1-2. Zẹvbe nọ rre ebe Psalm 40:5, de emwi ughughan ne Jehova ya ru ima ẹse? Vbọzẹe nọ na khẹke ne ima gha muẹn roro?

OSA nọ zẹ emwi obọ ẹre Jehova khin. Muẹn roro emwi ughughan nọ ya ru ima ẹse: uhunmwu otagbọn ne mose mose nọ viọ ima yi; ẹrherhe ọghe ima nọ yi vbe odẹ ọghe ọyunnuan; kevbe Ẹmwẹ ọghẹe nọ rhie ne ima nọ re Baibol. Uhunmwu otagbọn na ẹre ọ zẹe ighẹ ima miẹn ehe dia, ẹrherhe ọghomwa ẹre ọ zẹe ighẹ ima sẹtin gha roro emwi kevbe ne ima na sẹtin gu emwa ọvbehe guan, e Baibol ẹre ima na miẹn ewanniẹn ọghe avbe inọta ne kpataki ne ima nọ.—Tie Psalm 40:5.

² Vbe ako iruẹmwi na, ma gha ziro yan emwi eha na ne Osanobua ya ru ima ẹse. Ma ghaa mu avbe ẹse na roro, ma ghi do gha gbọyẹmwẹ yọ sayọ, ma ghi vbe gha hia vbe odẹ ke odẹ, ne ima gha ru emwi nọ gha ya e Jehova nọ re Ayi ọghomwa ghọghọ. (Arhie 4:11) Ma ghi vbe sẹtin ru iyobọ ne emwa ni yayi wẹẹ, te emwi hia didaghori rre, ne iran ya fi iziro ọghe iran werriẹ.

3. Vbọ ya uhunmwu otagbọn na lughaẹn ne avbe planẹt nikẹre?

³ Odẹ ne Osanobua ya yi uhunmwu otagbọn na rhiema wẹẹ, Osa nọ mwẹ ẹwaẹn ẹre nọ. (Rom 1:20; Hib 3:4) Ẹi re uhunmwu otagbọn na ọkpa ọre planẹt nọ lẹga ovẹn, sokpan uhunmwu otagbọn na lughaẹn ne avbe planẹt nikẹre rhunmwuda, irẹn ọkpa ẹre emwa nagbọn sẹtin dia.

4. Vbọzẹe ne ima gha na sẹtin kha wẹẹ, ẹwaẹn ẹre Jehova ya yi uhunmwu otagbọn na? Ru igiemwi yọ.

⁴ Te uhunmwu otagbọn na yevbe okọ nọkhua nọ khian vbe uhunmwu ẹzẹ, nọ mu emwa nibun. Sokpan alughaẹn nọkhua wa rre okọ kẹkan nọ mu emwa kevbe uhunmwu otagbọn na.  Vbe igiemwi, de emwi nọ khian sunu daa emwa ni rre uwu okọ, deghẹ a na miẹn wẹẹ iran ẹre ọ khian tobọ iran kpemehe ẹhoho ne iran khian gha hiọnrọn, evbare ne iran khian gha re kevbe amẹ ne iran khian gha wọn? Vbọ khian vbe sunu daa iran deghẹ a na miẹn wẹẹ, uwu okọ nii ẹre iran silo iku hia yi, ẹre iran nẹ yi, kevbe wẹẹ ẹre iran hiọ yi? Vbene ẹmwata, iran i khian gbe inu ikpẹdẹ nọ khin iran ke wulo. Sokpan uhunmwu otagbọn na i yerriọ, rhunmwuda te ọ wa vuọn ne emwi ughughan ne emwa nagbọn kevbe aranmwẹ ya yin agbọn, vbe na ghee ẹhoho na hiọnrọn, evbare na re kevbe amẹ na wọn. Yevbesọni, uhunmwu otagbọn na, ẹre ima silo iku hia yi, ya sẹ egbe isan kevbe ahiọ ọghe ima. Ọrheyerriọ, te uhunmwu otagbọn na wa ye mose, kevbe wẹẹ, te a wa ye sẹtin dia ẹre ya. Vbọzẹe nọ na yerriọ? Rhunmwuda vbene Jehova ya yi ẹre! Te Jehova yi uhunmwu otagbọn na, ne avbe emwi nai ghi loo dọlegbe gha khian emwi ọvbehe na gha ye sẹtin loo. Gi ima ziro yan odẹ ne Jehova ya yi ẹhoho kevbe amẹ, ne a na miẹn wẹẹ, ma wa miẹn ọnrẹn loo somwa vbe uhunmwu otagbọn na.

5. Vbọzẹe ne ẹhoho ne ima hiọnrọn i na fo? De emwi ne ọna so igiẹ yi?

⁵ Ẹhoho ne ima hiọnrọn la uwu egbe na tie ẹre Oxygen ẹre ọ zẹe ighẹ ima ne emwa nagbọn kevbe aranmwẹ rre agbọn na. Ẹhoho ne emwa nagbọn kevbe aranmwẹ hiọnrọn ladian, ne iran i ghi loo, ẹre a tie ẹre carbon dioxide. Sokpan, ẹhoho ne ima hiọnrọn la uwu egbe i fo, ne ima vbe hiọnrọn ladian i vbe bun gbe vbe ehe hia. Vbọzẹe? Rhunmwuda, vbene Jehova ya mwamwaẹn ọre wẹẹ, ẹhoho ne ima hiọnrọn ladian nọ re carbon dioxide ẹre emwiokọ ughughan hiọnrọn la uwu egbe. Ẹhoho ne emwiokọ hiọnrọn ladian nọ re oxygen, ẹre ima kevbe aranmwẹ hiọnrọn la uwu egbe. Ọna keghi so igiẹ ye emwi nọ rre ebe Iwinna 17:24, 25 nọ khare wẹẹ: “Osanobua . . . ẹre ọ rhie arrọọ, uhiọnrọnmwẹ ke emwi ọvbehe hia ne emwa hia.”

6. Vbọzẹe ne ima na miẹn amẹ gha loo vbe agbọn na? De emwi ne ọna ghi ya ima rẹn? (Vbe ya ghee ẹkpẹti nọ mwẹ uhunmwuta nọ khare wẹẹ “Amẹ Keghi Re Ẹse Ọhẹ Nọ Ke Obọ E Jehova Rre.”)

⁶ Ehe nọ khẹke ẹre Jehova mwamwa uhunmwu otagbọn na yi, ọna ẹre ọ zẹe ne ima na miẹn amẹ gha loo. Akpawẹ te uhunmwu otagbọn na sikẹ ovẹn gbe, te amẹ hia ni rrọọ gha te ka, ehe hia ghi gha tọn; evbayi rhọkpa i ghẹ te sẹtin dia ẹre ya. Akpawẹ te uhunmwu otagbọn na vbe rree ne ovẹn gbe, te amẹ hia ghe te zeze, esia ẹre ọ gha te gba ehe hia. Ovẹn gha gbe amẹ nọ rre okun, kevbe amẹ nọ rre uwu otọ, amẹ nii ghi ya si koko ye orere iso. Ẹi re avbiẹ amẹ, ẹre ovẹn si koko ye orere iso vbe ukpo ukpo. A gha wẹẹ na muẹn ye omwa, ọ bun sẹ amẹ ni rre odighi hia ni rre uhunmwu otagbọn na. Odẹ ikpẹdẹ igbe ẹre amẹ na ghi gbe vbe orere iso, ọ ke rhọọ zẹvbe amẹ ra isonorhọ. Iyeke ọni, amẹ nii ghi werriegbe gha rrie uwu okun, ra ehe ke ehe ne amẹ ghi si koko yi nẹ vbe agbọn na. Odẹ ọghe ọyunnuan ne Jehova ya ru emwamwa na, ya ima rẹn wẹẹ, Osa nọ mwẹ ẹtin kevbe ẹwaẹn ẹre nọ.—Job 36:27, 28; Asan 1:7.

7. De odẹ eso ne ima khian ya rhiẹre ma wẹẹ, ma gbọyẹmwẹ ye uhunmwu otagbọn na ne Jehova ya ru ima ẹse, zẹvbe nọ rre ebe Psalm 115:16?

⁷ De vbene ima khian ya rhiẹre ma wẹẹ, ma gbọyẹmwẹ ye uhunmwu otagbọn na kevbe emwi hia ni rre uwu ẹre ne Jehova ya ru ima ẹse? (Tie Psalm 115:16.) Odẹ ọkpa ne ima khian ya ru ọna ọre ne ima gha muẹn roro, emwi ughughan ne Jehova yi. Ọna gha gua ima kpa ya gha kpọnmwẹ e Jehova vbe ẹdẹgbegbe, rhunmwuda emwi esi nibun nọ ya ru ima ẹse. Ọ vbe khẹke ne ima gha hia vbe odẹ ke odẹ, ne ima gha kpe ẹdogbo ne ima ye huan, ne ima ya rhiẹre ma wẹẹ ima gbọyẹmwẹ ye uhunmwu otagbọn na ne Jehova ya ru ima ẹse.

8. Vbọzẹe ne ima gha na kha wẹẹ, odẹ ọghe ọyunnuan ẹre Osanobua ya yi ẹrherhe ọghe ima?

⁸ Odẹ ọghe ọyunnuan ẹre Osanobua ya yi ẹrherhe ọghe ima ne emwa nagbọn. Vbe u ye rre  uwu akuọmọ, ẹrherhe ruẹ suẹn gha winna nẹ zẹvbe ne Jehova ya mwamwaẹn, erriọ ekẹn arrọọ (cells) ni rre ẹrherhe ruẹ ya gha muan yọ! Avbe umẹwaẹn khare wẹẹ, ẹrherhe ọghe enọwanrẹn keghi mwẹ ekẹn arrọọ na tie ẹre neurons, ni rrie odẹ uye 100 (100 billion). Avbe ekẹn arrọọ na, ẹre ọ ghi do khian ẹrherhe ọghe ima. A gha mu ẹrherhe ọghe ima ye omwa, ukhuamwẹ ọnrẹn gha sẹ 1.5 kg (3.3 pounds). Gia ziro yan emwi eso ne ima sẹtin ya ẹrherhe ọghe ima ru.

9. Vbọ sosẹ yọ wẹẹ, ne ima na sẹtin guan keghi re ẹse ọhẹ nọ ke obọ Osanobua rre?

⁹ Ne ima na sẹtin guan keghi re emwi ọyunnuan. Muẹn roro, emwi nọ zẹe ighẹ ima sẹtin gha guan. Ma ke sẹtin ta ẹmwẹ ọkpa, ẹrherhe ọghe ima ẹre ọ dia inian ughughan ni rrie odẹ 100, ni rre aranmwẹ ọghe ima, ẹho, akhuarha unu, agbanmwẹ kevbe ẹwẹ ọghe ima. Ẹmwẹ ne ima khian ta ke sẹtin ladian ẹse, te avbe inian na khian ka winna nẹ ọkade ọkade. Ebe ọkpa nọ ladian vbe ukpo 2019 khare wẹẹ, ọmọmọ na da biẹ, gha sẹtin ya ehọ viọ dọmwadẹ ẹmwẹ ne emwa ta, ọ ghi vbe rẹn emwi na yae kha. Ọna ẹre ọ zẹe ne ima na sẹtin họn urhuẹvbo. Ọna keghi guaero emwi ne avbe umẹwaẹn tae, nọ khare wẹẹ, ke ẹghẹ na wa ya biẹ ima sotọ, ẹre ima ke họn urhuẹvbo, ma ghi vbe sẹtin do gha zọe. Vbene ẹmwata, ne ima na sẹtin guan keghi re ẹse ọhẹ nọ ke obọ Osanobua rre.—Ẹks 4:11.

10. De vbene ima khian ya rhiẹre ma wẹẹ, ima gbọyẹmwẹ ye ẹse ne Osanobua ru ne ima nọ zẹe ighẹ ima sẹtin guan?

¹⁰ Odẹ ọkpa ne ima khian ya rhiẹre ma wẹẹ, ima gbọyẹmwẹ ye ẹse ọhẹ na, ọre ne ima gha tama emwa ni yayi wẹẹ te emwi hia didaghori rre, evbọzẹe ne ima na yayi wẹẹ Osanobua ẹre ọ yi emwi hia. (Psm 9:1; 1 Pit 3:15) Emwa ni mwẹ iyayi na keghi kha wẹẹ, te emwi hia ni rre uhunmwu otagbọn na wa rre vbe udomwurri, ọmwa rhọkpa i rrọọ nọ yi ẹre. Sokpan ma gha sẹtin loo e Baibol kevbe olika ẹmwẹ eso ne ima guan kaẹn vbe ako iruẹmwi na, ya rhan otọ re ma iran ni hoo ne iran danmwehọ, evbọzẹe ne ima na yayi wẹẹ Osanobua ne Jehova ọre Ayi ọghe emwi hia—ke ni rre agbọn, ke ni rre ẹrinmwi.—Psm 102:25; Aiz 40:25, 26.

11. Vbọzẹe ne ẹrherhe ọghe ima na re emwi ọkpaodin?

¹¹ Ne ima na sẹtin ye emwi rre keghi re emwi ọkpaodin. Vbe ẹghẹ nọ gberra, ọgbenbe ọkpa keghi kha wẹẹ, a gha wẹẹ na muẹn ye ebe ighẹ emwi ne ẹrherhe ọghe ọmwa nagbọn gha sẹtin yerre, ebe na khian muẹn yi gha sẹ ẹbo 20 (20 million). Sokpan vbe ẹghẹ na nia, a vbe do gualọ otọre miẹn wẹẹ, emwi ne ẹrherhe ọghe ọmwa nagbọn gha sẹtin mu gberra vberriọ. De emwi eso ni ru ekpataki ne ima ghi sẹtin ru rhunmwuda ọna?

12. De vbene ima ya lughaẹn ne avbe aranmwẹ hẹ?

¹² Vbuwe evbayi hia ni rre uhunmwu otagbọn na, ma ne emwa nagbọn ọkpa ẹre ọ sẹtin ya emwi nọ sunu vbe ẹghẹ nọ gberra wan ne egbe. Ọna ẹre ọ ghi ru iyobọ ne ima ya sẹtin fi uyinmwẹ kevbe iziro ọghe ima werriẹ khian nọ maan. (1 Kọr 6:9-11; Kọl 3:9, 10) Uhiẹn, ma gha sẹtin maa ekhọe ọguọmwaziro ọghe ima emwi, nọ mieke na rẹn alughaẹn nọ rre emwi nọ maan kevbe nẹi maan. (Hib 5:14) Ma gha vbe sẹtin gha mwẹ ahoẹmwọmwa, ẹnina kevbe itohan. Ma gha vbe sẹtin ya egbe tae Jehova vbe odẹ nẹi ya gbe ewanmwẹ ghee obọ ọkpa.

13. Zẹvbe nọ rre ebe Psalm 77:11, 12, de emwi nọ khẹke ne ima gha yerre?

 ¹³ Odẹ ọkpa ne ima khian ya rhiẹre ma wẹẹ ima gbọyẹmwẹ ye ẹse ne Osanobua ru ne ima, nọ zẹe ighẹ ima sẹtin ye emwi rre ọre wẹẹ, ma ghi gha hia ne ima gha ye ẹre rre, odẹ ne Jehova he ya ru iyobọ ne ima vbe ẹghẹ nọ gberra kevbe vbene ọ he ya rhie ifuẹko ne ima hẹ. Ọna gha ya ima gha mwẹ ilẹkẹtin wẹẹ, ọ gha vbe ru iyobọ ne ima vbe odaro. (Tie Psalm 77:11, 12; 78:4, 7) Odẹ ọvbehe ọre wẹẹ, ma ghi gha ye ẹre rre, emwi esi ne emwa ọvbehe he ru ne ima, ma ghi vbe gha kpọnmwẹ iran yọ. Avbe umẹwaẹn gualọ otọre miẹn nẹ wẹẹ, emwa ni mwẹ ekhọe ọkpọnmwẹ ẹse keghi mwẹ oghọghọ. Ọ vbe khẹke ne ima gha mianmian emwi eso, vbene Jehova vbe ru ẹre. Vbe igiemwi, agharhemiẹn wẹẹ ẹrherhe nọ gbae nẹi sẹtin mianmian emwi ẹre Jehova mwẹ, irẹn keghi yabọ ima vbe ima gha roro iro fi uyinmwẹ werriẹ, ọ ghi vbe mianmian orukhọ ne ima ru. (Psm 25:7; 130:3, 4) E Jehova vbe hoo ne ima gha yabọ emwa ni ru ima khọọ, vbe iran gha roro iro fi uyinmwẹ werriẹ, ma ghi vbe mianmian emwi ne iran ru ima re.—Mat 6:14; Luk 17:3, 4.

14. De vbene ima gha ya sẹtin gbọyẹmwẹ ye ẹrherhe ne Osanobua ya ru ima ẹse?

¹⁴ Ma gha sẹtin rhiẹre ma wẹẹ, ima gbọyẹmwẹ ye ẹrherhe ne Osanobua ya ru ima ẹse deghẹ ima na gha loo ẹre ya rhie ọghọ nẹẹn. Emwa eso keghi loo ẹrherhe ọghe iran ghee ihan, iran ghi gha ya emwi nọ rre iran ekhọe ru emwi, vbene iran i na lele uhi ọghe Osanobua. Sokpan e Jehova ẹre ọ yi ima, irẹn ẹre ọ vbe khẹke nọ gha yi uhi ne ima, rhunmwuda irẹn ẹre ọ rẹn emwi nọ gha maan ima egbe sẹ. (Rom 12:1, 2) Ma ghaa lele uhi ọghẹe, egbe ghi rọkhọ ima. (Aiz 48:17, 18) Ma ghi vbe rẹn emwi nọ hoo ne ima ya arrọọ ọghe ima ru, ọni ọre ne ima yae gha rhie urhomwẹ gie ẹre zẹvbe Ayi kevbe Erha mwa nọ rre ẹrinmwi, kevbe ne ima gha ru emwi nọ ya ẹko rhiẹnrhiẹn ọnrẹn.—Itan 27:11.

15. De vbene Baibol ne Jehova ya ru ima ẹse ya rhiẹre ma wẹẹ, ọ hoẹmwẹ ima?

¹⁵ E Baibol keghi re ẹse ọhẹ nọ ke obọ Osanobua rre. Te irẹn dia emwa ya gbẹn ọnrẹn, rhunmwuda ọ hoẹmwẹ ima ẹsẹsẹmwẹse. E Baibol ẹre Jehova ya rhie ewanniẹn ye avbe inọta  ne kpataki ne ima nọ. Usun avbe inọta na ọre: De ehe ne ima ke rre? Vbọzẹe ne Osanobua na yi emwa nagbọn? De emwi nọ khian sunu vbe odaro? E Jehova hoo ne ima rẹn ewanniẹn ọghe avbe inọta na, ọna ẹre ọ zẹe ne irẹn na loo emwa ya zedu e Baibol ghee urhuẹvbo ughughan ke ukpo iyisẹn nibun gha dee. Vbe ẹdẹnẹrẹ, ọ gberra urhuẹvbo 3,000 na he zedu abọ eso ra abọ hia ọghe Baibol ghee! Ke na ya bu agbọn tua agbọn gha dee, e Baibol ọre ebe na ghi zedu ẹre sẹ, ẹre ọ vbe kpọ sẹ. Rhunmwuda wẹẹ, urhuẹvbo nibun ẹre a he zedu e Baibol ghee, te emwa nibun ni rre ehe ughughan vbe uhunmwu otagbọn na ghi miẹn e Baibol gha tie vbe urhuẹvbo ọghe iran.—Ya ghee ẹkpẹti nọ mwẹ uhunmwuta nọ khare wẹẹ, “ Vbene A Ya Zedu E Baibol Ghee Urhuẹvbo Ughughan Na Zẹ Vbe Otọ Africa.”

16. Zẹvbe nọ rre ebe Matiu 28:19, 20, de vbene ima khian ya rhiẹre ma wẹẹ ma gbọyẹmwẹ ye Baibol?

¹⁶ Ma gha sẹtin rhiẹre ma wẹẹ ima gbọyẹmwẹ ye Baibol deghẹ ima na gha tie ẹre vbe ẹdẹgbegbe, deghẹ ima na gha ru erria yan emwi ne ima tie, kevbe deghẹ ima na gha hia ne ima gha rhie emwi ne ima ruẹ vbọ ye uyinmwẹ vbe arrọọ ọghe ima. Deba ọni, ma ghi vbe gha tama emwa ọvbehe vbekpa emwi ni rre uwu e Baibol.—Psm 1:1-3; Mat 24:14; tie Matiu 28:19, 20.

17. De emwi ne ima he guan kaẹn vbe ako iruẹmwi na? De emwi ne ima khian ziro yan vbe ako iruẹmwi nọ ghi lele ọna?

¹⁷ Vbe ako iruẹmwi na, ma ziro yan emwi eha ne Osanobua ya ru ima ẹse. Emwi eha na ọre, uhunmwu otagbọn na, ẹrherhe ọghe ima kevbe Baibol. Sokpan emwi ọvbehe ye rrọọ ne Jehova ya ru ima ẹse, ne ima i zaromiẹn. Ena ọre emwi ne ima khian ziro yan vbe ako iruẹmwi nọ ghi lele ọna.