1-2. Avale kalate Besam 40:5 a liti, mbamba be mam bevé Yéhôva a nga ve bia, a amu jé bia zu kobô ajô mam mete ayé’é di?

YÉHÔVA a ne akap. Tame ve’ele simesane mbamba be mam béziñ a ve bia, ane si a nga té asu dangan, étua boo a nga ve bia, a Mejô mé me ne Bible été. Mam melale mete ma bo na bi bi mbamba vôme ya tabe, ngule ya fas a nyu ya kobô, a biyalane ya beta minsili ya ényiñ.​—Lañe’e Besam 40:5.

² Bia zu kobô ajô mam melale mete ayé’é di. Nge bia nyoñ éyoñe ya bindi mam mete, bia ye tu’a yeme ve Yéhôva akéva, a nalé a ye fe yemete nkômbane wongane ya ve Zambe wongane ya nye’ane nlem avak. (Nli. 4:11) Bia ye fe bo ngule ya volô ba bese be nga du’uban a évuse do’otene ja ye’ele na biôme bise bi nga so atemetem.

3. Amu jé si é ne ngum aval?

³ Éyoñe bia yen aval avé Zambe a nga kôm étaba’a jangan, bia tu’a wô’ô abim avé a ne fek. (Bero. 1:20; Beh. 3:4) Sa ke si étame nje ja tyiñelane mbôma’ane nlô jôbô, ve si é ne ngum aval amu nje étam é bili mam mese ma volô bia na bi nyiñ.

4. Aval avé fe’e Zambe ja yené éyoñ bia fombô si a nga té? Timi’in.

⁴ Bi ne ve’e si bi too a mone sitima a tele zañe ñyeme mañ. Sitima ate a ne njalan a bôt, ve a selan a si beta nselan. Wo simesane na bôte be ne sitima be ne nyiñe nté ôvé nge da sili na bebiene be jeñe mvebe ya  ényiñ, jôme ya di, a mendim, a nge be nji bi vôme ya ne’e mbuan? Teke bisô na be vo’o nyiñ ayap. Ve si je ja kui na é ba’ale binyiñe bemilliard be bôt. É ne ngule ya ve bia mvebe ya ényiñ, bidi, a mendim, sa ke ve mon abim, amu mam mete mese ma fuluku si va. Si ja fubu fe ébien asu na mbuan ô bo te ndamane mbamba étaba’a wongan. Aval avé jam ete da boban? Zambe a nga bo na si ébien é bo ngule ya veñesane biôm bi ne ane mbuan na bi beta bo mfi asu bone be bôt. Bia zu kobô ajô beta minta’ane mi mam mibaé, wu wo bo na bi bo te jemban évuñulu é ne mfuban (oxygène), a wu wo bo na bi bo te jembane mendim.

5. Amu jé évuñulu é ne mfuban é vo’o jembane si môs éziñ, a jé jam ete da liti?

⁵ Évuñulu é ne mfuban nje ja volô biôm bi vee si nyô na bi nyiñ. Beyeme mam ba jô na betit a bôt ba belan aka’a abui évuñulu mbu ôse. Ve bitétéa bite bia kuli fe évuñulu é ne mvit (dioxyde de carbone). Ve akusa bo nalé, évuñulu é ne mfuban é ne étyi te jemban, a mbia évuñulu a ngenane te mane yametane ñyeme yôbe môs éziñ. Amu jé? Amu Yéhôva a nga bo na bilok a bilé bi bo ngule ya vili mbia évuñulu a veñesane nye évuñulu é ne mfuban. Mbamba nta’ane mam ate a yemete mejô bia koone me kalate Mam Minlôman 17:24, 25 ma: “Zambe . . . a ve bôte bese ényiñ, a mvebe.”

6. Amu jé si é vo’o jembane mendim môs éziñ, a jé jam ete da liti? (Fombô’ô nka’ale ô ne nlô ajô na “ Mendim me ne beta dase Yéhôva.”)

⁶ Mendim ma lene si va amu Yéhôva a nga yeme telé si a nlô jôbô. Nge si é nga ye beta subu nlô jôbô bebé ve mone jôm, mendim mese me nga ye mane vele, a si é nga ye bo nkôt, teke avale môt a ne nyiñ été. Nge ki é nga ye subu nlô jôbô ve mone ôyap, mendim me ne si va me nga ye mane bo beta ébañe glace. Ve mbôle Yéhôva a nga telé si vôme ja yiane tebe, mendim me vo’o jembane môs éziñ, amu ma tôñe ngume nta’ane mam. Nlô jôbô a yôñôlô mendime ya mañ a ma ya si, éyoñ éte mendim mete ma ke yôp a veñesane minkut. Mbu ôse, nlô jôbô a bo na bemillion a bemillion belita mendim be veñesane minkut. Mendim mete me ne tabe ñyeme yôp jôm ane melu awôm, mvuse ya valé, mveñ nge ke meta’a bi nga noñ. Éyoñ éte ma beta bulane mañ nge ke asôé, nta’ane mam ô beta taté. Nta’ane mam ôte wo kôme yemete na Yéhôva a ne fek a ngu.​—Job 36:27, 28; Éc. 1:7.

7. Aval avé bi ne ve Yéhôva akiba asu das bia koone de kalate Besam 115:16?

⁷ Aval avé bi ne ve Yéhôva akiba asu mbamba étaba’a a nga ve bia a mbamba be mam bese be ne été? (Lañe’e Besam 115:16.) Zene jia ya bo de é ne na bi nyoñ éyoñ ya fombô a tu’a fas biôm Yéhôva a nga té. Nalé a ye tindi bia na bi ve nye akiba môs ôse asu mbamba be mam a ve bia. Bia liti fe na bia ve nye akiba éyoñ bia ba’ale vôm bi too mfuban.

8. Amu jé bi ne jô na boo wongan a nga kômban étua ya abeñ?

⁸ Zambe a nga kôme boo wongan étua ya abeñ. Éyoñ ô mbe ô ngenan  abum be nyua, mbôka’a ya boo wôé ô mbe ô mbôô, a nnutan ôse ya yôp, betoyini mimfefé becellule be mbe be lôñebane wo boo été! Beyeme mam ba simesane na boo nya môtô a bili becellule ba loone na beneurone bebé bemilliard ntet. Becellule bete mbe ba tôkan ébañe jia a bo boo, boo ki a ne ve’e kili jia a étun. Bi tame zu yene bitua bi mame boo a ne ngule ya bo.

9. Jé ja liti na Zambe nnye a nga bo bia dase ya nkobô?

⁹ Nkobô ô ne asimba jam. Tame tebe mone jôm ô fas mam mese ma boban éyoñe wo kobô. Éyoñ ése wo kuli ve éfia jia, boo wôé a saé a minsône ntete ya ôyeme wôé, éngoñe jôé, biyaé bi anyu biôé, minkeke’e miôé, a mi ya nku’u wôé. Asu na be wô’ô jôme wo jô, minsône mite mise mia yiane saé éyoñe jia. Kalate éziñ a nga kui mbu 2019 a jô’ô na, mintyene mi bon mia bialé a ngule ya yemelane mingum bifia. Nalé a yemete na, avale beyeme mam ba jô, bi nga bialé a ngule ya yemelane minkobô a yé’é mie. Teke fo’o bisô na Zambe nnye a nga bo bia dase ya nkobô.​—Nk. 4:11.

10. Aval avé bi ne liti na bia ve Yéhôva akiba asu dase ya nkobô?

¹⁰ Zene jia ya liti na bia ve Yéhôva akiba asu dase ya nkobô é ne na bi kôme timine bôte ba buni na biôm bi nga so atemeteme na be nga du’u be. (Bs. 9:1; 1 P. 3:15) Bôte ba su’u do’oten ate ba jô na sa ke Zambe nnye a nga bôndé ényiñ a biôm bi ne si va. Bi ne belane Bible a bone be mam bia te yen ayé’é di, asu na bi kamane mbunane wongan, a timine bôte ba kômbô vô’ôlô bia na, Ésaa wongane Yéhôva, nnye a nga té yôp a si.​—Bs. 102:25; És. 40:25, 26.

11. Amu jé bia semé boo wongan?

¹¹ Bia semé aval avé boo wongan a ba’ale mam. Melu mvus, ñyeme mam éziñ a nga jô na, abime mam boo môt a ne ngule ya ba’ale, e ne tilibane beta bekalate bemillion 20. Ve den, beyeme mam ba jô na, abim ete e ne angôndô ya tyôtyoé. Mam mevé boo wongan a ve bia ngule ya bo?

12. Aval avé môt a selan a tit?

¹² Ane ô vaa môta binam, teke ététéa éfe si va é ne ngule ya fase mam me nga kui nye ényiñ, a nyoñe miñye’elane ya été. Ajô te, môt a ne ngule ya tyendé ñyenane mame wé a jeñe na a bi mbamba ntaban. (1 Bec. 6:9-11; Beco. 3:9, 10) Môta binam a ne fe ngule ya yañele mone môte ya nleme wé na a yemelane mvaé a abé. (Beh. 5:14) Môta binam étame nnye fe a ne liti mefulu ane nye’an, mvam, a nkoon éngôngol.  Nnye étam a ne fe ngule ya vu fulu zôsôô Yéhôva.

13. Kalate Besam 77:11, 12 a liti na bia yiane belane boo wongan aval avé?

¹³ Bia liti na bia ve Yéhôva akiba asu boo a nga ve bia éyoñe bia simesan aval avé a jaéya zu a su’u bia a volô bia minlem. Nalé a yemete ndi nleme jangane na a ye fe volô bia melu ma zu. (Lañe’e Besam 77:11, 12; 78:4, 7) Jam afe bi ne bo é ne na, bi simesane mbamba be mam bôte bevo’o ba bo asu dangan a ve be akiba. Beyeme mam ba jô na, bôte ba yeme ve akiba mbe fe ba dañe bu’ubane meva’a ényiñ. Bi ne fe vu Yéhôva a tyi’i na bia vuane mam méziñ. Yéhôva a ne ngule ya ba’ale mam mese a yi nleme wé été, ve éyoñe bia sili nye njamane ya mam abé mangan, a jamé bia, éyoñ éte a nyoñe fe ntyi’ane ya vuane bikobe biangan. (Bs. 25:7; 130:3, 4) Nne fe a yi na bi bo nalé éyoñ bôte bevo’o ba sili bia njaman.​—Mt. 6:14; Luc 17:3, 4.

14. Aval avé bi ne ve Yéhôva akiba asu boo a nga ve bia?

¹⁴ Bi ne ve Yéhôva akéva asu boo a nga ve bia éyoñe bia belane nye asu na bi ve nye duma. Bôte béziñe ba dimine belane boo wop, bebien ba tyi’i jam e ne mvaé nge ke di e ne abé ényiñe jap. Ve mbôle Yéhôva nnye a nga té bia, bi bia yene fo’o na memvinda mé me ne mbetane yôp abui adañ émangan. (Bero. 12:1, 2) Éyoñe bia tôñe memvinda mete, mam ma wulu bia nya mvo’é ényiñ. (És. 48:17, 18) Bia yemelane fe na Yéhôva a nga té bia na bi kañe nye a ve nye nleme mvaé.​—Min. 27:11.

15. Aval avé Bible a liti na Yéhôva a nye’e bone be bôt?

¹⁵ Bible a ne édima das da so bia be  Zambe. Zambe a nga bo na bôte be tili Bible amu a wô’ô bia benya mintaé. Bible a volô bia na bi bi biyalane ya beta minsili bi ne sili biabebien, aval ane: Bia so so vé? Nsôñane ya ényiñ ô ne ôvé? Jé ja yange bia melu ma zu? Yéhôva a yi na bone be bôt be bi biyalane ya minsili mite, jôm ete nje a nga tindi bôte na be kôñelane Bible abui minkobô. Den, ba koone Bible (ngumba nge ke éfas) minkobô a lôte 3 000. Teke kalate mfe be kôñelaneya a kabe bôte si nyô ane Bible. To’o môt a nyiñe vé, a ne ngule ya yé’é Bible nkobô wé.​—Fombô’ô nka’ale ô ne nlô ajô na “ Ba kôñelane Bible minkobô ya Afrika.”

16. Bela’ane Matthieu 28:19, 20 asu na ô liti aval avé ô ne ve Yéhôva akiba asu Bible?

¹⁶ Bia liti na bia ve Zambe akiba éyoñ bia lañe Bible môs ôse, bi bindi’i mam me ne été, bi va’a fe ngule ya tôñe me ényiñe jangan. Bia yiane fe ve ngule ya kañete abui bôte foé é nee Kalate Zambe été.​—Bs. 1:1-3; Mt. 24:14; lañe’e Matthieu 28:19, 20.

17. Ayé’é di da te liti na Zambe a nga ve bia mbamba be mam bevé, a jé bia ye yen ayé’é da zu?

¹⁷ Bi maneya yene mbamba be mam béziñe Zambe a nga ve bia, ane étaba’a jangan, boo wongan, a Bible. Ve Zambe a nga ve fe bia mam bi vo’o tu’a yen a mis. Bia ye kobô ajô mam mete ayé’é da zu.