1-2. Otja kEpsalme 40:5, ovikwaye oviwa Jehova mbye tu pa, nu omena raye tji matu ka hungirira koviṋa mbyo?

JEHOVA o Mukuru omuharupu. Ripura noviṋa oviwa eye mbye tupa: ehi ewa ndi ri omaturiro wetu omahimangongo, omuano omuhimise ouruvi wetu mu wa ungurwa, nEmbo re ewa Ombeibela. Mena rokutja, Jehova we tu pa oviṋa vitatu oviwa mbi, eṱe tu noruveze okutura po, tu yenena okuripura nokuhungira kuna varwe nu tu muna omaziriro komapuriro omananḓengu ngu mape ya atu pura.—Lesa Epsalme 40:5.

² Morupa ndwi matu ka hungirira koviṋa vitatu mbyo. Indu tji matu ripurire ko oukoto koviṋa oviwa mbyo, ondangi yetu mai kurire ko nu matu kara nonḓero okuyorokisa Omuute wetu worusuvero Jehova. (Omavan. 4:11) Nu wina matu yenene okutjiwa kutja matu ziri vi imba mbe kambura kutja ka kuna Mukuru.

3. Ongwaye ehi tji ri ri emanise?

³ Indu tji matu tara komuano Mukuru ma uta ehi, tu muna kutja Eye u nounongo. (Rom. 1:20; Hebr. 3:4) Pe nozoplanete zarwe nḓe kondoroka eyuva, posi yokutja ehi oro emanise mena rokutja ri noviṋa avihe mbi tjita kutja tu hupe.

4. Omuano Mukuru ma ungura ehi u raisa vi ounongo we? Yandja otjihorera.

⁴ Moviṱo tjiva ehi ri ri tjimuna okahayaha ku make tendeza kombanda yomeva momuronga. Posi yokutja pe noviṋa ovinanḓengu mbya panguka pokati kokayaha ku keura ovandu nehi. Otjotjihorera, ovandu mbe ri mokayaha atja ve hupa orure ndu ṱapi indu tji mave sokuungura ovikurya vyawo oveni,  omeva nomuinyo mbu mave sokusuvana na indu tji ve hi nokuyumba ondova momuronga? Ovandu mokayaha ngo kamaave hupu orure. Posi yokutja, ehi ri yenena okuṱiza ovandu novipuka ovingi nomuinyo. Oro ri tjita kutja pe kare omuinyo omukohoke ovandu mbu ve suvana, ovikurya, nomeva ngu matu hepa, nu oviṋa mbyo aruhe ka vi yanda. Ehi omaturiro omawa omamanise nandarire kutja ondova i kara kombanda yehi. Hapo iho tji tjitwa vi? Jehova wa ungura ehi momuano mbu tjita kutja ri yenene okurundura oviyaya okurira oviṋa mbi mavi ungurisiwa rukwao. Matu ka tara komiano vivari omihimise mu matu yenene okumuna ounongo wa Jehova ohunga nomuinyo mbu tu suvana mu u ungura nomuano ouye mu u kara nomeva.

5. Omuinyo omukohoke mbu tu suvana tu u muna vi, nu u raisa tjike?

⁵ Omuinyo omukohoke mbu tu suvana ombepo ovandu novipuka ndji ve hepa kutja ve hupe. Pe munika aayo oviutwa mbi nomuinyo vi ungurisa omatau omasere omengi womuinyo omukohoke mbu tu suvana mombura. Oviutwa mbi wina vi suvana omuinyo wondova mbu isanewa o carbon dioxide. Posi yokutja oviutwa mbi nomuinyo kamaavi mana omuinyo omukohoke mbu tu suvana, nu ombepo yevaverwa kamaai zunḓaka mena romuinyo wondova mbu tupitisa tji matu suvana. Omena ra ye? Omena rokutja Jehova wina wa ungura omiti ominene nomiti omiṱiṱi mbi ungurisa omuinyo omuvi mbu pitisiwa i oviutwa mbi nomuinyo nu omiti mbi vi pitisa omuinyo omukohoke mbu tu hepa okusuvana. Mena romatanaukiro womuinyo mbu tu suvana eṱe matu itavere nomambo nge ri mOviungura 17:24, 25: “Ndjambi . . . ngu yandja omuinyo nosuvaneno noviṋa avihe ku ngamwa auhe.”

6. Ouye u muna vi omeva, nu iho tji raisa ye? (Lesa okaongo nga “ Omeva ye za ku Jehova.”)

⁶ Ouye u nomeva mena rokutja u ri poruveze ndu ri ro okuza keyuva. Andakuzu ouye uri kaṱiṱi kuṱa keyuva omeva atja ye rira omapyu tjinene nu atja ye tjita kutja ape ha kara otjiṋa tji tji nomuinyo. Nu andakuzu ouye uri kaṱiṱi kokure neyuva, omeva atja ye tarara tjinene nu ka tja pe kara otjiṋa tji tji nomuinyo wina. Mena rokutja Jehova wa twa po ouye poruveze ndu riro okuza keyuva omeva nge ri kombanda yehi ye yenena okuhupisa oviutwa avihe. Ozohanya zeyuva ze tjita kutja omeva nge ri momironga na inga nge ri motuveze pekepeke kombanda yehi ye mune oupyu. Oupyu mbwi u tjita kutja omeva nga ye sekamise omuku mbu yeruruka okuyenda kombanda. Omuku tji wa worongana pamwe u karira ovikamba, kombunda ape yomayuva omurongo ovikamba otji vi roka na vi kotora omeva momuronga na motuveze pekepeke kombanda yehi. Omuano Jehova me tupa omeva u raisa ounongo nomasa we.—Job 36:27, 28; Omuz. 1:7.

7. Omiano viṋe tjiva mu tu raisa ondangi kotjiyandjewa tji tja tamunwa mEpsalme 115:16?

⁷ Ovikwaye mbi mavi yenene okutuvatera okuraisa ondangi kehi retu noviṋa oviwa mbi ri mu ro? (Lesa Epsalme 115:16.) Omuano umwe omokuripurira ko oukoto koviṋa Jehova mbya uta. Nu iho matji tjiti kutja tu vange okuraisa ondangi yetu koviṋa oviwa eye mbye tupa. Nu tu raisa kutja tu nondangi mokuṱuna oruveze mu twa tura oukohoke.

8. Ongwaye tji matu tja ouruvi wetu wa ungurwa momuano omuhimise?

⁸ Ouruvi womundu wa ungurwa momuano omuhimise. Indu tji wa ri mezumo ra nyoko,  ouruvi woye aa utu okukura momuano mbu wa ungurwa, nu aaku riwezire ozosela zouruvi ozombe. Ovakonḓonone ve haka kutja ouruvi wovandu ovanene u nozosela omatau 100 nḓe i sanewa neurons. Ozosela nḓa ze nohaveha yo kg 1.5. Tara koviṋa tjiva ouruvi mu ungura.

9. Ovikwaye mbi raisa kutja omuano mu tu hungira otjiyandjewa okuza ku Mukuru?

⁹ Omuano mu tu hungira omuhimise. Ripura kutja pe tjitwa tjike indu tji matu hungire. Embo arihe ndu mohungire ouruvi woye u ungurisa ozombwiṋi tjiva 100 nḓe ri meraka, momuryu, momiṋa vyotjinyo, mozondjeo na wina motjari tjoye. Nu ozombwiṋi nḓa ze sokuungura mongongorasaneno ombwa kutja u hungire embo ndo nawa. Otja komahungiriro womaraka, omakonḓononeno nga pitisiwa mombura ndji 2019 ya raisa kutja ounatje mbwa zu nokukwata u yenena okuzemburuka nokuzuva omambo tjiva weraka ndo. Omakonḓononeno ngo ye yenda kumwe kutja tu kwatwa nounongo wokuzemburuka nokurihonga eraka. Otjiperi kutja omuano mbu tu hungira otjiyandjewa okuza ku Mukuru.—Eks. 4:11.

10. Matu raisa vi kutja tu nondangi kotjiyandjewa tjokuhungira?

¹⁰ Omuano umwe mu matu raisa kutja tu nondangi kotjiyandjewa tjokuhungira, omokuzuvarisira imba mbe kambura kutja Mukuru keko, okuvekahururira kutja ongwaye tji tu kambura kutja Mukuru ongwa uta oviṋa avihe. (Eps. 9:1; 1 Petr. 3:15) Na Imba mbe handjaura omahongero wokutja ehi nomuinyo kavi me menwe. Indu tji matu ungurisa Ombeibela noviṋa tjiva mbi twa hungirire ko morupa ndwi, matu yandja oruvara ku Tate womeyuru nokukahururira imba mbe nonḓero okupuratena kutja ongwaye tji tu nongamburiro kutja Jehova ongu ri Omuute weyuru nehi.—Eps. 102:25; Jes. 40:25, 26.

11. Epu riṋe rimwe ndi tjita kutja ouruvi wetu u ungure momuano omuhimise?

¹¹ Omuano mu tu zemburuka oviṋa omuhimise. Morukapitaveze, omutjange umwe wa haka kutja ouruvi wovandu u zemburuka ondjivisiro ndji ṱeki pomambo omayovi 20. Posi yokutja nai, tu yenena okuzemburuka ondjivisiro onyingi kombanda yanao. Otjikwaye otjihimise ovandu tji ve natjo?

12. Ovandu va panguka vi kovipuka?

¹² Moviutwa avihe kombanda yehi, ovandu uriri ombe yenena okurihonga omirari omisemba nokuzemburuka kutja pa tjitwa tjike kweṱe morukapitaveze. Kunao, tu yenena okurihonga omirari omisemba nokurundurura omuano mu tu ripura nokuhupa. (1 Kor. 6:9-11; Kol. 3:9, 10) Nu nandarire nao, matu yenene okurongerisa omeritjiviro wetu womomutima okuhaṋa pokati kouwa nouvi. (Hebr. 5:14) Tu yenena okurihonga okuraisa orusuvero notjari. Nu tu yenena okuhorera kousemba wa Jehova.

13. Otja kEpsalme 77:11, 12, matu sokuungurisa vi otjiyandjewa tjokuzemburuka?

 ¹³ Omuano umwe mu matu raisa kutja tu nondangi kotjiyandjewa tjokuzemburuka omokukondja okuzemburuka oviṋa avihe Jehova mbye tu tjitira okutuvatera nokutuhuhumiṋa morukapitaveze. Nu iho tji kurisa ongamburiro yetu kutja moruyaveze me tu vatere wina. (Lesa Epsalme 77:11, 12; 78:4, 7) Omuano warwe omokuzemburuka oviṋa oviwa ovandu varwe mbi ve tu tjitira nokuraisa ondangi kuwo. Ovakonḓonone va tja ovandu mbe raisa ondangi potuingi ve kara nondjoroka. Eṱe wina matu sokuhorera ku Jehova mokuzemba oviṋa tjiva eye mbye toorora okuzemba. Otjotjihorera, Jehova u nourizemburuka ohomonena, posi yokutja indu tji twe ri tanaura eye u toorora okutuisira nokuzemba ozondataiziro nḓu twa tjiti. (Eps. 25:7; 130:3, 4) Nu eye u vanga kutja tu tjite nao indu ovandu varwe tji va ningire ondjesiro kozondataiziro nḓu va tjiti okutuhihamisa.—Mat. 6:14; Luk. 17:3, 4.

14. Matu raisa vi ondangi kotjiyandjewa tjetu tjouruvi?

¹⁴ Indu tji matu ungurisa otjiyandjewa tjetu tjouruvi okuyandja ondjozikiro ku Ingwi ngwe tu pa tu raisa ondangi. Ovandu tjiva ve toorora okuungurisa ouruvi wawo mokurityera oveni ouwa nouvi. Mena rokutja Jehova we tu uta, ma rire nawa okutjiwa kutja omirari vye omisemba okukapita imbi mbi tu rityera oveni. (Rom. 12:1, 2) Tu kara nohange indu tji tu nonḓuviro ku Jehova. (Jes. 48:17, 18) Nu tu rihonga oviṋa Jehova mbye vanga kutja tu tjite ngunda tu nomuinyo nokuyandja ondjozikiro kOmuute wetu ngu ri Tate nokumuyorokisa.—Omiano 27:11.

15. Otjiyandjewa tjOmbeibela tji raisa vi orusuvero rwa Jehova kovandu?

¹⁵ Ombeibela otjiyandjewa tjorusuvero okuza ku Mukuru. Tate womeyuru wa hinga ovarumendu okutjanga Ombeibela mena rokutja we tu suvera tjinene. Okupitira mOmbeibela, Jehova wa zira omapuriro omananḓengu ngu tu pura, tjimuna: Hapo twaza  pi? Ondando yehupo o yaye? Nu ma pe tjitwa tjike moruyaveze? Jehova u vanga kutja ovanatje ve ve mune omaziriro komapuriro ngo, kunao eye wa ungurisa ovandu okutoroka Ombeibela momaraka omengi pekepeke. Ndino, Ombeibela i ri momaraka wokombanda 3 000. Ombeibela embo nda torokwa momaraka omengi nu nda handjauka tjinene. Kainatja kutja ovandu ve kara pi poo ve hungira eraka riṋe, ovandu ovengi ve rihonga ombuze yOmbeibela meraka rawo oveni.—Lesa okawongo nga “ Omatorokero wOmbeibela momaraka wa Afrika.”

16. Otja ku Mateus 28:19, 20, matu raisa vi kutja tu nondangi kOmbeibela?

¹⁶ Eṱe tu raisa kutja tu nondangi kotjiyandjewa tjOmbeibela mokuilesa eyuva arihe, okuripurira ko oukoto ku imbi mbi i honga, nokukondja pu matu yenene okutoorera ko omukambo ku imbi mbi twe rihongo. Kombanda yanao, tu raisa ondangi yetu ku Mukuru mokuzuvarisa ombuze yOmbeibela kovandu ovengi.—Eps. 1:1-3; Mat. 24:14; lesa Mateus 28:19, 20.

17. Oviyandjewa viṋe mbi twe rihongo morupa ndwi, nu morupa ndu maru kongorere ko matu kahungirira kuye?

¹⁷ Morupa ndwi twe rihongo oviyandjewa vya Mukuru tjimuna omaturiro wetu, ehi, omuano omuhimise ouruvi wetu mu wa ungurwa nEmbo re Ombeibela. Posi yokutja pe noviyandjewa vyarwe Jehova mbye tupa mbi tu ha yenene okuvimuna. Oviṋa mbi tu ha yenene okuvimuna mbi mavi ka hungirwa morupa ndu maru kongorere ko.