1-2. Wọhọ epanọ o rrọ Olezi 40:5, ekẹ vẹ Jihova ọ kẹ omai, kọ fikieme ma te rọ ta kpahe ae?

JIHOVA yọ Ọghẹnẹ nọ o re ru ọghọ gaga. Roro kpahe ekẹ jọ nọ ọ kẹ omai no: akpọ na nọ ọ rrọ wowoma na; ẹvori mai nọ o gbunu gaga na; gbe Ẹme riẹ, koyehọ Ebaibol na nọ ọ rrọ ghaghae kẹ omai na. Ekẹ esa nana nọ Jihova ọ kẹ omai na u ru nọ ma ro wo oria nọ ma rẹ rria, nọ ma be sai ro roro jẹ ta ẹme, je ru nọ ma rọ riẹ uyo enọ sa-sa nọ i wuzou.​—Se Olezi 40:5.

² Ma te jọ uzoẹme nana ta kpahe ekẹ esa nana kpẹkpẹe. Ma te bi roro kpahe ae, ẹsiẹe ma te mai ro rri rai ghaghae, jẹ daoma ru eva were Jihova, Ọghẹnẹ oyoyou mai nọ ọ ma eware kpobi na. (Evia. 4:11) Onana u ti je fiobọhọ kẹ omai riẹ ẹme nọ ma rẹ ta kẹ ahwo nọ a rọwo nọ Ọghẹnẹ ọ ma eware he.

3. Ẹvẹ akpọ na ọ rọ rrọ oghẹrẹsa?

³ Oghẹrẹ nọ Ọghẹnẹ ọ ma akpọ na u dhesẹ areghẹ riẹ via. (Rom 1:20; Hib. 3:4) Orọnikọ akpọ nọ ma be rria na ọvo họ oware nọ u bi ghelie wariẹ ọre na họ họ, rekọ akpọ na ọ rrọ oghẹrẹsa keme Ọghẹnẹ ọ ma riẹ evaọ oghẹrẹ nọ a sae rọ rriae gbẹsinẹdẹ.

4. Fikieme ma sae rọ ta nọ akpọ na o woma vi okọ nọ ahwo a vọ?

⁴ Ma sae ta nọ akpọ na ọ wọhọ okọ nọ o bi vori evaọ abade ọraragha. Rekọ ohẹriẹ ulogbo o rrọ akpọ na avọ okọ nọ ahwo a vọ. Wọhọ oriruo, otẹrọnọ ahwo nọ a rrọ okọ na ọvo a re ru ofou nọ a rẹ wẹ, emu nọ a rẹ re gbe ame, yọ a rẹ sai ku ezuzu fiẹ hẹ, ẹvẹ a te sae rria okọ na kri te? O rẹ  raha oke re ahwo nọ a rrọ okọ na a te whu hu. Rekọ akpọ na nọ emama buobu gbidi gbidi e be rria na ọ rrọ ere he. Akpọ na ọye ofou nọ ma be wẹ, te emu nọ ma be re gbe ame i bi no ze, yọ i re re ẹdẹvo ho. Orọnikọ ma be hae wọ ezuzu no akpọ na kpobọ idadeghe nyai kufiẹ fihọ họ; ghele na ma gbẹ be sae rriae, yọ ọ gbẹ rrọ wowoma. Ẹvẹ onana o be sae rọ lọhọ? Jihova ọ ma akpọ na evaọ oghẹrẹ nọ o sae rọ rehọ eware nọ i gbe wo iruo kẹ ohwo-akpọ họ ru eware efa nọ i wo iruo. Joma ta kpẹkpẹe kpahe oghẹrẹ nọ ma bi ro wo ofou nọ ma be wẹ rehọ, gbe ame ẹsikpobi.

5. Ẹvẹ ma bi ro wo ofou nọ ma rẹ wẹ rehọ ẹsikpobi, kọ eme onana u ru omai rọwo?

⁵ Ofou nọ ma be wẹ rehọ na o bi fiobọhọ kẹ emama buobu jọ uzuazọ, te omai ahwo-akpọ re. Egbaeriariẹ a ta nọ ofou nana nọ emama e rẹ wẹ rehọ kukpe kukpe ọmọziọ oware he. Kẹsena emama na i ve ku ẹwẹ nọ o kiehọ kẹ oma na ha lahwe. Ghele na, ofou nọ ma be wẹ rehọ nọ ọ rrọ akpọ na o re re he, yọ ọnọ ma bi ku lahwe nọ o kiehọ kẹ oma na ha na ọ rẹ da akpọ na fia gbe he. Fikieme? Keme u wo emama efa nọ Jihova ọ ma, te ire ilogbo gbe emebe nọ e rrọ kakao gaga nọ e rẹ wẹ ọnọ ma bi ku lahwe na rehọ, i ve ku ọnọ ma rẹ wẹ rehọ na lahwe. Oghẹrẹ nọ Ọghẹnẹ o ro ru nọ ma bi ro wo ofou nọ ma rẹ wẹ rehọ ẹsikpobi na u ru omai rọwo fihọ ẹme nọ ọ rrọ Iruẹru Ikọ 17:24, 25 nọ o ta nọ: “Ọghẹnẹ . . . ọ be kẹ ahwo kpobi uzuazọ gbe ẹwẹ.”

6. Ẹvẹ ma be sai ro wo ame ẹsikpobi, kọ eme onana u dhesẹ? (Rri ẹkpẹti nana re, “ Ame nọ Ma bi Wo Ẹsikpobi na Yọ Okẹ.”)

⁶ Oware nọ ma be sae rọ jọ akpọ na wo ame họ, akpọ na o thabọ no ọre na ga hrọ họ, yọ ọ kẹle riẹ ga hrọ gbe he. O hae jọnọ akpọ na ọ kẹle ọre na vi enẹ omojọ, ame na kpobi ọ hae te ya no, akpọ na soso ọ vẹ jọ wọhọ utho nọ o be rrorro. Yọ o hae jọnọ u thabọ no ọre na omojọ, ame kpobi nọ ọ rrọ akpọ na ọ hae te ma ukpulu, akpọ na soso ọ vẹ jọ wọhọ ukpulu ame ogheghelie. Rekọ fikinọ Jihova o fi akpọ na họ oria nọ u fo, u ru nọ ma bi ro wo ame ẹsikpobi. Nọ ọre ọ tẹ bẹre ze, ẹrrorro riẹ o ve ru nọ ame nọ ọ rrọ abade gbe eria efa o re ro kuye kpobọ ehru je zihe ruọ ẹgho. Kukpe kukpe, ame nọ ẹrrorro ọre na ọ rẹ wọ kuye kpehru o bu vi ame nọ ọ rrọ ewa kpobi nọ e rrọ akpọ na. Ame nana ọ rẹ jọ idadeghe na te oware wọhọ edẹ ikpe, kẹsena ọ vẹ rrọ oso ze hayo ru igrigri kie. Ame na ọ vẹ wariẹ su kpohọ abade hayo eria efa nọ ame ọ rrọ. Enenẹ ọvo o re ru. Edhere igbunu nana nọ ma be hai ro wo ame ẹsikpobi na u dhesẹ nọ Jihova o wo ẹgba ologbo je wo areghẹ thesiwa.​—Job 36:27, 28; Ọtausi. 1:7.

7. Idhere jọ vẹ ma sai ro dhesẹ nọ ma rri okẹ nọ a jọ Olezi 115:16 fodẹ na ghaghae?

⁷ Ẹvẹ ma sai ro dhesẹ nọ ma rri akpọ owoma mai na gbe emamọ eware nọ e riẹe ghaghae? (Se Olezi 115:16.) Edhere jọ họ, ma re roro didi kpahe eware nọ Jihova ọ ma. Onana u ti ru omai yere Jihova kẹdẹ kẹdẹ rọkẹ eware iwoma nọ ọ be kẹ omai. Ma re je dhesẹ nọ ma rri akpọ na ghaghae nọ ma te bi ru oria nọ ma be rria fuafo.

8. Fikieme ma sae rọ ta nọ ẹvori mai na o gbunu gaga?

⁸ Oghẹrẹ nọ Ọghẹnẹ ọ rọ ma ẹvori mai na o gbunu gaga. Okenọ whọ jọ edhede oni ra, ẹvori ra ọ jẹ rro lele oghẹrẹ nọ a ma omaa riẹ fihọ, yọ evaọ uminiti kpobi, egẹgẹ ẹvori na nọ i je kuomagbe  enọ e jariẹ no vẹre i bu te idu buobu. Egbaeriariẹ a ta nọ egẹgẹ ẹvori nọ a re se neuron nọ e rrọ ẹvori ọkpako i bu te enwenọ ima idu udhusoi (100,000,000,000) soso. Egẹgẹ nana nọ a nabe ruẹrẹhọ oria ovo họ ẹvori mai na, onọ o rọ omojọ gbẹdẹ vi ọmọ-utho (koyehọ oware wọhọ ikilogramo ọvo gbe ubro). Joma ta kpahe emeware jọ nọ i dhesẹ epanọ ẹvori mai na o gbunu te.

9. Eme ọ kẹ owhẹ imuẹro nọ ẹmeọta yọ okẹ nọ u no obọ Ọghẹnẹ ze?

⁹ Ẹmeọta yọ oware igbunu. Dai roro kpahe oghẹrẹ nọ ma be sae rọ ta ẹme. Re whọ sai rovie unu ta ẹme, ẹvori ra na o re ru iriẹ nọ i bu te udhusoi ru iruo evaọ ẹrọo na, edhuru, igbenu, agba, gbe igbama na. Iriẹ nana kpobi i re go evaọ oghẹrẹ nọ u fo, o gbẹ rrọ ere he whọ rẹ sae ta ẹme gba ha. Ukpe 2019, a jọ ekiakiẹ jọ nọ a ru kpahe oghẹrẹ nọ ma be sae rọ ta ẹvẹrẹ dhesẹ nọ, emọ nọ a yẹ obọ a sae riẹ ohẹriẹ nọ o rrọ eme sa-sa nọ a yo. Ekiakiẹ nana i dhesẹ nọ oware nọ egbaeriariẹ a rọwo anwẹdẹ na uzẹme inọ a yẹ omai avọ areghẹ nọ ma sai ro vuhu je wuhrẹ ẹvẹrẹ. Uzẹme, ẹmeọta yọ okẹ nọ u no obọ Ọghẹnẹ ze.​—Ọny. 4:11.

10. Ẹvẹ ma sai ro dhesẹ nọ ma rri okẹ ẹmeọta nọ Ọghẹnẹ ọ kẹ omai na ghaghae?

¹⁰ Edhere jọ nọ ma re ro dhesẹ nọ ma rri okẹ ẹmeọta nọ Ọghẹnẹ ọ kẹ omai na ghaghae họ, ma re dhesẹ vevẹ kẹ ahwo nọ a rọwo uwuhrẹ eghrorotha na oware nọ ma rọ rọwo nọ Ọghẹnẹ ọ ma eware kpobi. (Ol. 9:1; 1 Pita 3:15) Ahwo nọ a rọwo uwuhrẹ eghrorotha a rẹ ta nọ akpọ na avọ emama kpobi nọ e riẹe eva i mu romavia, orọnikọ ẹma a ma rai hi. Ma sae rọ Ebaibol na gbe eware jọ nọ ma wuhrẹ evaọ uzoẹme nana ta kpahe Ọsẹ obọ odhiwu mai na, je dhesẹ vevẹ kẹ enọ e gwọlọ gaviezọ oware nọ u ro mu omai ẹro nọ Jihova họ Ọnọ ọ ma idhiwu gbe akpọ na.​—Ol. 102:25; Aiz. 40:25, 26.

11. Eme ẹvori mai na ọ rẹ sai ru nọ u gbunu gaga?

¹¹ Oware ofa nọ u gbunu gaga họ, oghẹrẹ nọ ma rẹ rọ kareghẹhọ oware. Evaọ okenọ u kpemu, ọzae jọ nọ o re kere ebe ọ ta nọ ẹvori ohwo-akpọ ọ rẹ sae kareghẹhọ evuẹ nọ e rẹ vọ ebe nọ i bu te ima udhe (20,000,000). Rekọ obọnana, a kiẹ via no inọ ẹvori na ọ rẹ sae wha evuẹ bu vi ere thethabọ. Eme ẹvori igbunu nana ọ rẹ sai fiobọhọ kẹ omai ru?

12. Eme ohwo-akpọ ọ rẹ sai ru nọ arao o re ru vievie he?

¹² Evaọ usu emama kpobi nọ e rrọ akpọ na, ohwo-akpọ ọvo ọ rẹ sae kareghẹhọ eware nọ e via vrẹ no, o ve wuhrẹ obọdẹ oware noi ze. Onana o rẹ sai fiobọhọ kẹ omai wo emamọ uruemu, je nwene ekpehre uzuazọ nọ ma je yeri vẹre. (1 Kọr. 6:9-11; Kọl. 3:9, 10) Ma rẹ sai tube wuhrẹ obruoziẹ-iroro mai na te epanọ ọ rẹ rọ riẹ oware nọ u woma gbe onọ u yoma. (Hib. 5:14) Ma rẹ sai wuhrẹ epanọ a re dhesẹ  uyoyou, ọdawẹ, gbe ohrọ. Ma rẹ sai je bru uvioziẹ.

13. Wọhọ epanọ o rrọ Olezi 77:11, 12, ẹvẹ u fo nọ ma rẹ rọ okẹ ekareghẹhọ mai ruiruo?

¹³ Edhere jọ nọ ma re ro dhesẹ nọ ma wo edẹro kẹ okẹ ekareghẹhọ nọ Ọghẹnẹ ọ kẹ omai na họ, ma rẹ daoma kareghẹhọ oke sa-sa nọ Jihova o ro fiobọhọ kẹ omai jẹ sasa omai oma evaọ okenọ u kpemu. Onana o rẹ kẹ omai imuẹro inọ o ti fiobọhọ kẹ omai evaọ obaro. (Se Olezi 77:11, 12; 78:4, 7) Edhere ọfa họ, ma rẹ kareghẹhọ eware ezi nọ ahwo a ru kẹ omai je yere ai. Enọ i re ru ekiakiẹ a ruẹ no inọ ahwo nọ a re dhesẹ edẹro ae a rẹ mae wereva. U ti je woma re ma hae rọ aro kele Jihova kpairoro vrẹ eware jọ. Wọhọ oriruo, Jihova ọ rẹ sae kareghẹhọ oware kpobi, rekọ ma te ru oware jọ thọ je kurẹriẹ, ọ rẹ rọvrẹ omai yọ ọ rẹ gbẹ kareghẹhọ oware na ha. (Ol. 25:7; 130:3, 4) Ọ gwọlọ nọ ma ru epọvo na nọ ahwo a te wounu kẹ omai rọkẹ eware nọ a ru omai thọ.​—Mat. 6:14; Luk 17:3, 4.

14. Ẹvẹ ma sai ro dhesẹ nọ okẹ ẹvori nọ Ọghẹnẹ ọ kẹ omai na o da omai ẹro fia?

¹⁴ Ma rẹ sai dhesẹ nọ okẹ ẹvori nọ Ọghẹnẹ ọ kẹ omai na o da omai ẹro fia nọ ma tẹ be rehọ iẹe wha orro se Ọnọ ọ kẹ omai okẹ na. Ahwo jọ a rẹ rọ ẹvori rai ru oware nọ a gwọlọ ọvo, a rẹ gwọlọ jiroro oware nọ u woma gbe onọ u yoma kẹ omobọ rai. Rekọ nọ orọnọ Jihova họ ọnọ ọ ma omai na, oware nọ ọ ta nọ u woma hayo u yoma o gba vi onọ mai ọvo ma jiroro riẹ kẹ omobọ mai. (Rom 12:1, 2) Ma te bi ru lele eware nọ ọ ta kẹ omai, ma re wo ufuoma. (Aiz. 48:17, 18) Ma vẹ jẹ riẹ ugogo ẹjiroro nọ ma rọ rrọ uzuazọ, oyehọ re ma wha orro se Ọsẹ mai nọ ọ ma omai, je ru ei eva were.​—Itẹ 27:11.

15. Ẹvẹ Ebaibol nọ Jihova ọ kẹ omai na u ro dhesẹ nọ o you ahwo-akpọ?

¹⁵ Ebaibol na yọ obọdẹ okẹ nọ u no obọ Ọghẹnẹ ze. Ọsẹ obọ odhiwu mai na ọye ọ rọ ẹzi riẹ fiobọhọ kẹ ahwo kere iei fiki uyoyou nọ o wo kẹ omai. Jihova ọ rọ  Ebaibol na kuyo enọ nọ i wuzou gaga, enọ wọhọ: Bovẹ ma no ze? Ẹjiroro vẹ ma rọ rrọ uzuazọ? Ẹvẹ akpọ na ọ te jọ evaọ obaro? Jihova ọ gwọlọ nọ emọ riẹ kpobi a rẹ riẹ uyo enọ yena, oyejabọ nọ ọ rọ rehọ ahwo fa Ebaibol na fihọ evẹrẹ sa-sa anwọ ikpe buobu ze na. Enẹna, a fa Ebaibol na soso hayo abọjọ riẹ fihọ evẹrẹ nọ i bu vi idu esa (3,000) no! Ebaibol na họ obe nọ a mae fa fihọ evẹrẹ buobu no, o tẹ jẹ rrọ obe nọ ahwo a mai wo evaọ usu ebe nọ a kere no. Ghele oria kpobi nọ ahwo a rrọ gbe ẹvẹrẹ kpobi nọ a be ta kẹhẹ, ibuobu rai a rẹ sai wuhrẹ Ebaibol na evaọ ẹvẹrẹ obọrai.​—Rri ẹkpẹti na, “ Epanọ A be rọ Fa Ebaibol na Fihọ Evẹrẹ Africa.”

16. Wọhọ epanọ o rrọ Matiu 28:19, 20, ẹvẹ ma sai ro dhesẹ nọ ma rri Ebaibol na ghaghae?

¹⁶ Ma te bi se Ebaibol na kẹdẹ kẹdẹ, roro kpahe eware nọ ma se jẹ daoma fi ai họ iruo, yọ ma bi dhesẹ nọ Ebaibol na ọ rrọ ghaghae kẹ omai. U te no ere no, ma rẹ jẹ vuẹ amọfa kpahe eware nọ ma wuhrẹ. Ere ma re ro dhesẹ kẹ Ọghẹnẹ nọ okẹ na o da omai ẹro fia.​—Ol. 1:1-3; Mat. 24:14; se Matiu 28:19, 20.

17. Ekẹ vẹ ma ta kpahe evaọ uzoẹme nana, kọ eme ma te ta kpahe evaọ uzoẹme nọ o rrọ aro na?

¹⁷ Ma jọ uzoẹme nana ta kpahe ekẹ esa nọ Ọghẹnẹ ọ kẹ omai no, eyehọ akpọ na; ẹvori mai nọ o gbunu gaga na; gbe Ẹme riẹ, Ebaibol na. Rekọ u wo ekẹ efa nọ Jihova ọ kẹ omai nọ a rẹ sae rọ ubiẹro ruẹ hẹ. Ma te ta kpahe ekẹ eghaghae nana evaọ uzoẹme nọ o rrọ aro na.