1-2. He Salamo 40:5, ko e heigoa e tau mena fakaalofa kua foaki e Iehova ki a tautolu, ti ko e ha kua fakatutala a tautolu ki ai?

KO IEHOVA ko e Atua fakamokoi. Manamanatu ke he falu mena fakaalofa kua foaki mai e ia: ko e kaina fulufuluola mo e ofoofogia ha tautolu ko e lalolagi; ko e uho ulu ne tufuga ke he puhala kua mua e mitaki; mo e haana Kupu uho ko e Tohi Tapu. Puhala he tau mena fakaalofa tolu nei, foaki e Iehova e kaina ke nonofo a tautolu, foaki mai e lotomatala ke manamanatu mo e tutala, ti kua tali e ia e tau hūhū aoga lahi ha tautolu.​—Totou Salamo 40:5.

² He vala tala nei, to fakatutala fakakū a tautolu ke he tau mena fakaalofa tolu ia. Ka lahi e manamanatu fakahokulo ha tautolu ki ai, to lahi foki e loto fakaaue ti manako mooli ke fakafiafia e Tufuga fakahele ha tautolu ko Iehova. (Fakakite. 4:11) To maeke foki a tautolu ke lagomatai a lautolu kua fakahehē ha ko e tau fakaakoaga fakavai he tupumainoa.

3. Ko e ha ne ofoofogia e lalolagi?

³ Kitia maaliali e pulotu he Atua ke he puhala ne tufugatia e ia e kaina ha tautolu, ko e fua lalolagi. (Roma 1:20; Hepe. 3:4) Fai palaneta foki ne ō viko he laā, ka e ofoofogia e lalolagi ha kua hakotika e tau tuaga oti ke fakatumau e moui he tagata.

4. Ko e ha ne talahau e tautolu kua mua atu e lalolagi ke he ha toga ne talaga he tagata?

⁴ Maeke a tautolu ke fakatatai e fua lalolagi he lagi mo e lalolagi katoatoa ke he toga i moana. Ka e ha ha i ai e tau kehekeheaga lalahi he toga ne talaga he tagata kua puke he tau tagata,  mo e lalolagi ha tautolu. Ma e fakatai, to fiha e leva ka momoui e tau tagata he toga ka taute ni e lautolu e okesitene, tau mena kai, mo e vai ha lautolu ti kua nakai maeke ke tolo e tau otaota ki tahi? Nakai leva ti mamate e tau tagata he toga ia. Kehe ai, kua lalago he lalolagi e tau mena momoui ne totou piliona. Foaki mai e okesitene, tau mena kai, mo e vai kua lata ma tautolu, ti nakai oti e tau mena aoga nei. Pete ne toka e tau otaota he lalolagi, kua tumau e fulufuluola he lalolagi mo e nonofo ai e tau tagata. Maeke fēfē e mena ia? Tufuga e Iehova e lalolagi ke maeke ke liu fakaaoga e tau mena i ai. To onoono fakakū a tautolu ke he ua e holoaga ne tufuga he puhala kua mua e mitaki, ko e holoaga he okesitene mo e holoaga he vai.

5. Ko e heigoa e holoaga he okesitene, ti ko e heigoa ne fakamooli ai?

⁵ Ko e okesitene ko e kese ne fafagu he falu mena momoui, putoia a tautolu. Lahi mahaki e okesitene ne fafagu he tau mena momoui he tau tau takitaha. Ti fakatoka mai he tau mena momoui nei e kese ko e kapono taeokosate. Ka e nakai oti e okesitene he fafagu hake he tau mena momoui nei, mo e nakai molea e lahi he kapono taeokosate. Ko e ha? Ha kua tufugatia foki e Iehova loga e tau akau ti kehekehe e tau lalahi ne fafagu hake e kapono taeokosate mo e fakatoka mai e okesitene. Kua moua mai he holoaga he okesitene nei e matagi ne fafagu e tautolu ti fakamooli ai e tau kupu ia Gahua 17:24, 25: “Ko e Atua . . . kua foaki mai e ia e moui, mo e fafagu” ke he tau tagata oti.

6. Ko e heigoa e holoaga he vai, ti ko e heigoa ne fakamooli ai? (Kikite foki e puha “ Mena Fakaalofa ha Iehova ko e Holoaga he Vai.”)

⁶ Ko e vai ne tafe ha kua latatonu ni e mamao he lalolagi mai he laā. Ka tata fakatote ai to mimiti hake oti e vai ti vela mo e magomago e lalolagi ati nakai fai mena ka momoui i ai. Ka mamao fakatote ai mai he laā, to tuli e vai ti sinō mo e aisa e lalolagi katoa. Ha kua felauaki mitaki e matakavi nei ne tuku e Iehova e lalolagi, ne maeke e holoaga he vai ke fakatumau e moui. Fakamafana he laā e vai he moana mo e fuga kelekele ti mimiti hake e vai ke eke mo tau aolū. He tau tau takitaha, ne totou miliona mo miliona e tau lita vai ne mimiti hake he laā. Ti ha ha e vai nei he pulagi ke kavi hogofulu e aho ato tō hifo ko e uha po ke sinō. Ne tafe atu mogoia e vai ke he moana po ke falu matakavi, ti liu e holoaga kamata foki. Tufugatia e Iehova e holoaga nei ke fai vai tumau e lalolagi, ti fakamooli ai kua pulotu mo e malolō lahi a Iehova.​—Iopu 36:27, 28; Fakama. 1:7.

7. Ko e heigoa e falu puhala ka fakakite e tautolu e loto fakaaue ma e mena fakaalofa ne fakamaama he Salamo 115:16?

⁷ Feaki fēfē e tautolu e loto fakaaue ma e palaneta ofoofogia ha tautolu mo e tau mena mitaki oti ne moua mai ai? (Totou Salamo 115:16.) Taha puhala he manamanatu fakahokulo ke he tau mena ne tufugatia e Iehova. To omoomoi he mena ia a tautolu ke fakakite e loto fakaaue ki a Iehova he tau aho takitaha ma e tau mena mitaki ne foaki mai e ia. Ti fakakite e tautolu e loto fakaaue he leveki e matakavi ne nonofo ai a tautolu ke meā.

8. Ko e ha ne pehē ko e uho ulu ha tautolu kua tufuga he puhala kua mua e mitaki?

⁸ Ne tufuga e uho ulu he tagata he puhala kua mua e mitaki. He haia a koe he manava he matua fifine haau, tupu e uho ulu haau he puhala ne fitā e fakatoka, ti totou afe e tau tegatega foou he uho ulu ne tupu he tau minuti takitaha! Fuafua he tau tagata kumikumi kua ha ha he uho ulu he tagata lahi teitei 100 e piliona he tau tegatega pauaki ne fakahigoa ko e tau neuron. Ko e tau tegatega nei kua moua mai e uho ulu ha tautolu ne 1.5 e kilokuleme. Manamanatu ke he falu puhala ofoofogia he uho ulu ha tautolu.

9. Ko e heigoa ne fakamooli ki a koe ko e lotomatala ha tautolu ke vagahau ko e mena fakaalofa mai he Atua?

 ⁹ Ko e lotomatala ha tautolu ke vagahau ko e mena ofoofogia. Manamanatu la ke he mena ne tupu he vagahau a tautolu. He tau kupu takitaha ne talahau e koe, lata e uho ulu haau ke fakatokatoka e puhala ne gahuahua e kavi 100 e muscle he alelo, kakia, tau laugutu, kauloa, mo e fatafata haau. Ke maeke a koe ke fakaleo fakamaaliali e tau kupu, lata e tau muscle nei ke gahuahua fakapapahi. Hagaao ke he lotomatala ke fakaaoga e tau vagahau kehekehe, ko e kumikumiaga ne lomi he 2019 kua fakakite na maeke e tau tama mukemuke fanau foou ke mailoga e tau kupu takitaha. Lalago he mouaaga nei e tau mena ne talitonu e tau tagata kumikumi ki ai​—kua fanau mai a tautolu mo e lotomatala ke mailoga mo e fakaako e tau vagahau. Mooli ai, ko e lotomatala ha tautolu ke vagahau ko e mena fakaalofa mai he Atua.​—Esoto 4:11.

10. Fakakite fēfē e tautolu e loto fakaaue ke he mena fakaalofa mai he Atua ko e vagahau?

¹⁰ Taha puhala ke fakakite e loto fakaaue ke he mena fakaalofa ko e vagahau, ko e fakamaama ha tautolu a taofiaga hagaao ke he Atua ki a lautolu ne manamanatu ko e ha ne nakai talia e tautolu e fakaakoaga he tupumainoa. (Sala. 9:1; 1 Pete. 3:15) Ko lautolu ne omoi e taofiaga ia kua fakaohooho a tautolu ke talitonu kua nakai tufugatia e lalolagi mo e tau mena momoui oti i ai. He fakaaoga e Tohi Tapu mo e falu manatu ne fakatutala he vala tala nei, maeke ai ke lalago ha tautolu a Matua he lagi mo e fakamaama ki a lautolu ne makai ke fanogonogo e kakano kua mauokafua a tautolu ko Iehova e Tufuga he lagi mo e lalolagi.​—Sala. 102:25; Isaia 40:25, 26.

11. Ko e heigoa e taha kakano ne ofoofogia e uho ulu ha tautolu?

¹¹ Ko e lotomatala ha tautolu ke manatu kua ofoofogia. He mogo kua mole, taha e tagata tohia ne fuafua ko e uho ulu he tagata kua maeke ke manatu e tau vala tala ne tatai ke he 20 e miliona pepa. Ka ko e mogonei, liga kua lahi atu e mena kua maeke a tautolu ke manatu. Ko e heigoa e lotomatala kua mua atu ne moua he tau tagata?

12. Kehe fēfē a tautolu mai he tau manu he fakaako e puhala ke moui?

¹² Mai he tau mena momoui oti he lalolagi, ko e tau tagata ni kua lotomatala ke iloa e tau fakaakoaga ke he mahani he manatu e tau mena ne tutupu ki a tautolu he vahā kua mole. Ko e fua, maeke a tautolu ke iloa e tau tuaga mitaki ti hiki ha tautolu a puhala manamanatu mo e moui. (1 Kori. 6:9-11; Kolo. 3:9, 10) Ti maeke ke fakamahani e loto manamanatu ha tautolu ke mailoga e tau mena mitaki mo e tau mena kelea. (Hepe. 5:14) Fakaako a tautolu ke fakakite e fakaalofa, fakaalofa hofihofi, mo e fakaalofa noa. Ti fakaako a tautolu ke fifitaki e fakafili tonu ha Iehova.

13. Ke tuga he Salamo 77:11, 12, fakaaoga fēfē e tautolu e mena fakaalofa ko e manatu?

¹³ Taha puhala ka fakamooli kua loto fakaaue a tautolu ke he mena fakaalofa ke manatu,  ko e fifili ke ua nimo e tau magaaho oti ne lagomatai mo e fakamafana e Iehova a tautolu he vahā kua mole. Atihake he mena nei e mauokafua ha tautolu to lagomatai foki e ia a tautolu he vahā i mua. (Totou Salamo 77:11, 12; 78:4, 7) Taha puhala foki ko e manatu e tau mena mitaki ne taute he falu ki a tautolu mo e loto fakaaue ki ai. Moua he tau tagata kumikumi ko e tau tagata ne loto fakaaue kua fiafia ai. Mitaki foki ma tautolu ke fifitaki a Iehova he fifili ke fakanimonimo e falu mena. Ma e fakatai, mitaki katoatoa e puhala manatu ha Iehova, ti ka tokihala a tautolu kua fifili e ia ke fakamagalo mo e fakanimonimo e tau hepehepe ne taute e tautolu. (Sala. 25:7; 130:3, 4) Ti manako a ia ke taute pihia e tautolu ke he falu ka tokihala a lautolu ke he tau hepehepe ne fakamamahi aki a tautolu.​—Mata. 6:14; Luka 17:3, 4.

14. Fakakite fēfē e tautolu e loto fakaaue ma e mena fakaalofa ofoofogia he uho ulu ha tautolu?

¹⁴ Maeke ke fakakite e loto fakaaue ma e mena fakaalofa ofoofogia he uho ulu ha tautolu he fakaaoga ke fakaheke a Ia ne foaki mai ai. Falu ne fifili ke fakaaoga e uho ulu ha lautolu ke fakatoka ne lautolu e mena hako mo e hepe. Ko Iehova ne tufugatia a tautolu ti kua mua atu ni e tau tuaga haana ke he ha tuaga ka fakatoka ni e tautolu ma tautolu. (Roma 12:1, 2) Ka omaoma a tautolu ke he tau tuaga ha Iehova to mafola e tau momoui ha tautolu. (Isaia 48:17, 18) Ti maama mitaki e tautolu e kakano he moui​—ke fakaheke ha tautolu a Tufuga mo e Matua ti fakafiafia a ia.​—Fakatai 27:11.

15. Fakakite fēfē he mena fakaalofa ko e Tohi Tapu e fakaalofa ha Iehova ma e tau tagata?

¹⁵ Ko e Tohi Tapu ko e mena fakaalofa uho mai he Atua. Omoomoi he ha tautolu a Matua he lagi e tau tagata taane ke tohi ai ha kua fakaalofa lahi a ia ke he tau fanau haana he lalolagi. Mai he Tohi Tapu, kua foaki e Iehova e tau tali ke he tau hūhū aoga lahi ha tautolu, tuga e: O mai a tautolu i fe? Ko e heigoa e kakano  he moui? Ko e heigoa he vahā anoiha? Manako a Iehova ke he tau fanau oti haana ke iloa e tau tali ke he tau hūhū ia, ti ke he tau senetenari kua mole ne omoomoi e ia e tau tagata ke fakaliliu e Tohi Tapu ke he loga e vagahau. Mogonei, ko e Tohi Tapu katoa po ke vala kua moua ke he molea 3,000 e vagahau! Ko e Tohi Tapu e tohi kua mua atu e fakaliliu mo e tufatufa. Pete ne matakavi ne nonofo e tau tagata po ke vagahau ha lautolu, laulahi kua maeke ke totou e Tohi Tapu he vagahau ni ha lautolu.​—Kikite puha “ Moua e Tohi Tapu ke he Tau Vagahau Aferika.”

16. Fakavē ke he Mataio 28:19, 20, fakakite fēfē e tautolu kua loto fakaaue a tautolu ke he Tohi Tapu?

¹⁶ Fakakite e tautolu e loto fakaaue ke he Tohi Tapu he totou ai he tau aho takitaha, manamanatu fakahokulo ke he mena ne fakaako, mo e eketaha ke fakagahua e tau mena ne fakaako e tautolu. Lafi ki ai, fakakite e tautolu e loto fakaaue ke he Atua he fakamakamaka ke tala age ke he tau tagata tokologa e fekau he Tohi Tapu.​—Sala. 1:1-3; Mata. 24:14; totou Mataio 28:19, 20.

17. Ko e heigoa e tau mena fakaalofa ne fakatutala he vala tala nei, ti ko e heigoa ka fakatutala he vala tala ka mui mai?

¹⁷ He vala tala nei, fakatutala a tautolu ke he tau mena fakaalofa mai he Atua ko e ha tautolu a kaina ko e lalolagi; ko e uho ulu ne tufuga ke he puhala ofoofogia; mo e Kupu omoomoi he Atua ko e Tohi Tapu. Ka e fai mena fakaalofa foki kua foaki mai e Iehova kua nakai kitia mata e tautolu. Ko e tau mena uho nei ne nakai kitia to fakatutala he vala tala ka mui mai.