Wulu kɔ nuhua edwɛkɛ ne azo

Wulu kɔ nuninyɛne ne azo

Edwɛkɛ 21

Ɛ Nye Sɔ Nyamenle Ahyɛlɛdeɛ Ne Mɔ Ɔ?

Ɛ Nye Sɔ Nyamenle Ahyɛlɛdeɛ Ne Mɔ Ɔ?

“O Gyihova me Nyamenle, nea ninyɛne dɔɔnwo mɔɔ wɔyɛ a, wɔ nwanwane gyima nee adwenle mɔɔ ɛlɛ ye wɔ yɛ nwo la.”​—EDW. 40:5.

EDWƐNE 5 Nyamenle Nwanwane Gyima Ne Mɔ

MƆƆ YƐBAZUKOA *

1-2. Kɛ mɔɔ Edwɛne 40:5 kile la, ahyɛlɛdeɛ boni mɔ a Gyihova ɛva ɛmaa yɛ a, na duzu ati a yɛbazuzu nwo a?

GYIHOVA le atiakunlukɛnlɛma Nyamenle. Suzu ahyɛlɛdeɛ mɔɔ yeva yemaa yɛ la bie mɔ anwo: yɛ awuke kɛnlɛma mɔɔ le azɛlɛ ne; nwanwane adenle mɔɔ bɛlua zo bɛhyehyɛ yɛ adwenle ne; yɛɛ ye Edwɛkɛ Baebolo ne mɔɔ sonle bolɛ la. Gyihova ɛlua ahyɛlɛdeɛ ɛhye mɔ azo ɛmaa yɛnyia ɛleka yɛdɛnla, yemaa yɛ tumi mɔɔ maa yɛkola yɛdwenle na yɛ nee awie mɔ di adwelie la yɛɛ yebua kpuya bie mɔ mɔɔ anwo hyia kpalɛ la.​—Kenga Edwɛne 40:5.

2 Wɔ edwɛkɛ ɛhye anu, yɛbazuzu ahyɛlɛdeɛ nsa zɔhane mɔ anwo ekyi. Mekɛ mɔɔ yɛlɛdwenledwenle nwolɛ la, ɔbamaa anyezɔlɛ mɔɔ yɛlɛ yɛmaa bɛ la ayɛ kpole na ɛhulolɛ mɔɔ yɛlɛ kɛ yɛyɛ mɔɔ sɔ Gyihova, yɛ Bɔvolɛ ne mɔɔ lɛ ɛlɔlɛ anye la ayɛ kpole. (Yek. 4:11) Eza ɔbamaa yɛahola yɛaboa bɛdabɛ mɔɔ bɛva ngakyihakyililɛ ngilehilelɛ ne bɛbɛlɛbɛla bɛ la kpalɛ.

YƐ PELANET NE YƐ NWANWANE

3. Duzu ati a azɛlɛ ne le titili a?

3 Yɛnwu Nyamenle nrɛlɛbɛ ne wɔ adenle mɔɔ ɔluale zo ɔbɔle azɛlɛ ne mɔɔ le yɛ awuke la anu. (Wlo. 1:20; Hib. 3:4) Tɛ azɛlɛ ne angome a le pelanet mɔɔ bɔ ewia ne anwo mgbɔlɔka yia a, noko azɛlɛ ne le titili ɔluakɛ, bɛyɛ ye mɔɔ sonla kola tɛnla zo.

4. Kɛzi yɛnwu Nyamenle nrɛlɛbɛ ne wɔ adenle mɔɔ ɔluale zo ɔbɔle azɛlɛ ne la anu ɛ? Maa neazo.

4 Wɔ adenle bie azo, azɛlɛ ne le kɛ meli kpole bie mɔɔ lua nyevile zo la. Noko ngakyile kpole wɔ meli mɔɔ ɛva menli dɔɔnwo yɛɛ yɛ azɛlɛ ne anu. Kɛ neazo la, mekɛ tendenle nyɛ a menli mɔɔ wɔ nu la bahola adɛnla aze saa ɔwɔ kɛ bɛdabɛ mumua ne bɛyɛ anwoma mɔɔ bɛbalie, aleɛ nee nzule mɔɔ bɛbahyia nwo na mekɛ ko ne ala bɛnvuandi ewula biala bɛngua nyevile ne anu la a? Ɔnrɛhyɛ bɛbawu. Noko ninyɛne mɔɔ ngoane wɔ nu la mgbe dɔɔnwo a wɔ azɛlɛ ye azo a. Azɛlɛ mumua ne yɛ oxygen, aleɛ yɛɛ nzule mɔɔ yɛhyia la na bɛnwie ɛlɛ. Ɔ bo zo ne mɔɔ yɛngyia nwo la ɛngɔ anwomanyunlu; noko azɛlɛ ne azo le kɛnlɛma yɛɛ yɛkola yɛtɛnla zolɛ. Duzu ati ɔ? Gyihova bɔle azɛlɛ ne mɔɔ ninyɛne mɔɔ wɔ zo la bie mɔ di ahyimango na ɔyɛ mɔɔ ɛzɛkye la fofolɛ. Yɛbazuzu kɛzi anwoma nee nzule mɔɔ di ahyimango yɛ nwanwane la anwo ekyi.

5. Kɛzi anwoma ne di ahyimango ɛ, na duzu a ɔmaa yɛnwu ye a?

5 Oxygen le anwoma mɔɔ maa ninyɛne mɔɔ ngoane wɔ nu mɔɔ yɛboka nwo kola tɛnla aze a. Mgbondabulɛ kile kɛ, ninyɛne mɔɔ ngoane wɔ nu la die oxygen anwoma tone mgbe mgbe ɛya ko wɔ ɛvolɛ ko anu. Abɔdeɛ ɛhye mɔ noko gu anwoma bie mɔɔ bɛfɛlɛ ye carbon dioxide la. Noko abɔdeɛ ɛhye mɔ ɛnlie anwoma kpalɛ ne amuala ɛnwie yɛɛ anwoma ɛtane ne mɔɔ le carbon dioxide la ɛnzo somaa wɔ anwomanyunlu. Duzu ati ɔ? Ɔluakɛ Gyihova eza ɛbɔ ninyɛne dɔɔnwo​—ɔvi mbaka mgbole nwo zo kɔdwu nzenzemile nwo zo​—na bɛdie carbon dioxide ne na bɛmaa yɛ oxygen. Anwoma mɔɔ di ahyimango la maa edwɛkɛ mɔɔ wɔ Gyima ne 17:24, 25 la yɛ nɔhalɛ kɛ: ‘Nyamenle maa menli kɔsɔɔti ngoane nee ɛnwomenle.’

6. Kɛzi nzule di ahyimango ɛ, na duzu a ɔmaa yɛnwu ye a? (Nea ɛlɛka “ Nzule Le Ahyɛlɛdeɛ Mɔɔ Vi Gyihova Ɛkɛ.”)

6 Nzule dɔɔnwo wɔ azɛlɛ ne azo ɔluakɛ adenle mɔɔ la yɛ pelanet ne nee ewia ne avinli la fɛta. Saa ɔbikye ewia ne ekyi bɔbɔ a, nzule mɔɔ wɔ zo la amuala basesa na abɔdeɛ mɔɔ wɔ zo la bawu. Saa ɔtwe ɔ nwo ekyi ɔfi ewia ne anwo noko a, nzule mɔɔ wɔ zo la amuala bayɛ ayese. Ɔluakɛ Gyihova ɛmaa adenle mɔɔ la azɛlɛ ne nee ewia ne avinli ɛyɛ mɔɔ fɛta la ati, nzule mɔɔ di ahyimango la kola maa ngoane tɛnla azɛlɛ ne azo. Saa ewia ne bɔ nzule mɔɔ wɔ nyevile nu nee azɛlɛ ne azo la azo a, ɔkakyi kpukpuke na ɔkɔ anwomanyunlu. Kpukpuke ɛhye tɛnla anwomanyunlu kɛyɛ kenle bulu kolaa na yeadɔ kɛ nzule anzɛɛ ezukɔtweaba. Nzule ɛhye mɔ se gua nyevile anzɛɛ azule ngakyile nu na bɛbɔ ɔ bo bieko. Adenle kɛnlɛma ɛhye mɔɔ nzule dua zo di ahyimango la maa yɛnwu kɛ Gyihova ze nrɛlɛbɛ yɛɛ ɔlɛ tumi.​—Dwobu 36:27, 28; Nol. 1:7.

7. Kɛzi yɛbahile kɛ yɛ nye sɔ ahyɛlɛdeɛ mɔɔ bɛha nwolɛ edwɛkɛ wɔ Edwɛne 115:16 la ɛ?

7 Kɛzi yɛbahile kɛ yɛ nye sɔ yɛ pelanet ne mɔɔ yɛ nwanwane nee ninyɛne mɔɔ wɔ zo la ɛ? (Kenga Edwɛne 115:16.) Adenle ko a le kɛ yɛbadwenledwenle ninyɛne mɔɔ Gyihova ɛbɔ la anwo. Ɛhye bamaa yɛayɛ Gyihova mo alehyenlɛ biala wɔ ninyɛne mgbalɛ mɔɔ yeva yemaa yɛ la anwo. Yɛɛ saa yɛdi ɛleka mɔɔ yɛde la eni kpalɛ a, ɛnee yɛlɛkile kɛ yɛ nye sɔ azɛlɛ ne.

YƐ AMELƐ NE YƐ NWANWANE

8. Duzu ati a yɛkola yɛka kɛ kɛzi bɛyɛle yɛ amelɛ ne la yɛ nwanwane ɛ?

8 Kɛzi bɛyɛle sonla amelɛ ne la yɛ nwanwane. Mɔɔ ɛla wɔ mame akunlu la, amelɛ ne bɔle ɔ bo kɛ ɔhyehyɛ ɔ nwo kɛ mɔɔ Nyamenle ɛhile la, na mitini ko biala, ndinli mɔɔ sosɔ amelɛ ne la apenle dɔɔnwo ba. Neɛnleanu kile kɛ, awie mɔɔ ɛyɛ kpanyinli la amelɛ ne lɛ ndinli bie mɔɔ bɛfɛlɛ ye neurons la kɛyɛ mgbe mgbe 100. Bɛhyehyɛ ndinli ɛhye mɔ wɔ debie ko anu na ye ɛnlomboɛ le kɛyɛ kg 1.5. Suzu nwanwane gyima mɔɔ yɛ amelɛ ne yɛ la anwo ekyi.

9. Duzu a maa ɛdie ɛdi kɛ tumi mɔɔ maa yɛkola yɛtendɛ la le ahyɛlɛdeɛ mɔɔ vi Nyamenle ɛkɛ a?

9 Tumi mɔɔ maa yɛkola yɛtendɛ la yɛ nwanwane. Dwenle mɔɔ kɔ zo wɔ mekɛ mɔɔ yɛlɛtendɛ la anwo nea. Saa ɛbaha edwɛkɛkpɔkɛ ko a, ɔwɔ kɛ adwenle ne nee ndinli kɛyɛ 100 mɔɔ wɔ ɛ tafinlima, ɛ kominza, ɛ nloa, wɔ awudwelɛ yɛɛ ɛ kɛnra anu la bɔ nu yɛ gyima. Amaa bɛade wɔ edwɛkɛ ne abo la, ɔwɔ kɛ ndinli ɛhye mɔ keha bɛ nwo wɔ mekɛ titili bie anu. Mɔɔ fale aneɛ ɛzukoalɛ nwo la, neɛnleanu ko mɔɔ bɛyɛle ye wɔ 2019 la kile kɛ, mbɔdɔma kola te edwɛkɛ na bɛte ɔ bo. Edwɛkɛ ɛhye maa mɔɔ abɔdeɛ nwo nrɛlɛbɛvolɛma ka kɛ, bɛbɔle yɛ mɔɔ yɛkola yɛsukoa aneɛ na yɛka la yɛ nɔhalɛ. Nɔhalɛ nu, tumi mɔɔ maa yɛkola yɛtendɛ la le ahyɛlɛdeɛ mɔɔ vi Nyamenle ɛkɛ.​—Ɛzɛ. 4:11.

10. Kɛzi yɛbahola yɛahile kɛ yɛ nye sɔ ɛdendɛlɛ ahyɛlɛdeɛ ne ɛ?

10 Adenle ko mɔɔ yɛbahola yɛalua zo yɛahile kɛ yɛ nye sɔ ɛdendɛlɛ ahyɛlɛdeɛ ne la a le kɛ yɛbahilehile diedi mɔɔ yɛlɛ ye wɔ Nyamenle anu la anu yɛahile menli mɔɔ ɛnde ɔ bo kɛ yɛnlie ngakyihakyililɛ yɛnli la. (Edw. 9:1; 1 Pita 3:15) Menli mɔɔ die ngakyihakyililɛ di la kulo kɛ yɛdie yɛdi kɛ bɛambɔ azɛlɛ ne nee ninyɛne mɔɔ wɔ zo la. Yɛbahola yɛalua Baebolo ne nee edwɛkɛ mɔɔ yɛzuzu nwo wɔ edwɛkɛ ɛhye anu la azo yɛahilehile nɔhalɛ mɔɔ fale yɛ anwuma Selɛ ne anwo nee deɛmɔti yɛdie yɛdi kɛ Gyihova a bɔle anwuma nee aze la anu yɛahile menli mɔɔ lɛ ɛhulolɛ kɛ bɛbadie la.​—Edw. 102:25; Aye. 40:25, 26.

11. Debie ko mɔɔ ɔti yɛ amelɛ ne yɛ nwanwane la a le boni?

11 Tumi mɔɔ maa yɛkola yɛkakye debie la yɛ nwanwane. Mekɛ bie, buluku kɛlɛvo bie hanle kɛ sonla adwenle ne kola kakye edwɛkɛ mɔɔ wɔ mbuluku mgbole kɛyɛ mgbe 20 anu la. Noko kɛkala, bɛkile a yɛkola yɛkakye edwɛkɛ dɔɔnwo kpalɛ. Duzu a yɛ amelɛ ne maa yɛkola yɛyɛ a?

12. Kɛzi kpalɛ nee ɛtane nwo ngyinlazo mɔɔ yɛkola yɛfa yɛyɛ gyima la maa yɛyɛ ngakyile yɛfi nane ne mɔ anwo ɛ?

12 Wɔ abɔdeɛ mɔɔ wɔ azɛlɛ ye azo la anu, alesama ala a kola sukoa kpalɛ nee ɛtane nwo debie a, ɔlua mɔɔ dole bɛ mɔɔ bɛkola bɛsukoa debie bɛfi nu la azo. Ɛhye maa yɛfa ngyinlazo kpalɛ yɛbɔ yɛ ɛbɛla na yɛkakyi kɛzi yɛdwenle nee yɛ ɛbɛlabɔlɛ. (1 Kɔl. 6:9-11; Kɔl. 3:9, 10) Nɔhalɛ nu, yɛkola yɛtete yɛ adwenle ne yɛmaa ɔnwu ngakyile mɔɔ wɔ kpalɛ nee ɛtane nu la. (Hib. 5:14) Yɛkola yɛsukoa kɛzi bɛda ɛlɔlɛ, ahunluyelɛyelalɛ yɛɛ anwunvɔnezelɛ ali la. Na yɛkola yɛsukoa Gyihova pɛlepɛlelilɛ ne.

13. Kɛ mɔɔ Edwɛne 77:11, 12 kile la, kɛzi ɔwɔ kɛ yɛfa tumi mɔɔ maa yɛkakye debie la yɛdi gyima ɛ?

13 Adenle ko mɔɔ yɛbahola yɛalua zo yɛahile tumi mɔɔ maa yɛkakye debie anwo anyezɔlɛ la a le kɛ yɛbahakye kɛzi Gyihova boa yɛ na ɔkyekye yɛ rɛle la dahuu. Ɛhye bamaa yɛanyia anwodozo kɛ ɔbaboa yɛ kenle bie noko. (Kenga Edwɛne 77:11, 12; 78:4, 7) Eza ɔwɔ kɛ yɛkakye ninyɛne mgbalɛ mɔɔ awie mɔ yɛ maa yɛ la na yɛkile nwolɛ anyezɔlɛ. Neɛnleanu ɛmaa yela ali kɛ menli mɔɔ kile anyezɔlɛ la anye die. Eza ɔwɔ kɛ yɛbɔ mɔdenle yɛsukoa Gyihova ɔlua ninyɛne mɔɔ ɔkpa kɛ ɔbamaa ɔ rɛle avi la azo. Kɛ neazo la, Gyihova kola kakye ninyɛne kpalɛ, noko saa yɛfo na yɛnu yɛ nwo a, ɔfa ɔkyɛ yɛ na ɔmaa ɔ rɛle fi. (Edw. 25:7; 130:3, 4) Na ɔkulo kɛ yɛdayɛ noko yɛyɛ zɔ wɔ mekɛ mɔɔ awie mɔ bavo yɛ na bɛbakpa yɛ kyɛlɛ la.​—Mat. 6:14; Luku 17:3, 4.

Saa yɛfa amelɛ ne yɛdi Gyihova eni a, ɔkile kɛ yɛ nye sɔ ahyɛlɛdeɛ zɔhane (Nea ɛdendɛkpunli 14) *

14. Kɛzi yɛbahola yɛahile kɛ yɛ nye sɔ yɛ amelɛ ne mɔɔ yɛ nwanwane la ɛ?

14 Saa yɛfa amelɛ ne mɔɔ Gyihova ɛva ɛmaa yɛ la yɛdi ye eni a, ɔbahile kɛ yɛ nye sɔ ahyɛlɛdeɛ zɔhane. Bie mɔ fa bɛ adwenle ne yɛ mɔɔ bɛkulo la​—bɛkpa kpalɛ nee ɛtane nwo ngyinlazo bɛmaa bɛ nwo. Noko kɛmɔ Gyihova a bɔle yɛ la ati, yɛ nye la kɛ ye ngyinlazo ne mɔ bayɛ kpalɛ adɛla yɛ ɛdeɛ ne. (Wlo. 12:1, 2) Saa yɛfa ye ngyinlazo ne mɔ yɛbɔ yɛ ɛbɛla a, ɔmaa yɛnyia anzodwolɛ. (Aye. 48:17, 18) Na yɛnwu bodane mɔɔ ɔti yɛde aze la​—kɛ yɛwula yɛ Bɔvolɛ ne anyunlunyia na yɛamaa yɛ anwuma Selɛ ne anye alie.​—Mrɛ. 27:11.

BAEBOLO NE LE AHYƐLƐDEƐ MƆƆ SONLE BOLƐ

15. Kɛzi Baebolo ne mɔɔ Gyihova ɛva ɛmaa yɛ la kile kɛ ɔkulo alesama ɛ?

15 Nyamenle ɛvi ɛlɔlɛ nu ɛva Baebolo ne ɛhyɛ yɛ. Yɛ anwuma Selɛ ne vale ye sunsum ne boale menli maanle bɛhɛlɛle ɔluakɛ ɔdwenle ɔ mra mɔɔ wɔ azɛlɛ ye azo la anwo kpalɛ. Gyihova ɛlua Baebolo ne azo ɛbua kpuya mɔɔ anwo hyia kpalɛ mɔɔ yɛbiza la, le kɛ: Nienwu a yɛvi yɛrale a? Ɛbɛlabɔlɛ bodane a le boni? Na duzu a bazi kenle bie a? Gyihova kulo kɛ ɔ mra kɔsɔɔti nwu kpuya zɔhane mɔ mualɛ ne, yemɔti yeboa menli yemaa bɛhile Baebolo ne abo bɛhɔ aneɛ ngakyile nu. Ɛnɛ, bɛhile Baebolo ne amuala anzɛɛ ye foa bie abo bɛhɔ aneɛ mɔɔ bo 3,000 la anu! Baebolo ne a le buluku mɔɔ bɛhile ɔ bo dɔɔnwo na bɛhyɛ ye wɔ ewiade anu a. Ɔnva nwo ɛleka mɔɔ menli de anzɛɛ aneɛ mɔɔ bɛka la, bɛ nuhua dɔɔnwo kola sukoa Baebolo ne anu edwɛkɛ ne wɔ bɛ aneɛ nu.​—Nea ɛlɛka, “ Bɛhile Baebolo Ne Abo Bɛhɔ Africa Aneɛ Dɔɔnwo Anu.”

16. Kɛ mɔɔ Mateyu 28:19, 20 kile la, kɛzi yɛbahile kɛ yɛ nye sɔ Baebolo ne ɛ?

16 Yɛbahola yɛahile kɛ yɛ nye sɔ Baebolo ne saa yɛkenga ye dahuu, yɛdwenledwenle nwo na yɛbɔ mɔdenle yɛfa mɔɔ yɛsukoa la yɛbɔ yɛ ɛbɛla a. Bieko, yɛka nuhua edwɛkɛ ne bie yɛkile menli dodo biala mɔɔ yɛbahola la yɛfa yɛkile kɛ yɛ nye sɔ mɔɔ Nyamenle ɛyɛ ɛmaa yɛ la.​—Edw. 1:1-3; Mat. 24:14; kenga Mateyu 28:19, 20.

17. Ahyɛlɛdeɛ boni mɔ a yɛzuzu nwolɛ wɔ edwɛkɛ ɛhye anu a, na duzu a yɛbazuzu nwo wɔ edwɛkɛ mɔɔ doa zo la anu a?

17 Wɔ edwɛkɛ ɛhye anu, yɛzuzu ahyɛlɛdeɛ ngakyile mɔɔ Nyamenle ɛva ɛmaa yɛ le kɛ yɛ azɛlɛ ne mɔɔ le awuke kɛnlɛma; yɛ amelɛ ne mɔɔ yɛ nwanwane yɛɛ Baebolo ne mɔɔ bɛvale Nyamenle sunsum ne bɛhɛlɛle la anwo. Noko ahyɛlɛdeɛ gyɛne wɔ ɛkɛ mɔɔ Gyihova ɛva ɛmaa yɛ mɔɔ yɛnva yɛ nye yɛnnwu bɛ. Yɛbazuzu ahyɛlɛdeɛ ɛhye mɔ mɔɔ sonle bolɛ la anwo wɔ edwɛkɛ mɔɔ doa zo la anu.

EDWƐNE 12 Tumivolɛ Gyihova Nyamenle

^ ɛden. 5 Edwɛkɛ ɛhye bamaa anyezɔlɛ mɔɔ yɛlɛ yɛmaa Gyihova yɛɛ ahyɛlɛdeɛ nsa mɔɔ yeva yemaa yɛ la ayɛ kpole. Eza ɔbaboa yɛ yɛamaa yɛ nee menli mɔɔ ɛnlie ɛnli kɛ Nyamenle wɔ ɛkɛ la azuzu edwɛkɛ nwo.

^ ɛden. 64 NVONINLI NWO EDWƐKƐ: Adiema raalɛ bie ɛlɛsukoa aneɛ gyɛne amaa yeahola yeahilehile nyɛvolɛ Nyamenle Edwɛkɛ ne anu nɔhalɛ ne.