Skip to content

Skip to table of contents

KUPU AKO 20

Ko Hai ‘a e “Tu‘i ‘o e Tokelaú” he ‘Ahó Ni?

Ko Hai ‘a e “Tu‘i ‘o e Tokelaú” he ‘Ahó Ni?

“Te ne hoko mai ai ki hono ngata‘angá, pea he‘ikai ha taha ‘e tokoni kiate ia.”—TAN. 11:45.

HIVA 43 ‘Ā, Tu‘u Ma‘u, Mālohi

‘I HE KUPÚ NI *

1-2. Ko e hā te tau lāulea ki ai ‘i he kupu ko ení?

‘OKU tau ma‘u ‘a e fakamo‘oni lahi ange ‘i ha toe taimi ki mu‘a ‘oku tau mo‘ui ‘i he ngaahi ‘aho faka‘osi ‘o e fokotu‘utu‘u ko ení. ‘E vavé ni ke hanga ‘e Sihova mo Sīsū Kalaisi ‘o faka‘auha ‘a e ngaahi pule‘anga kotoa ‘oku nau fakafepaki ki he Pule‘anga ‘o e ‘Otuá. Ki mu‘a ke hoko iá, ko e tu‘i ‘o e tokelaú mo e tu‘i ‘o e tongá ‘e hokohoko atu ‘ena fepakí pea fakatanga‘i ‘a e kakai ‘a e ‘Otuá.

2 ‘I he kupu ko ení, te tau lāulea ai ki he kikite ‘oku hiki ‘i he Taniela 11:40–12:1. Te tau sio pe ko hai ‘a e tu‘i lolotonga ‘o e tokelaú pea lāulea ki he ‘uhinga ‘oku lava ai ke tau fehangahangai mo e ngaahi pole ‘oku hanga mei mu‘á fakataha mo e tuipau.

KO HA TU‘I FO‘OU ‘O E TOKELAÚ

3-4. Ko hai kuo hoko ko e tu‘i ‘o e tokelaú? Fakamatala‘i.

3 ‘I he hili ‘a e tō ‘a e Sovieti ‘Iunioní ‘i he 1991, ko e kakai ‘a e ‘Otuá ‘i he fu‘u feitu‘u lahi ko iá na‘a nau ma‘u “ha ki‘i tokoni”—ko ha vaha‘a taimi ‘o e tau‘atāina. (Tan. 11:34) Ko hono olá, na‘e malava ke nau malanga tau‘atāina, pea ‘ikai fu‘u fuoloa na‘e tupu ‘a e kau malanga ‘i he fonua Kominiusi ki mu‘á ki he laui kilu. Faai atu pē, ko Lūsia mo ‘ene fa‘ahí na‘e hoko hake ko e tu‘i ‘o e tokelaú. Hangē ko ia na‘e lāulea ki ai ‘i he kupu ki mu‘á, ke hoko ha pule‘anga ko e tu‘i ‘o e tokelaú pe tu‘i ‘o e tongá, kuo pau ke ne fai ‘a e me‘a ‘e tolu ko ení: (1) Kaunga fakahangatonu ki he kakai ‘a e ‘Otuá, (2) fakahaa‘i ‘i he‘ene ngāué ko ha fili ia ‘o Sihova mo ‘ene kakaí, pea (3) fe‘au‘auhi mo e tu‘i ‘e tahá.

4 Fakatokanga‘i ‘a e ‘uhinga ‘oku tau pehē ai ko e tu‘i ‘o e tokelaú he ‘aho ní ko Lūsia mo ‘ene fa‘ahí. (1) Kuo nau kaunga fakahangatonu ki he kakai ‘a e ‘Otuá, ‘o tapui ‘a e ngāue fakamalangá pea fakatanga‘i ‘a e laui kilu ‘o e fanga tokoua mo e fanga tuofāfine ‘oku nofo ‘i he ngaahi feitu‘u ‘oku nau pule‘í. (2) Ko e ngaahi ngāue ko iá ‘oku fakahaa‘i ai ‘oku nau fehi‘a ‘ia Sihova mo ‘ene kakaí. (3) Kuo nau fe‘auhi mo e tu‘i ‘o e tongá, ‘a e Pule‘anga Hau ‘i Māmani ko Pilitānia-‘Ameliká. Tau sio angé ki he founga kuo hoko ai ‘a Lūsia mo ‘ene fa‘ahí ko e tu‘i ‘o e tokelaú.

HOKOHOKO ATU ‘A E FETĒKEAKI ‘A E TU‘I ‘O E TOKELAÚ MO E TU‘I ‘O E TONGÁ

5. Ko e hā ‘a e vaha‘a taimi ‘oku fakamatala‘i ‘i he Taniela 11:40-43, pea ko e hā ‘e hoko ‘i he taimi ko iá?

5 Lau ‘a e Taniela 11:40-43. Ko e konga ko eni ‘o e kikité ‘oku ‘omai ai ha vakai fakalūkufua ki he taimi ‘o e ngata‘angá. ‘Oku fakamamafa‘i ‘i he potutohí ‘a e fe‘au‘auhi ‘a e tu‘i ‘o e tokelaú mo e tu‘i ‘o e tongá. Hangē ko ia na‘e tomu‘a tala ‘e Tanielá, ‘i he taimi ‘o e ngata‘angá, ko e tu‘i ‘o e tongá mo e tu‘i ‘o e tokelaú te na “fetēkeaki.”—Tan. 11:40.

6. Ko e hā ‘a e fakamo‘oni ko e ongo tu‘í ‘okú na kei fetēkeaki?

6 Ko e tu‘i ‘o e tokelaú mo e tu‘i ‘o e tongá ‘oku hokohoko atu ‘ena fe‘auhi ke pule‘i ‘a e māmaní. Ko e fakatātaá, fakakaukau ki he me‘a na‘e hoko ‘i he hili ‘a e Tau II ‘a Māmaní ‘i he taimi na‘e kei mālohi ai ‘a e Sovieti ‘Iunioní mo ‘ene fa‘ahí ‘i he lahi taha ‘o ‘Iulopé. Na‘e teke ‘e he tu‘i ‘o e tokelaú ‘a e tu‘i ‘o e tongá ke ne fa‘u ha fa‘ahi fakakautau fakavaha‘apule‘anga, ‘oku ‘iloa ko e NATO. Ko e tu‘i ‘o e tokelaú ‘oku hokohoko atu ‘ene fe‘auhi mo e tu‘i ‘o e tongá ‘i hono fakamoleki ‘a e pa‘anga lahi ke langa hake ha fu‘u kau tau mātu‘aki mālohi. Ko e tu‘i ‘o e tokelaú na‘á ne faitau mo hono filí ‘i he ngaahi tau ‘i ‘Afilika, ‘Ēsia mo ‘Amelika Latina. ‘I he ngaahi ta‘u ki mui ní, ko Lūsia mo ‘ene fa‘ahí kuo a‘u atu honau mafaí ki he tapa kehekehe ‘o e māmaní. Kuo nau toe faitau mo e tu‘i ‘o e tongá fakafou ‘i he komipiutá. Kuo fetūkuaki ‘a e ongo tu‘í ‘i hono ngāue‘aki ‘a e ngaahi polokalama fakakomipiuta fakatupu maumau ke maumau‘i ‘aki hona tu‘unga faka‘ekonōmiká mo e fakapolitikalé. Hangē ko ia na‘e tomu‘a tala ‘e Tanielá, ko e tu‘i ‘o e tokelaú ‘oku hokohoko atu ‘ene ‘ohofi ‘a e kakai ‘a e ‘Otuá.—Tan. 11:41.

HŪ ATU ‘A E TU‘I ‘O E TOKELAÚ “KI HE FONUA FAKA‘OFO‘OFÁ”

7. Ko e hā ‘a e “Fonua Faka‘ofo‘ofá”?

7 ‘Oku pehē ‘i he Taniela 11:41 ko e tu‘i ‘o e tokelaú te ne hū atu “ki he Fonua Faka‘ofo‘ofá.” Ko e hā ‘a e fonua ko iá? ‘I he kuonga mu‘á, ko e fonua ‘o ‘Isilelí na‘e lau “ko e faka‘ofo‘ofa taha ia ‘i he kotoa ‘o e ngaahi fonuá.” (‘Isi. 20:6) Ka ko e me‘a na‘á ne ‘ai ke makehe ‘a e fonua ko iá ko e feitu‘u ia na‘e fakahoko ai ‘a e lotu mo‘oní. Talu mei he Penitekosi ‘o e 33 T.S., ko e “fonua” ko iá na‘e ‘ikai ke toe ‘uhinga ia ki ha feitu‘u pau ‘i he māmaní; he ko e kakai ‘a Sihová ‘oku nau mafola atu ‘i he feitu‘u kotoa he māmaní. ‘I hono kehé, ko e “Fonua Faka‘ofo‘ofá” ‘i he ‘ahó ni ‘oku ‘uhinga ia ki he founga mo‘ui ‘a e kakai ‘a Sihová ‘a ia ‘oku kau ai ‘a e ngaahi me‘a hangē ko ‘enau lotu kia Sihová fakafou ‘i he ngaahi fakatahá mo e ngāue fakamalangá.

8. Kuo anga-fēfē ‘a e hū ‘a e tu‘i ‘o e tokelaú “ki he Fonua Faka‘ofo‘ofá”?

8 Lolotonga ‘a e ngaahi ‘aho faka‘osí, ko e tu‘i ‘o e tokelaú kuó ne toutou hū ki he “Fonua Faka‘ofo‘ofá.” Ko e fakatātaá, ‘i he hoko ‘a Siamane Nasi ko e tu‘i ‘o e tokelaú, tautefito ‘i he lolotonga ‘a e tau hono ua ‘a māmaní, na‘e hū ‘a e tu‘i ko iá “ki he Fonua Faka‘ofo‘ofá” ‘aki hono fakatanga‘i mo tāmate‘i ‘a e kakai ‘a e ‘Otuá. Hili ‘a e Tau II ‘a Māmaní ‘i he hoko ‘a e Sovieti ‘Iunioní ko e tu‘i ‘o e tokelaú, na‘e hū ‘a e tu‘í “ki he Fonua Faka‘ofo‘ofá” ‘aki hono fakatanga‘i ‘a e kakai ‘a e ‘Otuá pea ‘ave fakamālohi kinautolu.

9. ‘I he ngaahi ta‘u ki mui ní, kuo anga-fēfē ‘a e hū ‘a Lūsia mo ‘ene fa‘ahí “ki he Fonua Faka‘ofo‘ofá”?

9 ‘I he ngaahi ta‘u ki mui ní, ko Lūsia mo ‘ene fa‘ahí kuo nau toe hū “ki he Fonua Faka‘ofo‘ofá.” Anga-fēfē? ‘I he 2017, ko e tu‘i lolotonga ko eni ‘o e tokelaú na‘á ne tapui ‘a e ngāue ‘a e kakai ‘a Sihová pea tuku pilīsone ‘a e ni‘ihi hotau fanga tokouá mo e fanga tuofāfiné. Na‘á ne toe ta‘ofi mo ‘etau ‘ū tohí, kau ai ‘a e Liliu Tohi Tapu Māmani Fo‘oú. ‘Ikai ko ia pē, na‘á ne puke hotau ‘ōfisi va‘a ‘i Lūsiá pehē foki mo e ngaahi Fale Fakataha‘angá mo e Holo ‘Asemipilií. Hili ‘a e ngaahi ngāue ko ení, ‘i he 2018 na‘e fakapapau‘i ‘e he Kulupu Pulé ko Lūsia mo ‘ene fa‘ahí ‘a e tu‘i ‘o e tokelaú. Kae kehe, na‘a mo hono fakatanga‘i kakaha ‘a e kakai ‘a Sihová, ‘oku nau fakafisi ke kau ki ha fakafepaki pe liliu ‘a e ngaahi pule‘anga fakaetangatá. ‘I hono kehé, ‘oku nau muimui ‘i he fale‘i ‘a e Tohi Tapú ke lotu ma‘á e “fa‘ahinga kotoa ‘oku nau ‘i he ngaahi tu‘unga mā‘olungá,” tautefito ‘i he taimi ‘oku nau fai ai ‘a e ngaahi fili ‘oku kaunga ki he tau‘atāina ke lotú.—1 Tīm. 2:1, 2.

‘E IKUNA‘I ‘E HE TU‘I ‘O E TOKELAÚ ‘A E TU‘I ‘O E TONGÁ?

10. ‘E ikuna‘i ‘e he tu‘i ‘o e tokelaú ‘a e tu‘i ‘o e tongá? Fakamatala‘i.

10 Ko e kikite ‘oku hiki ‘i he Taniela 11:40-45 ‘oku fakahangataha tefito ki he ngāue ‘a e tu‘i ‘o e tokelaú. ‘Oku ‘uhinga ení te ne ikuna‘i ‘a e tu‘i ‘o e tongá? ‘Ikai. Ko e tu‘i ‘o e tongá te ne kei ‘mo‘ui’ ‘i he taimi ‘e faka‘auha ai ‘e Sihova mo Sīsū ‘a e ngaahi pule‘anga fakaetangatá kotoa ‘i he tau ‘o ‘Āmaketoné. (Fkh. 19:20) Ko e hā ‘e lava ai ke tau fakapapau‘i iá? Fakakaukau ki he me‘a ‘oku fakahaa‘i ‘i he kikite ‘a Taniela mo Fakahaá.

‘I ‘Āmaketone, ko e Pule‘anga ‘o e ‘Otuá, ‘a ia ‘oku fakahoa ki ha maka, te ne fakangata ‘a e pule fakaetangatá, ‘oku fakafofonga‘i heni ‘e ha fu‘u ‘īmisi (Sio ki he palakalafi 11)

11. Ko e hā ‘oku fakahaa‘i ‘i he Taniela 2:43-45? (Sio ki he tā ‘i he takafí.)

11 Lau ‘a e Taniela 2:43-45. ‘Oku fakamatala‘i ‘e he palōfita ko Tanielá ‘a e ngaahi pule‘anga fakaetangata hokohoko ‘a ia te nau kaunga ki he kakai ‘a e ‘Otuá. ‘Oku fakamatala‘i kinautolu ‘aki ‘a e ngaahi konga kehekehe ‘o ha fu‘u ‘īmisi mētale. Ko e pule‘anga fakamuimui ‘i he hokohoko ko iá ‘oku fakatātaa‘i ia ‘e he lau‘iva‘e ‘o e ‘īmisí ‘oku fio ‘i he ukamea mo e ‘umea. Ko e lau‘iva‘é ‘oku fakafofonga‘i ‘e he Pule‘anga Hau ‘i Māmani ko Pilitānia-‘Ameliká. Ko e kikite ko iá ‘oku fakahaa‘i ai ko e Pule‘anga Hau ‘i Māmani ko Pilitānia-‘Ameliká te ne kei pule pē ‘i hono faka‘auha ‘e he Pule‘anga ‘o e ‘Otuá ‘a e ngaahi pule‘anga fakaetangatá.

12. Ko hai ‘okú ne fakafofonga‘i ‘a e ‘ulu hono fitu ‘o e manu fekaí, pea ko e hā ‘oku mahu‘inga ai iá?

12 ‘Oku toe fakamatala ‘a e ‘apositolo ko Sioné ki ha hokohoko ‘o e ngaahi mafai ‘i māmani te nau pule‘i ‘a e kakai ‘a Sihová. ‘Oku fakahoa ‘e Sione ‘a e ngaahi pule‘anga ko ení ki ha manu fekai ‘ulu fitu. Ko e ‘ulu hono fitu ‘o e manu fekai ko iá ‘okú ne fakafofonga‘i ‘a e Pule‘anga Hau ‘i Māmani ko Pilitānia-‘Ameliká. ‘Oku mahu‘inga eni koe‘uhi ko e manu fekaí ‘oku ‘ikai ke ‘asi ia ‘e toe tupu hano ‘ulu ‘e taha. Ko e ‘ulu hono fitu ‘o e manu fekai ko ení ‘e kei pule pē ‘i he taimi ‘e hoko mai ai ‘a Kalaisi mo ‘ene kongakau fakahēvaní ‘o faka‘auha ia mo e toenga ‘o e manu fekaí. *Fkh. 13:1, 2; 17:13, 14.

KO E HĀ ‘E FAI ‘E HE TU‘I ‘O E TOKELAÚ ‘I HE KAHA‘U VAVE MAÍ?

13-14. Ko hai ‘a “Koki ‘o e fonua ko Mēkokí,” pea ko e hā nai te ne langa‘i ia ke ‘ohofi ‘a e kakai ‘a e ‘Otuá?

13 Ko ha kikite na‘e hiki ‘e ‘Isikeli ‘oku ‘omai ai ha vavanga ki he me‘a ‘e hoko nai ‘i he ngaahi ‘aho faka‘osi ‘o e tu‘i ‘o e tokelaú mo e tu‘i ‘o e tongá. Kapau ‘oku tau vakai ki he kikite ‘i he ‘Isikeli 38:10-23; Taniela 2:43-45; 11:44–12:1; pea mo e Fakahā 16:13-16, 21 ‘oku nau fakamatala pē ki he taimi mo e me‘a tatau, ‘oku hā ngali ko e me‘a eni ‘oku tau fakakaukau atu ‘e hokó.

14 ‘I ha taimi ‘i he hili ‘a e kamata ‘a e fu‘u mamahi lahí, ko e “ngaahi tu‘i ‘o e māmani kotoa kuo nofo‘í” te nau fakatahataha‘i ha kulupu ‘o e ngaahi pule‘angá. (Fkh. 16:13, 14; 19:19) ‘Oku ui ‘e he Tohi Tapú ‘a e kulupu ‘o e ngaahi pule‘anga ko ení ko “Koki ‘o e fonua ko Mēkokí.” (‘Isi. 38:2) Ko e kulupu ‘o e ngaahi pule‘angá te nau ‘ohofi faka‘osi ‘a e kakai ‘a e ‘Otuá. Ko e hā te ne langa‘i ‘a e ‘ohofí? ‘I he fekau‘aki mo e taimi ko ení, na‘e sio ‘a e ‘apositolo ko Sioné ki ha fu‘u ‘uha-‘aisi anga-kehe ‘oku tō hifo ki he ngaahi fili ‘o e ‘Otuá. Ko e ‘uha-‘aisi fakaefakatātā ko iá ‘okú ne fakafofonga‘i nai ha pōpoaki fakaefakamaau mālohi ‘oku ‘oatu ‘e he kakai ‘a Sihová. ‘Oku ngalingali ko e pōpoaki eni te ne langa‘i ‘a Koki ‘o Mēkokí ke ne ‘ohofi ‘a e kakai ‘a e ‘Otuá mo e taumu‘a ke faka‘auha ‘osi kinautolu mei he māmaní.—Fkh. 16:21.

15-16. (a) Ko e hā ‘a e me‘a ‘oku lave nai ki ai ‘a e Taniela 11:44, 45? (e) Ko e hā ‘e hoko ki he tu‘i ‘o e tokelaú mo e toenga ‘o Koki ‘o Mēkokí?

15 Ko e pōpoaki mālohi ko ení pea mo e ‘ohofi faka‘osi ‘e he ngaahi fili ‘o e ‘Otuá ‘oku tatau pē nai mo e me‘a ‘oku lave ki ai ‘i he Taniela 11:44, 45. (Lau.) ‘Oku pehē ai ‘e Taniela ko e “ngaahi ongoongo mei he hahaké mo e tokelaú” ‘okú ne fakahoha‘asi ‘a e tu‘i ‘o e tokelaú, ‘a ia ‘okú ne ‘alu atu ‘i he “‘ita tōlili.” Ko e taumu‘a ‘a e tu‘i ‘o e tokelaú “ke tuku atu ‘a e tokolahi ke faka‘auha.” ‘Oku hā ngali ko e “tokolahi” ko ení ‘oku ‘uhinga ki he kakai ‘a Sihová. * ‘Oku fakamatala‘i nai heni ‘e Taniela ‘a hono ‘ohofi faka‘osi ‘o e kakai ‘a e ‘Otuá.

16 Ko e ‘ohofi ko eni ‘e fakahoko ‘e he tu‘i ‘o e tokelaú, fakataha mo e toenga ‘o e ngaahi pule‘anga fakaemāmaní, ‘e ‘ai ai ke ‘ita ‘a e Māfimafi-Aoniú pea ‘e kamata leva ‘a e tau ‘o ‘Āmaketoné. (Fkh. 16:14, 16) ‘I he taimi ko iá, ‘e a‘u mai ‘a e tu‘i ‘o e tokelaú, fakataha mo e toenga ‘o e ngaahi pule‘anga ‘oku fa‘u‘aki ‘a Koki ‘o Mēkokí ki honau ngata‘angá, pea “he‘ikai ha taha ‘e tokoni kiate ia.”—Tan. 11:45.

‘I he tau ‘o ‘Āmaketoné, ‘e faka‘auha ‘e Sīsū mo ‘ene kongakau fakahēvaní ‘a e māmani fulikivanu ‘o Sētané pea fakahaofi ‘a e kakai ‘a e ‘Otuá (Sio ki he palakalafi 17)

17. Ko hai ‘a Maikeli “‘a e ‘eiki lahi” ‘oku lave ki ai ‘i he Taniela 12:1, pea ko e hā ‘okú ne faí?

17 Ko e veesi pē hono hoko ‘i he Tanielá ‘oku fakamatala‘i fakaikiiki ai ‘a e founga ‘e a‘u mai ai ‘a e tu‘i ‘o e tokelaú mo ‘ene fa‘ahí ki honau ngata‘angá pea mo e founga ‘e fakahaofi ai kitautolú. (Lau ‘a e Taniela 12:1.) Ko e hā ‘oku ‘uhinga ki ai ‘a e veesi ko ení? Ko e Maikelí ko e hingoa ia ‘e taha ‘a hotau Tu‘i ‘oku pulé, ‘a Kalaisi Sīsū. Kuó ne “tu‘u” ma‘á e kakai ‘a e ‘Otuá talu mei he 1914 ‘i he taimi na‘e fokotu‘u ai hono Pule‘angá ‘i hēvaní. ‘I he kaha‘u vave maí, te ne “tu‘u hake,” pe faka‘auha ‘a hono filí, ‘i he tau ‘o ‘Āmaketoné. Ko e tau ko iá ‘e hoko ia ko e aofangatukú ‘a ia na‘e lave ki ai ‘a Taniela ko e ‘taimi faingata‘a’ taha ‘i he hisitōliá. Ko e kikite ‘a Sione ‘oku hiki ‘i he Fakahaá ‘oku lave ia ki he taimi ‘oku taki atu ki he tau ko ení ‘a ia ‘oku ui ko e “fu‘u mamahi lahí.”—Fkh. 6:2; 7:14.

‘E ‘HIKI HO HINGOÁ ‘I HE TOHÍ’?

18. Ko e hā ‘e lava ke tau fehangahangai ai mo e kaha‘ú fakataha mo e tuipau?

18 ‘E lava ke tau fehangahangai mo e kaha‘ú fakataha mo e tuipau koe‘uhi ‘oku fakapapau‘i mai ‘e Taniela mo Sione ko e fa‘ahinga ko ia ‘oku tauhi kia Sihova mo Sīsuú ‘e fakahaofi ‘i he taimi faingata‘a ta‘ehanotatau ko ení. ‘Oku pehē ‘e Taniela ko e fa‘ahinga ‘e haó ‘e “hiki honau hingoá ‘i he tohí.” (Tan. 12:1) ‘E lava fēfē ke hiki hotau hingoá ‘i he tohí? Kuo pau ke tau ‘oatu ‘a e fakamo‘oni mā‘ala‘ala ‘oku tau tui kia Sīsū, ko e Lami ‘a e ‘Otuá. (Sione 1:29) ‘Oku fiema‘u ke tau papitaiso ko e faka‘ilonga ia ‘etau fakatapui ki he ‘Otuá. (1 Pita 3:21) Pea kuo pau ke tau fakahaa‘i ‘etau poupou ki he Pule‘anga ‘o e ‘Otuá ‘aki hono tokoni‘i ‘a e ni‘ihi kehé ke nau ako fekau‘aki mo Sihova.

19. Ko e hā ‘oku totonu ke tau fai he taimi ní, pea ko e hā hono ‘uhingá?

19 Ko e taimi eni ke langa hake ai ‘etau falala kia Sihova mo ‘ene kautaha ‘o e kau sevāniti mateakí. Ko e taimi eni ke poupou ai ki he Pule‘anga ‘o e ‘Otuá. Kapau te tau fai ia, ‘e fakahaofi kitautolu ‘i he taimi ‘e faka‘auha ai ‘e he Pule‘anga ‘o e ‘Otuá ‘a e tu‘i ‘o e tokelaú mo e tu‘i ‘o e tongá.

HIVA 46 Sihova Hotau Tu‘í!

^ pal. 5 Ko hai ‘a e “tu‘i ‘o e tokelaú” he ‘ahó ni, pea ‘e anga-fēfē hono faka‘auha iá? ‘I hono ‘ilo‘i ‘a e talí ‘e lava ke fakaivimālohi‘i ai ‘etau tuí pea tokoni‘i kitautolu ke mateuteu ki he ngaahi ‘ahi‘ahi te tau fehangahangai mo ia ‘i he kaha‘u vave maí.

^ pal. 12 Ki ha fakaikiiki ‘o e fakamatala ‘i he Taniela 2:36-45 mo e Fakahā 13:1, 2, sio ki he ‘īsiu ‘o e Taua Le‘o ‘o Sune 15, 2012, p. 7-19.

^ pal. 15 Ki ha fakamatala lahi ange, sio ki he ‘īsiu ‘o e Taua Le‘o ‘o Mē 15, 2015, p. 29-30.