, im (3) ej jum̦aiki kiiñ eo juon.

 ⁴ Lale etke jemaroñ ba bwe kiiñ eo an eañ rainin ej Russia ekoba aelõñ ko rej jerbal ippãn im jipañe. (1) Rej tarin̦aeik armej ro an Anij ilo aer kar kamo jerbalin kwal̦o̦k naan eo im jum̦aik im kaeñtaan elõñ iaan bukwi to̦ujin ro jeid im jatid me rej jokwe ilo jikin ko rej pãd ium̦win tõl eo aer. (2) Aer kõm̦m̦ani men kein rej kaalikkar bwe redike Jeova im armej ro an. (3) Rej jum̦aik kiiñ eo an rak, Aelõñ eo Ekajoortata ilo Lal̦ in Anglo-Amedka. Jen lale ta ko Russia ekoba aelõñ ko rej jerbal ippãn im jipañe rar kõm̦m̦ani im etke men kein rej kam̦ool bwe rej kiiñ eo an eañ.

5. Tõre ta eo Daniel 11:40-43 ej kõnono kake, im ta eo ej wal̦o̦k ilo tõre in?

⁵ Riit Daniel 11:40-43. M̦õttan kanaan in ej kwal̦o̦k kõn ta ko renaaj wal̦o̦k ilo raan ko ãliktata. El̦ap an kwal̦o̦k kõn an kiiñ eo an eañ im kiiñ eo an rak jum̦aik doon. Ãinwõt an kar Daniel kanaan, ilo raan ko ãliktata, kiiñ eo an rak enaaj “tarin̦aeik” ak jum̦aik kiiñ eo an eañ.​—Dan. 11:40.

6. Ta kein kam̦ool ko rej kwal̦o̦k bwe kiiñ ro ruo rej jum̦aik doon?

⁶ Kiiñ eo an eañ im kiiñ eo an rak rej wõnm̦aanl̦o̦k im jiãiik doon bwe juon iaaer en kien eo ekajoortata ilo lal̦ in. Ñan waanjoñak, l̦õmn̦ak kõn ta eo ear wal̦o̦k ãlikin Pata eo an Lal̦ Kein Karuo, Soviet Union ekoba aelõñ ko rej jerbal ippãn im jipañe rar bõk kajoor ioon elõñ iaan jikin ko ilo Europe. Innem kiiñ eo an rak ear errã ippãn aelõñ ko jet ñan kakobaik jarin tarin̦ae ko aer ippãn doon ñan jum̦aik kiiñ eo an eañ. Im etan doulul in ej NATO. Kiiñ eo an eañ im kiiñ eo an rak rej jiãiik doon ilo aerro jol̦o̦k el̦ap jããn ñan kajjioñ kõm̦m̦an bwe kumi in tarin̦ae eo aer en kumi in tarin̦ae eo ekajoortata. Kiiñ eo an eañ ear tarin̦ae n̦ae kiiñ eo an rak ilo an rejetake ri-kõjdat ro an kiiñ eo an rak, ilo Africa, Eijia, im Latin Amedka. Ilowaan iiõ ko rej kab jem̦l̦o̦kl̦o̦k, ear jino l̦apl̦o̦k kajoor eo an Russia ekoba aelõñ ko rej jerbal ippãn im jipañe ilo pel̦aakin lal̦ in. Rej bar jum̦aik kiiñ eo an rak ilo aer kõjerbali kampiutõr ko. Kiiñ ro rej n̦aruon doon ilo aerro ba bwe rej kõjerbali bũrookraam̦ ko ilo kampiutõr ko ñan kõm̦m̦an bwe ren luuj jããn bareinwõt ñan ko̦kkure kien ko aer. Im ãinwõt an kar Daniel kanaan kake, kiiñ eo an eañ ej wõnm̦aanl̦o̦k wõt im kajjioñ ko̦kkure armej ro an Anij.​—Dan. 11:41.

7. Ta “ãneo eaiboojoj”?

⁷ Daniel 11:41 ej ba bwe kiiñ eo an eañ enaaj del̦o̦ñl̦o̦k ñan ilowaan “ãneo eaiboojoj.” Ãne ta in? Ilo iien ko etto, kar watõk bwe lukkuun aelõñin Israel ej ãneo me el̦aptata an “aiboojoj jãn ãne otemjej.” (Ezk. 20:6) Bõtab men eo ear kõm̦m̦an bwe ãnin en lukkuun aorõk, ej kõnke ekar jikin eo me rar kabuñ ñan Jeova ie. Jãn kar Pentekost 33 C.E. eo, ear jako an “ãneo eaiboojoj” juon lukkuun jikin ijin ioon lal̦ in, im jemaroñ ba ejim̦we men in kõnke armej ro an Jeova rej ajeeded ipel̦aakin lal̦ in. Kõn men in, rainin “ãneo eaiboojoj” ilo kõkkar ej aolep m̦akũtkũt ko rej wal̦o̦k ilo doulul eo an Jeova, men in ej kitibuj aer kõm̦m̦ani men ko ãinwõt aer kabuñ ñan Jeova ikijjeen aer etal ñan kweilo̦k ko im aer kwal̦o̦k naan.

8. Ewi wãween an kar kiiñ eo an eañ del̦o̦ñ ñan ilowaan “ãneo eaiboojoj”?

⁸ Ilo raan ko ãliktata, elõñ alen an kiiñ eo an eañ del̦o̦ñ ñan ilowaan “ãneo eaiboojoj.” Ñan waanjoñak, ke Nazi Jãmne ear erom kiiñ eo an eañ, ilo kar Pata eo an Lal̦ Kein Karuo, kiiñ in ear del̦o̦ñl̦o̦k ñan ilowaan “ãneo eaiboojoj”  ilo an kar jum̦ae im kaeñtaan im m̦an armej ro an Anij. Ãlikin Pata eo an Lal̦ Kein Karuo ke Soviet Union ear erom kiiñ eo an eañ, kiiñ in ear del̦o̦ñ ñan ilowaan “ãneo eaiboojoj” ilo an kar jum̦aik im kaeñtaane armej ro an Anij, im ear kõm̦m̦an bwe ren em̦m̦akũt ñan juon jikin ettol̦o̦k jãn ijo jikier.

9. Ewi wãween an kar Russia ekoba aelõñ ko rej jerbal ippãn im jipañe del̦o̦ñ ñan ilowaan “ãneo eaiboojoj” ium̦win iiõ ko rej kab jem̦l̦o̦k?

⁹ Im ium̦win iiõ ko rej kab jem̦l̦o̦k, Russia ekoba aelõñ ko rej jerbal ippãn im jipañe rar bareinwõt del̦o̦ñ ñan ilowaan “ãneo eaiboojoj.” Ewi wãween? Ilo kar 2017 eo, kiiñ in an eañ ear kamoik jerbal eo an armej ro an Jeova im likũt jet iaan em̦m̦aan im kõrã ro jeid im jatid ilo kalbuuj. Ear bareinwõt kabõjrak aer kõjerbali im lito letak bok ko ad ekoba Baibõl̦ eo ad (New World Translation). Ejjab men in wõt, ak ear bareinwõt bõk ra eo an doulul in ilo Russia, Im̦õn Kweilo̦k ko, im Im̦õn Kweilo̦k ko Rel̦l̦ap. Ãlikin aer kõm̦m̦ani men kein, ilo 2018 eo Kumi eo Ej Lale Aolep Eklejia ko an Ri-Kõnnaan ro an Jeova rar kwal̦o̦k bwe Russia ekoba aelõñ ko rej jerbal ippãn im jipañe rej kiiñ eo an eañ. Bõtab, meñe armej ro an Jeova rej iioon jum̦ae im eñtaan jãn kien ko, ak rejjab kõn̦aan bõk kun̦aaer ilo jabdewõt m̦akũtkũt ñan kajjioñ jum̦aik ak ukot kien ko. Ijello̦kun aer ãindein, rej l̦oor naanin kakapilõklõk eo jãn Baibõl̦ ñan jar kõn “aolep ro reutiej,” el̦aptata ñe rein rej kõm̦m̦ani pepe ko me remaroñ jelõt anemkwõj in kabuñ.​—1 Tim. 2:1, 2.

10. Kiiñ eo an eañ enaaj ke anjo̦ ioon kiiñ eo an rak? Jouj im kõmel̦el̦e.

¹⁰ El̦ap wõt an kanaan eo ilo Daniel 11:40-45 kwal̦o̦k kõn jerbal ko an kiiñ eo an eañ. Men in ej ke mel̦el̦ein bwe enaaj anjo̦ ioon kiiñ eo an rak? Ejjab. Kiiñ eo an rak enaaj “mour wõt” ilo iien eo Jeova im Jesus renaaj ko̦kkure aolep kien ko an armej ilo iien tarin̦ae eo Armagedon. (Rev. 19:20) Etke jejel̦ã bwe men in enaaj wal̦o̦k? L̦õmn̦ak kõn ta ko kanaan ko ilo Daniel im Revelesõn rej kwal̦o̦k kaki.

11. Ta eo Daniel 2:43-45 ej kwal̦o̦k kake? (Lale pija eo ilo kilin bok in.)

¹¹ Riit Daniel 2:43-45. Ri-kanaan Daniel ej kwal̦o̦k kõn kajjojo iaan kien ko me rar jelõt armej ro an Anij. Ewõr juon ekjab kileplep me m̦õttan ko kajjojo ilo ãnbwinnin rej jutak kõn kajjojo iaan kien kein. Ne ko neen ekjab in me rej kõm̦m̦an jãn aen im kãre ippãn kũl̦e, rej jutak kõn kien eo ãliktata ilo kanaan in. Ne ko neen ekjab in rej jutak kõn Aelõñ eo Ekajoortata ilo Lal̦ in Anglo-Amedka. Kanaan in ej kaalikkar bwe Aelõñ eo Ekajoortata ilo Lal̦ in Anglo-Amedka enaaj jutak wõt ñe Aelõñ eo an Anij enaaj itok im ko̦kkure kien ko an armej.

12. Bar eo kein kajiljilimjuon ilo menninmour eo awiia ej jutak kõn ta, im etke eaorõk bwe jen jel̦ã men in?

¹² Rijjilõk Jon ej bareinwõt kwal̦o̦k kõn kajjojo iaan kien ko rar kajoortata ilo lal̦ in me rar irooj ioon armej ro an Jeova. Jon ej kwal̦o̦k kõn kien kein ãinwõt menninmour eo awiia me ewõr jiljilimjuon bõran. Bar eo kein kajiljilimjuon ilo menninmour in ej jutak kõn Aelõñ eo Ekajoortata ilo Lal̦ in Anglo-Amedka. Eaorõk men in kõnke ejjãmin bar wõr juon bar me enaaj eddek ippãn menninmour in. Bar eo kein kajiljilimjuon ilo menninmour in enaaj l̦ap wõt kajoor eo ippãn ilo tõre eo Christ im rũttarin̦ae ro an ilañ renaaj ko̦kkure e im aolepen menninmour eo. *​—Rev. 13:1, 2; 17:13, 14.

13-14. Wõn “Gog ilo ãne in Megog,” im ta eo emaroñ kõm̦m̦an bwe en kõn̦aan kajjioñ ko̦kkure armej ro an Anij?

¹³ Juon kanaan Ezekiel ear je ej kwal̦o̦k jet mel̦el̦e ko kõn ta eo emaroñ wal̦o̦k ilo raan ko ãliktata an kiiñ eo an eañ im kiiñ eo an rak. Ñe jej lo bwe kanaan ko ilo Ezekiel 38:10-23; Daniel 2:43-45; 11:44–12:1; im Revelesõn 16:13-16, 21 rej aolep kõmel̦el̦e kõn juon wõt tõre im kõn men ko rej wal̦o̦k, eokwe erkein men ko jemaroñ kõtmãne bwe renaaj wal̦o̦k.

¹⁴ Ãlikin an jinoe eñtaan eo el̦ap, enaaj wõr juon iien “kiiñ ro iaolepen lal̦” renaaj koba ippãn doon im ejaake juon kumi. (Rev. 16:13, 14; 19:19) Kumi in enaaj erom men eo Baibõl̦ ej n̦aetan “Gog ilo ãne in Megog.” (Ezk. 38:2) Kumi in me ejaakin elõñ aelõñ renaaj kajjioñ ko̦kkure aolepen armej ro an Anij ilo juon wõt iien. Ta eo enaaj kõm̦m̦an bwe en jino tarin̦ae in? Ke rijjilõk Jon ear kõnono kõn iien in, ear lo aij ko rekkillep rej wõtlo̦k jãn lañ ioon ri-kõjdat ro an Anij. Aij kein rekkillep emaroñ kõkkar kõn naanin ekajet eo ekajoor me armej ro an Jeova renaaj kwal̦o̦k kake. Ennaan in emaroñ kõm̦m̦an bwe “Gog ilo ãne in Megog” en kajjioñ ko̦kkure armej ro an Jeova im kõn̦aan jol̦o̦k aolepeer jãn lal̦ in.​—Rev. 16:21.

15-16. (1) Ta ko Daniel 11:44, 45 emaroñ kõnono kaki? (2) Ta eo enaaj wal̦o̦k ñan kiiñ eo an eañ im aelõñ ko jet m̦õttan Gog ilo ãne in Megog?

¹⁵ Ennaan in ekajoor im tarin̦ae eo ãliktata an ri-kõjdat ro an Anij remaroñ ejja men ko wõt me Daniel 11:44, 45 (Riit.) ej kõnono kaki. Ilo ijin, Daniel ej ba bwe “naan jãn rear im eañ” rej kainepataik kiiñ eo an eañ, eo enaaj diwõjl̦o̦k ilo an lukkuun “illu.” Kiiñ eo an eañ enaaj lukkuun kõn̦aan “kajeepepl̦o̦k elõñ.” An ba “elõñ” emaroñ jitõñl̦o̦k ñan armej ro an Jeova. * Ilo ijin Daniel emaroñ kõnono kõn iien eo ãliktata rein renaaj kõmaat aolepen aer maroñ ñan kajjioñ ko̦kkure armej ro an Anij.

 ¹⁶ Tarin̦ae in an kiiñ eo an eañ, kobal̦o̦k ippãn kien ko jet ilo lal̦ in, renaaj kõm̦m̦an bwe eo Ekajoor Bõtata en illu im bõktok tarin̦ae eo etan Armagedon. (Rev. 16:14, 16) Ilo naaj iien en̦, kiiñ eo an eañ, kobal̦o̦k ippãn aelõñ ko jet me rej m̦õttan “Gog ilo ãne in Megog,” renaaj lo jem̦l̦o̦kier, im “ejjel̦o̦k enaaj jipañ e.”​—Dan. 11:45.

17. Wõn Maikõl “irooj eo el̦ap” me Daniel 12:1 ej kwal̦o̦k kake, im ta ko ej kõm̦m̦ani?

¹⁷ Ilo eoon eo tok juon ilo Daniel, ej kwal̦o̦k kõn mel̦el̦e ko jet kõn wãween naaj ko̦kkure kiiñ eo an eañ ekoba aelõñ ko rej jerbal ippãn im jipañe, bareinwõt kõn wãween ad naaj bõk lo̦mo̦o̦r. (Riit Daniel 12:1.) Ta mel̦el̦ein eoon in? Maikõl ej ãt eo juon etan Kiiñ eo ad me ej tõl, Christ Jesus. Ekar “jutak” ikijjeen armej ro an Anij jãn 1914 eo, ke ear jutak Aelõñ eo an Anij ilañ. Im ejjabto jãn kiiõ, enaaj “jutak,” ak em̦m̦akũt, ilo tarin̦ae eo etan Armagedon. Tarin̦ae in enaaj men eo ãliktata me Daniel ej n̦aetan “eñtaan eo” enanatata me ejjañin kar wal̦o̦k ilo bwebwenatoun mour an armej. Im kanaan eo an Jon ilo Revelesõn ej n̦aetan iien eo m̦okta jãn tarin̦ae in ak Armagedon, “eñtaan eo el̦ap.”​—Rev. 6:2; 7:14.

18. Etke jemaroñ naaj peran ilo ad reim̦aanl̦o̦k ñan ilju im jekl̦aj?

¹⁸ Daniel im Jon jim̦or rej kam̦ool bwe ro rej karejar ñan Jeova im Jesus renaaj mour im el̦l̦ã jãn iien in enaaj l̦ap eñtaan, kõn men in jemaroñ peran ilo ad reim̦aanl̦o̦k ñan ilju im jekl̦aj. Daniel ej ba bwe naaj je etan ro renaaj el̦l̦ã im mour ilo “bok eo.” (Dan. 12:1) Ta eo jej aikuj in kõm̦m̦ane bwe ãt eo etad en pãd ilo bok in? Jej aikuj in kam̦ool bwe ewõr ad tõmak ilo Jesus, L̦aam̦ eo an Anij. (Jon 1:29) Jej aikuj ajel̦o̦k mour eo ad ñan Anij im peptaij. (1 Pit. 3:21) Bareinwõt, jej aikuj kwal̦o̦k ad rejetake Aelõñ eo an Anij ilo ad kõm̦m̦ani men ko jemaroñ kõm̦m̦ani ñan jipañ ro jet katak kõn Jeova.

19. Ta ko jej aikuj in kõm̦m̦ani kiiõ, im etke?

¹⁹ Kiiõ ej iien eo ñan ad kal̦apl̦o̦k ad lõke Jeova im doulul eo an me ej ejaakin ri-karejar ro an retiljek. Kiiõ ej iien eo ñan ad rejetake Aelõñ eo an Anij. El̦aññe jenaaj kõm̦m̦ani men kein, jenaaj bõk lo̦mo̦o̦r ilo iien eo Aelõñ eo an Anij enaaj ko̦kkure kiiñ eo an eañ im kiiñ eo an rak.