1-2. Ni kaineti ma Taian Areru 40:​5, baikara bwaintangira ake e anganira Iehova, ao e aera ngkai ti na maroroakin n te kaongora aei?

IEHOVA bon te Atua ae tituaraoi. Iangoi bwaintangira tabeua ake e anganira: mwengara ae okoro ma n tamaroa ae te aonnaba, kaburorora ae rianako aroni karaoana, ao ana Taeka ae kakawaki ae te Baibara. Rinanoni baika tenua aikai, e anganira Iehova nnera ni maeka, te konabwai n iaiango ao n reitaki ma aomata, ao e kaekai titiraki aika rangi ni kakawaki ake ti kona n tabeki.​—Wareka Taian Areru 40:5.

² N te kaongora aei, ti na maroroakini bwaintangira akana tenua akanne n te aro ae kimototo. Ngkana ti kananoi riki ara iango iai, ti na kakaitau riki iai, ao e na korakora riki nanora ni kani kakukureia ara tia Karikiriki ae tatangira ae Iehova . (TeKao. 4:11) Ti na taubobonga riki naba iai ni buokiia naake a mwamwanaaki n te reirei ae kewe ae te ewarutin.

3. E aera ngkai e okoro te aonnaba?

³ E teretere raoi wanawanan te Atua n aroni karaoani mwengara ae te aonnaba. (IRom 1:20; Ebera 3:4) Tiaki tii ara buraneti ae kakatobibia taai, ma e bon okoro te aonnaba ibukina bwa a bane n tauraoi iai baika kainnanoaki ibukini kateimatoaani maiuia aomata.

4. E aera bwa ti kona n taekinna bwa e tamaroa riki te aonnaba nakon te kaibuke ae karaoaki irouia aomata?

⁴ N itera tabeua, bon titeboo te aonnaba ae beibeti n te akea ma te kaibuke ae beibeti n te marawa ae bubura. Ma bon iai baika kakawaki aika e kaokoro iai ara aonnaba ma te kaibuke ae karaoaki irouia aomata ae onrake kaaina. N te katoto, a na maanra ni maiu kaain te kaibuke ngkana a nang boni karekea te ea ae a ikeikenna ae te oxygen, te amwarake ao te ran, ao ngkana a aki kona ni karenakoi baike a a tia ni kamanenaaki i taari? A na boni waekoa ni mate kaaina. Ni kaitaraan anne, a  kona n teimatoa ni maiu aomata ma maan aika birion ma birion n te aonnaba. E katauraoaki iai te ea ae te oxygen, te amwarake, ao te ran ae ti kainnanoia, ao a aki kona n tare baikai. A aki kakarenakoaki nako tinanikun te aonnaba baike a a tia ni kamanenaaki, ma e bon teimatoa n tamaroa te aonnaba ao ni kona ni maekanaki. E kangaa n riki anne? E karaoa te aonnaba Iehova ma ana konabwai ni kona ni bitii baika aki manena nakoni baika raraoi aika kona ni manga kamanenaaki. Ti na nori uoua mai iai ni kaineti ma butin te ea ae te oxygen ao te ran.

5. E kangaa aroni butin te oxygen, ao tera ae kakoauaaki iai?

⁵ Te oxygen bon te ea ae kateimatoai maiuia maan ao aomata naba. E katautauaki bwa baika maiu a ikeikena tebubua te birion te tan te ea anne ni katoa ririki, ao a kaotinakoa te ea ae aranaki bwa te carbon dioxide. Ma e ngae n anne, a aki kona ni kabanea te oxygen baika maiu ni kabane, ao e aki kona naba n riao mwaitin te carbon dioxide. E kangaa n riki anne? Ibukina bwa e katauraoi Iehova aroka aika kakaokoro nako man ae uarereke ni karokoa ae bubura, ao aroka aikai a ikeikena te carbon dioxide ao a kaotinakoa te oxygen. Ni koauana, aroni butin te ea ae te oxygen, e kaota raoi koauan are taekinaki ni Mwakuri 17:​24, 25: “Te Atua . . . boni ngaia ae anga te maiu ma te ikeike . . . nakoia aomata nako.”

6. E kangaa aroni butin te ran, ao tera ae kaotaki raoi iai? (Nora naba te bwaoki ae “ Ana Bwaintangira Iehova ae Butin te Ran.”)

⁶ Bon iai te ran n te aonnaba ibukina bwa e mena ara buraneti n te raroa ae bon tau ma taai. Ngke arona bwa ti kaan riki tii teutana nakon taai, e na boni bane ni buro te ran ma ni buane, e na kabuebue te aonnaba ao e na akea te maiu iai. Ngke arona bwa ti raroa tii teutana man taai, e na bane ni buraoki te ran ao e na onrake te aonnaba n te tino ma te aiti. Ibukina bwa e kaaki te aonnaba Iehova ni nnena ae riai aei, e a kona n reke butin te ran ae kateimatoa te maiu. E kabuanei raan ake i marawa taai ao ake n te aba naba, ao e buanerake te ran ao n riki bwa taian nang. Ni katoa ririki ao taai e kabuanea te ran ae bati riki nakon ranin neei ni kabane n te aonnaba. E tiku te ran aei ni karawan te aonnaba tao i nanon tebwina te bong imwaini bwakana bwa te karau ke te tino. Imwina ao te ran e a manga okira marawa ao taabo ake e nako mai iai ao e a manga moana naba butina n aron are mai mwaina. Aroni butin te ran aei e kateimatoa reken te ran. E oti raoi iai wanawanan Iehova ao mwaakana ae korakora.​—Iobi 36:​27, 28; TeMin. 1:7.

7. Baikara aanga tabeua ake ti kona ni kaota iai ara kakaitau ibukin te bwaintangira are taekinaki n Taian Areru 115:16?

⁷ Ti na kangaa ni karikirakea ara kakaitau ni kamimin ara buraneti ao baika raraoi ni kabane ake iai? (Wareka Taian Areru 115:16.) Te anga teuana boni mani kananoan ara iangoi ni baike e karaoi Iehova. Ti na kairaki iai bwa ti na kaitaua Iehova ni katoabong ibukini baika raraoi ake e anganira. Ao ti kaotia bwa ti kakaitau ibukin te aonnaba, man arora ni kabanea ara konaa ni kateimatoa itiakin ara tabo ni maeka.

8. E aera bwa ti kona n taekinna bwa e rianako aroni karaoani kaburorora?

⁸ E rianako aroni karaoani kaburoron te aomata. Ngke ko mena ni biroton tinam, e tabe n ririkirake kaburorom nakon teina are baireaki nako iai, ao a rikirake iai taian cell aika boou aika nga ma nga ni katoa miniti! A katautaua taani kakaae bwa e kaania 100 te birion mwaitin cell aika aranaki bwa taian neuron ni kaburoron te ikawai. A ikotaki taian cell aikai ao e a riki kaburorora ae nakon 3.3 te bwauna rawawatana (1.5 te kirokuraem). Iangoi tabeua ana konabwai aika rangi ni kamimi.

9. Ko kangaa ni kakoauaa bwa ara konabwai n taetae bon te bwaintangira mairoun te Atua?

 ⁹ Ara konabwai n taetae e rangi ni kamimi. Iangoa te bwai ae riki ngkana ti taetae. E riai kaburorom ni kakammwakurii mwatireti aika tao 100 ake n newem, ni buuam, n riam, ni mwangaim, ao ni bwabwaam, ibukin taeka nako ake ko taekin. A riai ni bane mwatireti aikai ni kakammwakuri n taia aika riai bwa e aonga n ota raoi te taeka are ko taekinna. Ni kaineti ma te kakaae teuana ae boreetiaki n 2019 ibukin te konabwai n taetae n taetae aika bati, e kaotaki iai bwa a kona ataei aika tibwa bungiaki n taui taeka nako ake a taekinaki. E kamatoaaki n te kakaae anne te bwai ae a kakoauaa taan rabakau aika bati, ae ti bungiaki ma ara konabwai n atai taetae aika kakaokoro ao n reiakini. Bon te bwaintangira mairoun te Atua te konabwai n taetaenikawai.​—TeOti. 4:11.

10. Ti na kangaa ni kaota ara kakaitau ibukin ana bwaintangira te Atua ae te konabwai n taetae?

¹⁰ Te anga teuana ae ti kona ni kaota iai ara kakaitau ibukin te bwaintangira ae te taetaenikawai, boni mani kabwarabwaraan ara koaua ibukin te Atua nakoia naake a iangoia bwa e aera ngkai ti aki kakoauaa te ewarutin. (TaiAre. 9:1; 1Bet. 3:15) A taku naake a kakoauaa te reirei anne bwa e riki i bon irouna te aonnaba ao te maiu iai. Mani kamanenaan te Baibara ao reirei aika kakawaki ake ti a tia ni maroroakin n te kaongora aei, ti kona n tei ibukin Tamara are i karawa ao ni kabwarabwaraa nakoia naake a kan ongora bwa e aera ngkai ti kakoauaa ae Iehova bon te tia Karika karawa ao te aonnaba.​—TaiAre. 102:25; Ita. 40:​25, 26.

11. Tera bukina teuana ae rangi ni kamimi iai kaburorora?

¹¹ E rangi ni kamimi ara konabwai n ururing. N taai aika nako, e katautaua te tia kororongorongo temanna bwa e kona kaburoron te aomata n uringi rongorongo aika mena ni booki aika bubura aika 20  te mirion mwaitiia. Ma n taai aikai, e katautauaki bwa ti kona n uringa ae bati riki nakon anne. Tera te konabwai ae okoro ae iai irouia aomata?

12. Ti kangaa ni kaokoro ma maan ni kaineti ma ara konabwai ni karekei reireiara ibukin te aroaro ni maiu ae riai?

¹² Mai buakoni baika maiu ni kabane, bon tii aomata aika iai irouia te konabwai ni karekei reireiaia ibukin te aroaro ni maiu ae riai, man aroia n uringi baike a a tia n riki nakoia. Ibukin anne, ti a kona n atai kaetieti aika tamaroa riki ao ni bita arora n iango ma aroaroni maiura. (1Kor. 6:​9-11; IKoro. 3:​9, 10) Ni koauana, ti kona ni kataneia mataniwin nanora bwa e na ataa ae eti ao ae kairua. (Ebera 5:14) Ti kona n reireinira arora ni kaotiota te tangira, te atataiaomata, ao te nanoanga. Ao ti kona naba ni kakairi n ana kaetitaeka ae riai Iehova.

13. Ni kaineti ma Taian Areru 77:​11, 12, ti na kangaa ni kamanena raoi te bwaintangira ae te ururing?

¹³ Te anga teuana ae ti kaota iai ara kakaitau ibukin te bwaintangira ae te ururing, boni man arora ni kataia n ururingi taai ake  e a tia ni buokira iai Iehova ao ni kabebeteira. Ti na kona riki iai ni kakoauaa ae e na boni buokira naba n taai aika imwaira. (Wareka Taian Areru 77:​11, 12; 78:​4, 7) Te anga riki teuana, boni man ururingani baika raraoi ake a karaoi tabemwaang ibukira ao kaotan ara kakaitau iai. A kunea taani kakaae bwa a kukurei riki aomata aika kakaitau. Ti wanawana naba ngkana ti kakairi iroun Iehova ni kaineti ma baike e rinei bwa e na mwanuokin. N te katoto, e kororaoi ana ururing Iehova, ma ngkana ti rairi nanora e rineia bwa e na kabwaraa ara bure ao ni mwanuokin ara kairua ake ti karaoi. (TaiAre. 25:7; 130:​3, 4) E tangiria naba bwa ti na karaoa anne nakoia tabemwaang ngkana a raraoma ibukin aia bure ake a kammarakira iai.​—Mat. 6:14; Ruka 17:​3, 4.

14. Ti na kangaa ni kaota ara kakaitau ibukin te bwaintangira ae kamimi ae kaburorora?

¹⁴ Ti kona ni kaota ara kakaitau ibukin te bwaintangira ae kamimi ae kaburorora man arora ni kamanena ibukin neboan Teuare anganira. Tabeman a kamanena kaburoroia ni boni baireia i bon irouia bwa tera ae eti ao ae kairua. Ma ibukina bwa e karikira Iehova, e bon riai bwa ti na iangoia ae a raoiroi riki ana kaetieti nakon ake ti boni katei i bon iroura. (IRom 12:​1, 2) Ngkana ti maiuakin ana kaetieti, ti na bon rau ni maiura. (Ita. 48:​17, 18) Ao ti na ataa iai manenani maiura ae karaoani bwaai ibukin neboan ara tia Karikiriki ao Tamara, ao kakukureian nanona.​—TaeRab. 27:11.

15. E kangaa ni kaotaki ana tangira Iehova ibukia aomata n te bwaintangira ae te Baibara?

¹⁵ Te Baibara bon te bwaintangira ae kakawaki mairoun te Atua. E kairiia mwaane Tamara are i karawa bwa a na koreia ibukina bwa e rangi n tabeakinia natina aika i aon te aba. Rinanon te Baibara, e kaekai titiraki aika rangi ni kakawaki Iehova ake ti kona n titiraki iai, n aron ae: Ti riki mai ia? Tera te kantaninga ibukin te maiu? Ao tera ae e na riki n taai aika a na roko? E tangiriia natina ni kabane Iehova bwa a na atai kaekaan titiraki  akanne, ngaia are e kairiia mwaane bwa a na raira te Baibara nakon taetae aika bati. Ni boong aikai, e a tauraoi te Baibara ae bwanin ke mwakorona n taetae aika raka i aon 3,000! Te Baibara bon te boki ae te kabanea ni mwaiti ae rairaki ao n tibwaaki mangkekei ni karokoa ngkai. N aki ongeia bwa a mena ia aomata ke tera aia taetae, ma angia a bon reke angaia n reiakina ana rongorongo te Baibara n oin aia taetae.​—Nora te bwaoki ae “ Katauraoan te Baibara n Taetaen Aberika Aika Bati.”

16. Ni kaineti ma Mataio 28:​19, 20, ti na kangaa ni kaotia bwa ti kakaitau n te Baibara?

¹⁶ Ti kona ni kaotia bwa ti kakaitau n te Baibara man arora ni wawarekia ni katoabong, ni kananoi ara iango n ana reirei, ao ni karaoan ara kabanea ni konaa ni maiuakina reireiara mai iai. Irarikin anne, ti kaota ara kakaitau nakon te Atua mani karaoan ara kabanea ni konaa n tataekina te rongorongo are iai nakoia aomata aika bati.​—TaiAre. 1:​1-3; Mat. 24:14; wareka Mataio 28:​19, 20.

17. Baikara bwaintangira aika ti a tia ni maroroakin n te kaongora aei, ao tera ae ti na noria n te kaongora are imwina?

¹⁷ Ti a tia n rinanoi ana bwaintangira te Atua nakoira n aroni mwengara ae te aonnaba, kaburorora ae kamimi aroni karaoana, ao Ana Taeka te Atua ae kaira koreana ae te Baibara. Ma iai riki ana bwaintangira Iehova nakoira aika ti aki kona n nori ni matara. A na maroroakinaki baikanne n te kaongora are imwina.