EMHUOGHAẠPH ITUUGHẠ PHỌ 21
Nạ Amaghamhị Ni Maạr Inmo Phọ K’Enhaạn Ḍughụm?
“P’eeghe ibadị araraạr dị nạ malhẹm, Sey Zihova Enhaạn phọ amhị, iikiạ iiḍighi phọ anạ ḅilhẹ r’igbiighi phọ anạ esi ayoor.”—PS. 40:5.
AḌUỌR PHỌ 5 God’s Wondrous Works
OGHAẠPH OOKARAGH *
1-2. Odaphạn Psalm 40:5, eeghe inmo kụ edị aZihova mungọ iyira, kụ eeghe kụ iḍighi kụ ekpẹ bọ ni dị yira kooḅeghiọn ilọ inmo phọ iphẹn phọ?
AZIHOVA aḍighi Enhaạn dị ranmo ghan inmo. Tuutughiạn ilọ iniin inmo phọ odị mungọ bọ iyira: aḍimạ ade phọ yira orugh bọ; eekiạ eten phọ epẹ odị amakạ bọ epul phọ ayira; ḅilhẹ r’Ekpo onhụ phọ odị emhạn bọ iboom maạr, aBaibul phọ. Dị eego esi iraạr inmo phọ iphẹn phọ, aZihova mungọ iyira esi orugh, odị mungọ iyira inyaạm ootughiạn ghan ḅilhẹ r’oghaaphạn ghan, ḅilhẹ kẹn odị maphanyanhaạn sipuru ayira dị emhạn maạr epelheghiom.—Bạl Psalm 40:5.
2 Siẹn emhuoghaạph phọ ephẹn phọ, yira kooḅeghiọn ephurukpu ilọ iraạr inmo phọ iphẹn phọ. Mem dị yira olhọgh mem ogbirima ghan raraạr phọ iphẹn phọ, kinyu ni iyira osereghiạn abidị, ḅilhẹ kẹn ni eephuạ phọ ayira oḍighi ipẹ eḅeraạn bọ Olemiạ phọ ayira Zihova, kekpạr ri. (Ogan. 4:11) Keḅilhẹ kẹn inyaamị iyira olhoghonhaạn aḍighaạgh we phọ abuphẹ mookeleghi bọ loor esi itughemhị phọ eḅẹm bọ mọ iyaạr iḍuạ iyaạr kụ eten iyaạr.
OOKIẠ UGHEDE PHỌ AYIRA
3. Eeghe kụ iḍighi kụ ade phọ egbatanhaạn bọ?
3 Osụ olhoghi phọ Enhaạn akạr ri aganana esi eten phọ epẹ odị amakạ bọ de phọ yira orugh bọ. (Rom. 1:20; Hib. 3:4) Ophọn ayira bịn kụ ko/gina ughede dị rakiil ghan kakitonom erumuḍio phọ, kuolọ ade phọ egbatanhaạn ni loor esi dị emoọgh oomo araraạr phọ ketue bọ epạm ghuḍum oye.
4. Eeghe kụ iḍighi kụ yira kotue bọ ni oḅẹm mọ ade phọ kụ inighẹ epu oghuugh dị oye alhẹm?
4 Kotue ni oḅẹm mọ ade phọ ekịgh idiphọ oghuugh dị rapooph anyụ abasị. Kuolọ oboom ogbaranhaạn odi ni esi oghuugh dị awe oḍiku omuza, r’ade phọ ayira. Esi omaạm, awe dị oḍigh oghuugh dị oye kụ alhẹm kotọl ika aḍughul otu, eḍighi maạr dị bidị kụ romiteom ghan ookuugh dị bidị kopooghu, eḍien dị bidị kole r’amuụm ophughọl, ḅilhẹ kẹn eḍighi maạr dị esi oroḅologhi araraạr kụ i/lo? Ke/bia kụ awe phọ odi bọ olhoghi oghuugh phọ omuughu. Dị egbạgh r’iphẹn phọ, ade phọ epamanạm ni riisi eelạ araraạr dị edi ni repooghu. Kuolọ ghalhamọ r’iduọn phọ ni, ade phọ emiteom ni oomo ookuugh phọ, riiḍien phọ, r’amuụm mọ rewạ bọ obọ yira orọl r’ighuḍum, kụ amem ke/rọl ghan dị araraạr phọ iphẹn phọ ikuom iyira. Ghalhamọ r’iduọn oomo araraạr phọ yira u/moọgh mun bọ maạr oḍighinhom edi bọ ni siẹn ade phọ; ade phọ ekiọm ni ghisigh emaạr enighẹ orọl. Ika kụ idị iphẹn phọ erue bọ edugh? AZihova amakạ de phọ eten dị reḅilhẹ ghan kenme raraạr dị i/moọgh mun maạr oḍighinhom etene idị yira koḅilhẹ osighẹ oḍighinhom. Yira kosighẹ ephurukpu amem ooḅeghiọn ilọ iyạl araraạr phọ iphẹn phọ reḅilhẹ ghan bọ kenmia eten iyaạr dị yira kosighẹ oḍighinhom, iphẹn phọ pọ ookuugh phọ yira ropooghu ghan bọ r’amuụm mọ yira roḍighinhom ghan bọ.
5. Ookuugh phọ ratelhe ghan ika, kụ iphẹn phọ emeeraam eeghe?
5 Oxygen phọ aḍighi ookuugh dị rangọ ghan ghuḍum iniin araraạr dị repooghu, iḅaramạm ni iyira awe. Ogbiighi omiịn mọ araraạr dị repooghu repooghu ghan ni okuron eelạ oxygen torobọ alhạ. Iniin phọ araraạr phọ iphẹn phọ repooghu ghan kemiteom ookuugh dị oghol mọ carbon dioxide. Ghalhamọ r’iduọn phọ ni, araraạr phọ iphẹn phọ re/tue ghan kephooghu emhadạn oomo oxygen phọ, ḅilhẹ ophoghoghoony phọ ratue ghan ni kaphamanạm oomo ookuugh phọ araraạr phọ iphẹn phọ “repooghu ghan bọ kemiteom,” oghol bọ mọ carbon dioxide. Iḍighi ika kụ iphẹn phọ erue bọ edugh? Loor esi dị aZihova aḅilhẹ ni alhẹm inhọn odọ araraạr—idiphọ igbogh ireeny r’inhọn ikpirikpirị araraạr dị emhoọgh ḍiphooghu idiphọ ikụr aḍigho—dị repooghu ghan carbon dioxide kemiteom oxygen. Dị eegholhaan ni, ipẹ oxygen phọ ratelhe ghan bọ emheeraam ikponhụ phọ ogẹ bọ siphẹ Iiḍighi 17:24, 25: “Enaạn phọ. . . rangọ ghan oomo araraạr ghuḍum r’aḍiphooghu.”
6. Amuụm mọ ratelhe ghan ika, iphẹn phọ remạ ghan eeghe? (Miinọn igbe phọ “ Amuụm Mọ Enhaạn Unmoom Bọ Iyira.”)
6 Amuụn odi siẹn ade phọ loor esi dị aZihova aseere ughede phọ ayira esi phọ ipạ emhaạr bọ ekasiạn r’erumuḍio phọ. Mughumọ ituman ni iboom erumuḍio phọ, obọ oomo amuụm mọ odi bọ siẹn ade phọ maakaraghạn, bịn ade phọ miḍighi ḍighiigh dị ekpakarạ. Kụ mọ ade phọ ikelạn ni iboom erumuḍio phọ, obọ oomo amuụm mọ odi bọ siẹn ade phọ manhiir, bịn ade phọ miḍighi egbogh eeḅoogh ice blọk dị eeghiraan. Yira omoọgh muụm dị ephạm sighuḍum ayira loor esi imạ esi phọ aZihova aseere bọ de phọ. Ogogo phọ ragụr ghan muụm mọ odi bọ siphẹ abazị phọ r’idị eekoroghan siẹn ade phọ kekpạ eghimọm epẹ okuaḍio phọ, keekpomoghi idiphọ ootụ. Torobọ alhạ, ogogo phọ rakpạ ghan ni muụm dị rekị ni omhạn 120,000 cubic miles (500,000 cu km). Arumuụm mọ iphẹn phọ retọl ghan ni epẹ okuaḍio phọ esi aḍioph aḍughul otu kụ alhọgh idiphọ olophiạ obobọ akaraghụ idiphọ ibikpo. Bịn ekureriom mọ amuụm mọ maḅilhẹ aḅula siphẹ abazị phọ r’inhọn ariisi siẹn ade phọ idiphọ idiphọ. Eten phọ ephẹn phọ amuụm mọ ratelhe ghan bọ emạ eḍeenhaan mọ aZihova asụ ni olhoghi aḅilhẹ amhoọgh iikpọ.—Job 36:27, 28; Eccl. 1:7.
7. Ighẹn kụ iniin areten dị yira koḍeenhaan mọ yira osereghiạn ni inmo phọ ogbạ bọ siphẹ Psalm 115:16?
7 Eeghe kụ kilhoghonhaạn iyira ḍighaạgh osereghiạn ade phọ ayira r’oomo imạ araraạr phọ edi bọ siẹn ade phọ? (Bạl Psalm 115:16.) Eniin eten pọ ogbirima ghan esi araraạr phọ aZihova alhẹm bọ. Oḍighi iduọn phọ kinyu iyira osẹph ghan aZihova torobọ aḍio ilọ imạ araraạr phọ mungọ bọ iyira. Ḅilhẹ kẹn yira roḍeenhaan ghan mọ yira omaghamhị ni maạr de phọ esi omhaạr ghan oḅaalamị ariisi amarugh phọ ayira.
EEKIẠ EPUL PHỌ AYIRA
8. Eeghe kụ iḍighi kụ yira kotue bọ ni oḅẹm mọ omakạ epul phọ ayira eekiạ eten?
8 AZihova amakạ epul oye eekiạ eten. Mem mọ nạ arọl bọ olhoghi okuruḅakạ onhiin anạ, epul phọ anạ irọl idiphọ Enhaạn elhẹm bọ bịn, esighẹ rekị kụ inhọn asimuonịr imhoom ighiph emhiigh emiteghu isiphẹ epul phọ anạ esi atorobọ oniin okalhạ! Awe dị rowaaghị ghan raraạr owaaghị omiịn mọ iikpọ aghuḍum dị oghol mọ neuron dị edi epul oye dị mamanạm, remạn ni 100 eelạ. Iikpọ aghuḍum mọ iphẹn phọ omhaạr bọ ookpomoghi kụ iḍighi bọ epul phọ ayira, kụ eemọr phọ remạn ni 5 kg. Ooḅeghiọn omhiịn iyạl ikpo iikiạ araraạr dị epul phọ reḍighi ghan.
9. Eeghe kụ iḍeenhaan mọ aḍiaḅạ eḍighi inmo k’Enhaạn?
9 Aḍiaḅa eḍighi ni iiḍaạny. Gbiom olhoghi ipẹ remite ghan bọ mem dị yira roḅạ. Torobọ ekpo onhụ phọ epẹ nạ aḅạ bọ, epul phọ anạ reeḅakị ghan ighiph dị emạn ni 100 siphẹ anem mọ anạ, ooko anạ, iidoronhụ anạ, rukpo anạ, ḅilhẹ r’ekpologhi anạ. Oomo ighiph phọ iphẹn phọ rekiil ghan eniin phọ eten phọ, obọ nạ aḅạ ekpo onhụ dị konaghanhạn. Kokaạph aani ika ilọ eten phọ epẹ yira rotue ghan bọ koḅạ runhụ kirokirọ? Idị owaaghị omhiịn lhạ phọ 2019 eḍeenhaan mọ obumoọny dị purukụ omhạr katue ni anaghạn aḅilhẹ alọgh elhegh ekpo onhụ kirokirọ. Iphẹn phọ owaaghị bọ omhiịn emeeraam aani idị ibadị awe dị owaaghị aani raraạr omhiịn omheeraam—mọ umharạm iyira iikpọ orue olhọgh elhegh r’otuughạ arunhụ aḍiaḅạ kirokirọ. Okạr agey, aḍiaḅạ ekạr kụ eḍighi inmo k’Enhaạn.—Ex. 4:11.
10. Ika kụ idị yira kotue oḍeenhaan mọ yira osereghiạn ni inmo aḍiaḅạ phọ Enhaạn ingọ bọ iyira?
10 Eniin eten dị yira koḍeenhaan mọ yira osereghiạn ni inmo aḍiaḅạ, pọ esi oghaạph ghan ilọ omheeraam mọ ayira oḅenhị abuphẹ rookia ghan bọ iyaạr phọ eḍighi bọ kụ yira u/meeraam aani bọ itughemhị phọ eḅẹm bọ mọ iyaạr iḍuạ iyaạr kụ eten iyaạr. (Ps. 9:1; 1 Pit. 3:15) Buphẹ omheeraam bọ itughemhị phọ iphẹn phọ, rowạ ghan mọ yira omheeraam mọ ade phọ r’oomo araraạr phọ edi bọ siẹn ade phọ repooghu imite ni bịn. Esi osighẹ aBaibul phọ r’ariphigh phọ yira mooḅeghiọn bọ siẹn emhuoghaạph phọ ephẹn phọ oḍighinhom, yira kotue ni ogbaanhaạn Odẹ k’akẹ phọ ayira ḅilhẹ ogbạ oogholhomi oḍeenhaan buphẹ okạr bọ rowạ olhegheri iyaạr phọ eḍighi bọ kụ yira okuphom bọ owol mọ aZihova kụ alhẹm kẹ phọ r’ade phọ.—Ps. 102:25; Isa. 40:25, 26.
11. Eeghe kụ iḍeenhaan mọ epul phọ ayira eḍighi ni eekiạ iyaạr?
11 Eten phọ epẹ yira rotue ghan bọ kootughiạn iyaạr eḍighi ni eekiạ iyaạr. Siạ dị meten, oniin ogeọm rinyạ agbiighi ni amhiịn mọ onhụ iinhaghạn dị epul phọ repamanạm ghan keḅilhẹ eetughiạn remạn ni 20 erubal aruḅum arinyạ. Kuolọ rodon, itughemhị phọ eḍeenhaan mọ epul phọ ketue ni epamanạm idị epu pạ. Eeghe inyaạm dị egbatanhaạn kụ edị awe omhoọgh?
12. Ikạ kụ idị iikpọ orue otuughạ ghan ilọ orọl igbatạn bọ iyira rinhạm?
12 Esi oomo olhẹm mọ odi bọ siẹn ade phọ, Ogina awe bịn kụ edị olemọm iikpọ orue otuughạ ghan ilọ orọl esi ootughiạn ghan ḅilhẹ rooḅeghiọn araraạr dị memitenaan ghan bidị igbaany. Loor iphẹn phọ, yira kotue ni onme obobọ onighemị eten iitughiạn phọ ayira ḅilhẹ r’asiigbu orolọm. (1 Kọr. 6:9-11; Kọl. 3:9, 10) Ḅilhẹ kẹn, yira kotue ni otughemhị ooruẹn olhoghi phọ ayira olhegheri igey r’ikarạph. (Hib. 5:14) Yira kotue ni otuughạ ilọ oḍeenaan ephomoghiạn, igbiririph ḅilhẹ r’onmạ ighirigiir. Ḅilhẹ yira kotue ni otuughạ ilọ oḍeenaan ghan elhiom ooruẹn.
13. Odaphạn ipẹ ogẹ bọ Psalm 77:11, 12, ika kụ idị ewạ mọ yira osighẹ ghan oḍighinhom inmo epul iitughiạn phọ ayira?
13 Eniin eten dị yira kotue oḍeenhaan mọ yira osereghiạn ni inmo iitughiạn phọ ayira pọ esi okparaghạ ghan ootughiạn asimem mọ ipẹ AZihova muloghonaạn ghan bọ iyira ḍighaạgh ḅilhẹ uudereghị iyira. Iphẹn phọ kekparamhị ni oḍuomolhoghi phọ ayira, m’odị kaḅilhẹ ni ulhoghonhaạn iyira ḍighaạgh epẹ ghisigh. (Bạl Psalm 77:11, 12; 78:4, 7) Enhọn eten pọ esi ootughiạn ghan oḅilhẹ osereghiạn imạ araraạr dị awe muḍighi ghan iyira. Awe dị rowaaghị ghan raraạr kophogh owaaghị omiịn mọ awe dị roḍeenhaan ghan osereghiạn romoọgh ghan oḅaạl olhoghi. Enighẹ kẹn dị yira kobulayogh ghan iniin araraạr idiphọ aZihova raḍighi ghan bọ. Esi omaạm, ghalhamọ r’iduọn aZihova amhoọgh bọ epul iitughiạn dị emhunhughan, mem dị yira okiton esi ikarạph dị yira oḍighi, odị rasạr ghan ni kawilhenhaạn aḅilhẹ awula opiomạn phọ ayira. (Ps. 25:7; 130:3, 4) Odị rawạ mọ yira oḍighi aani igina phọ kụ oghị esi awe dị upiomạn iyira koulọ molhoghomha saị.—Mat. 6:14; Luk 17:3, 4.
Yira roḍeenhaan ghan mọ yira osereghiạn ni inmo epul phọ ayira esi osighẹ ghan oghuenhiom aZihova (Miịn ekpịgh phọ 14) *
14. Ika kụ idị yira kotuẹ oḍeenhaan mọ yira osereghiạn ni iikiạ inmo epul phọ ayira?
14 Yira roḍeenhaan ghan mọ yira osereghiạn ni iikiạ inmo epul phọ ayira esi osighẹ ghan oghueniom Oye phọ ungọ bọ iyira. Abuniin awe osighẹ ghụn rupul phọ abidị rowaạm ghan suọ ilọ aloor—esi ophighi asiigbu ilọ abidị. Kuolọ loor esi iduọn aZihova kụ ulhẹm bọ iyira, eḍighi ni iyaạr osụ olhoghi omhiịn mọ asiigbu phọ odị kụ kinighenhaạn iyira epu ipẹ ayira. (Rom. 12:1, 2) Yira komoọgh ni eephọ eḍighi maạr dị yira odạph siigbu phọ odị. (Isa. 48:17, 18) Ḅilhẹ kẹn yira kokuamị omiịn emhụ ipẹ odị atụ bọ kụ ulhẹm iyira—oghuenhi Olemiạ ḅilhẹ r’Odẹ phọ ayira, kụ oḍighi idị odị kuubagaam iyira.—Prov. 27:11.
ABAIBUL PHỌ—INMO DỊ EMHẠN MAẠR
15. Ika kụ idị inmo aBaibul phọ eḍeenhaan ephomhoghiạn phọ aZihova esi omhạr awe?
15 ABaibul phọ aḍighi inmo ephomhoghiạn dị Enhaạn ingọ iyira. Odẹ k’akẹ phọ ayira aphum we ogẹ oseenhaan ayira loor esi dị odị uphomhoghiạn iyira agey. Dị eego esi aBaibul phọ, aZihova apanyanhaạn sipuru ayira dị emhạn maạr iboom, idiphọ iphẹn eḅẹm bọ mọ: Yira umite ika? Eeghe kụ ogbi aghuḍum mọ? Ḅilhẹ aghisigh phọ apamanạm eeghe? AZihova rawạ mọ oomo anmụny phọ odị olhegheri ophanyanhaạn asipuru phọ ipẹ phọ, esi iduọn phọ, odị manyu ni we ogẹ aBaibul phọ oteneghi arunhụ kirokirọ k’amem dị mebia ni iboom. Ḍio arodon, mogẹ ni pakirị aBaibul phọ obobọ oomo phọ odị runhụ aḍiaḅạ dị repel li 3,000! ABaibul phọ kụ aḍinyạ dị mogẹ ghan oteneghi runhụ kirokirọ ḅilhẹ odiemhi we opu. Etigheri ekpisi phọ oye phọ arugh bọ obobọ onhụ aḍiaḅạ phọ, opol awe momhoọgh aani eepoogh otuughạ adom aBaibul phọ siphẹ okạr onhụ phọ abidị.—Miịn igbe phọ “ Oḍighi Idị Komoọgh Aani Baibul Phọ Runhụ Aḍiaḅạ Africa.”
16. Odaphạn ipẹ ogẹ bọ Matiu 28:19, 20, ika kụ idị yira kotue oḍeenhaan mọ yira osereghiạn ni Baibul phọ?
16 Yira roḍeenhaan ghan mọ yira osereghiạn ni Baibul phọ esi aạl ghan atorobọ aḍio, ogbirima ghan ipẹ esi phọ itughemhị bọ iyira oḅilhẹ osighẹ ghan oḍighinhom. Oḅarạm isiphẹ, yira roḍeenhaan ghan mọ yira osereghiạn ni Enhaạn esi oḍighi ghan oomo ipẹ yira kotue bọ omhiịn mọ yira okaạph ni dom aBaibul phọ oḅenhị ibadị awe, lọ edugh ni.—Ps. 1:1-3; Mat. 24:14; bạl Matiu 28:19, 20.
17. Ighẹn inmo kụ edị yira ooḅeghiọn siẹn emhuoghaạph phọ ephẹn phọ, kụ yira kooḅeghiọn eeghe siphẹ ephedị phọ emhuoghaạph phọ?
17 Siẹn emhuoghaạph phọ ephẹn phọ, yira motuughạ ilọ inmo phọ Enhaạn ingọ bọ iyira, idiphọ ade phọ yira orugh bọ; eekiạ eten phọ epẹ omakạ bọ epul phọ ayira; r’Ekpo onhụ phọ Enhaạn ephum bọ we ogẹ, aBaibul phọ. Kuolọ inhọn inmo edi ni dị aZihova mungọ iyira dị yira ko/tue omiinọm riḍien. Yira kooḅeghiọn ruphua phọ iphẹn phọ yira ko/tue bọ omiinọm riḍien, siphẹ ephedị phọ emhuoghaạph phọ.
AḌUỌR PHỌ 12 Great God, Jehovah
^ par. 5 Emhuoghaạph phọ ephẹn phọ kelọgh epophe osereghiạn phọ yira omhoọgh bọ oghị esi aZihova ḅilhẹ r’iraạr inmo dị odị mungọ iyira. Keḅilhẹ kẹn ilhoghonhaạn iyira ḍighaạgh ogbiran r’abuphẹ rookia ghan bọ mughumọ Enhaạn edi ghan ni.
^ par. 64 IGẸ AFOTO: Onyọ umarani ratuughạ ghan ooruen onhụ obọ arue atughemhị igey phọ edi bọ siphẹ Ekpo onhụ phọ Enhaạn ruuruen dị oḍuạ oghị eelhe abidị.
