1-2. Metwokumwe nEpsalme 40:5 eeshali dilipi odo Jehova e tu pa, nomolwashike hatu ke di kundafana?

JEHOVA oKalunga ha yandje. Diladila keeshali dimwe odo e tu pa ngaashi, onhele yetu ya wapala, edu, ouluvi wetu oo wa longwa monghedi ikumwifi nosho yo Eendjovo daye di na ondilo, Ombiibeli. Molwaashi Jehova okwe tu pa eeshali odo nhatu, otu na onhele yokukala, hatu dulu okudiladila nokukwatafana navamwe noha nyamukula omaupulo etu oo a fimanenena. — Lesha Epsalme 40:5.

² Moshitukulwa eshi, ohatu ka kundafana pauxupi kombinga yeeshali odo nhatu. Ngeenge otwa kala hatu dilonga keeshali odo, ohatu ka kala tu na olupandu linene, nohatu ka kala twa hala okuhafifa Omushiti wetu omunahole, Jehova. (Eh. 4:11) Ohatu ka dula yo okukwafela ovo va pukifwa kehongo la puka loevolusi.

3. Omolwashike edu likumwifi?

³ Ounongo waKalunga ou li wetikile monghedi omo a shita edu. (Rom. 1:20; Heb. 3:4) Kakele kedu, ope na yo eepulaneta dimwe odo yo hadi dingonoka etango, ashike edu olikumwifi molwaashi olo ashike opulaneta i na oinima oyo hai kaleke ovanhu nomwenyo.

4. Omolwashike hatu dulu okutya edu oli dule eembautu?

⁴ Ohatu dulu okufaafanifa edu nombautu i li mefuta. Ashike ope na eyooloko la kula pokati kedu nosho yo ombautu i yadi ovanhu. Pashihopaenenwa, ovanhu ovo ve li mombautu otava ka dula ngoo okukala nomwenyo efimbo lile ngeenge otava nduluka po omhepo yavo yohapi, oikulya nomeva, nongeenge itava dulu okweekelashi oyeekelwashi kondje yombautu? Ovanhu ovo ve li mombautu otava ka fya diva. Mepingafano naasho, edu  ohali kaleke nomwenyo ovanhu noinamwenyo omabiliyona. Edu ohali nduluka po omhepo yohapi, oikulya nosho yo omeva, noinima ya tya ngaho kai na fiku i pwe po. Nonande oyeekelwashi aishe oi li kedu, edu otali monika nawa notali dulu okukalwa. Osho otashi shi shiiva ngahelipi? Jehova okwa shita edu opo oyeekelwashi i dule okulundulukila moshinima shimwe shiwa osho tashi dulu okulongifwa vali. Ohatu ka kundafana nghee hatu dulu okumona ounongo waJehova meenghedi mbali u na sha nedingonoko lomhepo yohapi nosho yo edingonoko lomeva.

5. Edingonoko lomhepo yohapi oshike, notali yandje oumbangi ulipi?

⁵ Omhepo yohapi ohai kwafele oinamwenyo i kale nomwenyo, mwa kwatelwa ovanhu. Okwa tengenekwa kutya oinamwenyo ohai fudile mo omhepo yohapi eetona ebiliyona omafele omudo keshe. Oinamwenyo oyo tuu oyo ohai fuda mo omhepo hai ifanwa carbon dioxide. Ashike oinamwenyo ihai longifa po omhepo yohapi aishe, newangadjo ihali yada omhepo oyo hatu fuda mo o-carbon dioxide. Omolwashike mbela? Omolwaashi Jehova okwa shita oinima i na omwenyo, okudja ngoo komiti da kula fiyo okoumeno vanininini ovo hava fudile mo omhepo yo-carbon dioxide nohava fuda mo omhepo yohapi. Oku shi popya paunafangwa, edingonoko lomhepo yohapi otali tu kumwe neendjovo odo di li mOilonga 17:24, 25, tadi ti: “Kalunga . . . ovanhu aveshe oye e va pa omwenyo nomufudo.”

6. Edingonoko lomeva oshike, notali ulike shike? (Tala oshimhungu “ Edingonoko lomeva oli li oshali ya dja kuJehova.”)

⁶ Molwaashi pokati kedu netango ope na oshinano sha yeleka, omeva ohaa kala taa kunguluka. Ngeno edu okwa li li li popepi elela netango, ngeno omeva ohaa kala taa fuluka nokupwiinina, nedu ngeno olipyu noitaku dulu okukalwa koinamwenyo. Ngeno edu ola li kokule kanini netango, ngeno omeva aeshe otaa kukuta, nedu alishe otali kala li na oikangwameva. Ndele molwaashi Jehova okwa tula edu ponhele ya wapala, edingonoko lomeva ohali kwafele oinamwenyo i kale nomwenyo. Etango ohali xwike omeva oo e li mefuta nosho yo oo e li keshe pamwe, nohaa i mewangadjo opo a ka ninge oilemo. Omudo keshe, omeva oo haa i mewangadjo ohaa kala efike pee-cubic deekilometa 500 000 lwaapo. Omeva oo ohaa kala mewangadjo oule womafiku omulongo lwaapo ofimbo inaa ninga odula ile o-snow. Mokweendela ko kwefimbo omeva oo ohaa shuna mefuta nosho yo meenhele odo hadi kala nomeva, nedingonoko ohali kala tali liendulula lwoikando. Edingonoko olo lomeva otali ulike kutya Jehova omunaendunge nomunaenghono. — Job 36:27, 28; Omuud. 1:7.

7. Omeenghedi dimwe dilipi hatu dulu okuulika kutya otwa pandula oshali oyo ya popiwa mEpsalme 115:16?

⁷ Ongahelipi hatu dulu okukulika olupandu li na sha nedu olo twa pewa nosho yo oinima iwa oyo i li ko? (Lesha Epsalme 115:16.) Onghedi imwe omo hatu dulu okuninga ngaho, omokudilonga koinima oyo Jehova a shita. Osho otashi ke tu linyengifa tu pandule Jehova efiku keshe omolwoinima iwa oyo e tu pa. Natango ohatu ka ulika kutya otwa pandula oshali yedu ngeenge otwa kala hatu kaleke eenhele detu da yela.

8. Omolwashike hatu dulu okutya ouluvi wetu owa shitwa monghedi ikumwifi?

⁸ Ouluvi womunhu owa shitwa monghedi ikumwifi. Eshi twa li moshidalelo, ouluvi wetu owa li tau tungwa nohau kwatakanifwa neesele douluvi dipe omayovi omunute keshe. Ovalafululi ova tengeneka kutya ouluvi womukulunhu ou na eesele de likalekelwa odo hadi ifanwa ee-neuron di li omabiliyona 100 lwaapo. Eesele odo  ohadi tungu po ouluvi oo u na ondjudo yokilograma 1, 5 lwaapo. Natu ka taleni koinima imwe inini oyo tai ulike kutya ouluvi owa shitwa monghedi ikumwifi.

9. Oshike tashi ulike kutya onghedi yetu yokupopya oi li oshali ya dja kuKalunga?

⁹ Onghedi yetu yokupopya oi li oshikumwifilonga. Diladila kwaasho hashi ningwa po ngeenge hatu popi. Oshitya keshe to popi, ouluvi woye ohau longele kumwe neenhumba 100 lwaapo delaka, domunino, domilungu, deehamama nosho yo donhulo. Eenhumba odo odi na okulongela kumwe opo oshitya osho to popi shi kale sha yela. Shi na sha nokupopya omalaka, oshishangomwa shimwe osho sha nyanyangidwa mo 2019 osha ulika kutya ouhanana ohava dulu okuuda ko oshitya keshe. Oshishangomwa osho otashi tu kumwe novalafululi vouyelele vahapu ovo va popya kutya otwa dalwa hatu dulu okuuda nokulihonga omalaka. Onghee hano, onghedi yetu yokupopya oi li oshali ya dja kuKalunga. — Ex. 4:11.

10. Ongahelipi hatu dulu okuulika kutya otwa pandula oshali yokupopya oyo twa pewa kuKalunga?

¹⁰ Onghedi imwe omo hatu dulu okuulika kutya otwa pandula oshali yokupopya omokuyelifila vamwe eitavelo letu ovo inava itavela muKalunga nova limbililwa kutya omolwashike inatu itavela ehongo loevolusi. (Eps. 9:1; 1 Pet. 3:15) Ovanhu ovo va itavela mehongo loipupulu la tya ngaho, ova itavela kutya edu nosho yo oinima aishe i li ko i na omwenyo oye u ya po ashike ngahenya. Ngeenge otwa longifa Ombiibeli nosho yo oitwa oyo twa kundafana moshitukulwa eshi, ohatu ka dula okupopila Tate yetu womeulu nokuyelifila ovo va hala okupwilikina kutya omolwashike twa tomwa kutya Jehova oye Omushiti weulu nedu. — Eps. 102:25; Jes. 40:25, 26.

11. Etomheno limwe lilipi tali ulike kutya ouluvi owa shitwa monghedi ikumwifi?

¹¹ Ouluvi wetu ohau dimbuluka oinima monghedi ikumwifi. Monakudiwa, omuhongwanhu umwe okwa li a tengeneka kutya ouluvi womunhu ohau dulu okudimbuluka ouyelele tau dulu okuwana momambo omamiliyona 20. Ashike, paife ohatu dulu okudimbuluka ouyelele muhapu u dulife pwaao. Kakele kokudimbuluka oinima, oshike vali shikumwifi tu na?

12. Ongahelipi okudula kwetu okulihonga kwe tu yoolola ko koinamwenyo?

¹² Mokati koishitwa aishe oyo i li kombada yedu, ovanhu ovo ashike va shitwa ve na oukwatya wokulihonga nokudimbuluka oinima oyo ya ningwa monakudiwa. Osho oshe tu ningifa tu dule okulihonga omifikamhango da denga mbada nokulundulula onghedi yetu yokudiladila ile yokukalamwenyo. (1 Kor. 6:9-11; Kol. 3:9, 10) Shikwao vali, ohatu dulu okudeula eliudo letu li tu kwafele tu yoolole osho shi li mondjila naasho sha puka. (Heb. 5:14) Ohatu dulu okulihonga okuulika ohole, olukeno nonghenda. Ohatu dulu yo okulihonga okuulika ouyuki waJehova.

13. Metwokumwe nEpsalme 77:11, 12, ongahelipi hatu dulu okulongifa oshali yetu yokudimbuluka?

¹³ Onghedi imwe omo hatu dulu okuulika  kutya otwa pandula oshali yokudimbuluka, omokukendabala okudimbuluka nghee Jehova e tu kwafela noku tu hekeleka monakudiwa. Osho otashi ke tu kwafela tu kale tu na elineekelo kutya ota dulu oku tu kwafela yo nomonakwiiwa. (Lesha Epsalme 77:11, 12; 78:4, 7) Onghedi imwe omokudimbuluka oinima iwa oyo vamwe ve tu ningila nokukala tu na olupandu laasho va ninga. Ovalafululi vamwe ova didilika kutya ovanhu ohava kala va hafa ngeenge ve na olupandu. Onghedi vali imwe omokuhopaenena Jehova mokukala hatu dimbwa oinima imwe. Pashihopaenenwa, Jehova oha dimbuluka oinima monghedi ya wanenena, ashike ngeenge twe lidilulula ohe tu dimine po nokudimbwa omapuko oo twa ninga. (Eps. 25:7; 130:3, 4) Jehova okwa hala yo tu ninge sha faafana, tu kale hatu dimine po vakwetu ngeenge ve tu udifa nai. — Mat. 6:14; Luk. 17:3, 4.

14. Ongahelipi hatu dulu okuulika olupandu omolwoshali youluvi wetu oo mukumwifi?

¹⁴ Ohatu dulu okuulika olupandu omolwoshali youluvi wetu oo mukumwifi mokukala hatu u longifa mokufimaneka oo e u tu pa. Vamwe ohava longifa ouluvi wavo nelalakano lokuliholamwene, mokulitulila po omifikamhango davo vene daasho shi li mondjila naasho sha puka. Ndele molwaashi Jehova oye e tu shita, oshi li pandunge okutambula ko omifikamhango daye kutya odo ashike da denga mbada di dulife odo hatu litulile po fye vene. (Rom. 12:1, 2) Ngeenge otwa kala metwokumwe nomifikamhango daye ohatu ka kala twa hafa. (Jes. 48:17, 18) Otwe lihonga osho Jehova a hala tu ninge ofimbo tu na omwenyo, opo tu mu fimaneke notu mu hafife. — Omayel. 27:11.

15. Ongahelipi oshali yOmbiibeli tai ulike kutya Jehova oku hole ovanhu?

¹⁵ Ombiibeli oi li oshali yopahole ya dja kuKalunga. Tate yetu womeulu okwa nwefa mo ovalumenhu ve i shange molwaashi oku tu hole neenghono. Jehova oha nyamukula omapulo etu oo a fimanenena oo hatu dulu okupula, ngaashi: Mbela otwa dja peni? Elalakano longhalamwenyo olashike? Oshike tashi ke tu ningilwa monakwiiwa? Jehova okwa hala oludalo  laye alishe li shiive omanyamukulo omapulo oo, nomolwaasho momukokomoko womafelemido okwe linyengifa ovalumenhu va toloke Ombiibeli momalaka mahapu. Kunena Ombiibeli ye lixwapo ile oitukulwa yayo oya tolokwa momalaka e dulife 3 000. Ombiibeli oya a ndjakanekwa i dule omambo aeshe mondjokonona. Kashi na nee mbudi kutya ovanhu ohava kala peni ile ohava popi elaka lilipi, ovanhu vahapu ova mona omhito yokulihonga etumwalaka lOmbiibeli melaka olo va nyama. — Tala oshimhungu “ Ombiibeli ya tolokwa momalaka omuAfrika.”

16. Metwokumwe naMateus 28:19, 20, ongahelipi hatu dulu okuulika kutya otwa pandula Ombiibeli?

¹⁶ Ohatu dulu okuulika kutya otwa pandula Ombiibeli mokukala hatu i lesha efiku keshe, mokudilonga kwaasho tai hongo, nokukendabala okutula moilonga osho twe lihonga. Kakele kaasho, ohatu ulike kutya otwa pandula Kalunga mokuninga eenghendabala okulombwela ovanhu vahapu ngaashi tashi shiiva osho Ombiibeli tai hongo. — Eps. 1:1-3; Mat. 24:14; lesha Mateus 28:19, 20.

17. Eeshali dilipi twa kundafana moshitukulwa eshi, noshike hatu ka kundafana moshitukulwa tashi shikula ko?

¹⁷ Fiyo opapa, otwa kundafana eeshali odo twa pewa kuKalunga, ngaashi edu olo li li eduumbo letu, ouluvi wetu oo wa shitwa monghedi ikumwifi nosho yo Eendjovo daKalunga da nwefwa mo, Ombiibeli. Kakele keeshali odo, ope na yo eeshali dimwe odo twa pewa kuKalunga odo ihatu dulu okumona nomesho etu okomutwe. Eeshali odo ihadi monika ohatu ke di kundafana moshitukulwa tashi shikula ko.