Luslahng audepe kan

luslahng audepe kan

IREN ONOP 21

Ke Kin Kalahnganki Soahng Mwahu kan me Koht Ketikihong Uhk?

Ke Kin Kalahnganki Soahng Mwahu kan me Koht Ketikihong Uhk?

“Maing KAUN, at Koht, ia uwen tohtohn soahng kapwuriamwei kan me komw ketin wiahiong kiht.”​—MEL. 40:5.

KOUL 5 Sapwellimen Koht Doadoahk Kaselel kan

AUDEPEN ONOP *

1-2. Nin duwen me Melkahka 40:5 mahsanih, kisakis dah kei me Siohwa ketikihong kitail, oh dahme kahrehda kitail pahn koasoiapene met?

SIOHWA iei Koht emen me ketin kadek. Medewehla ekei kisakis kan me e ketikihong kitail: sampah kaselel ehu me kitail en kousoan ie; atail mwahliel me wiawihda mwahu; oh sapwellime Mahsen, Paipel. Pwehki kisakis siluh pwukat, mie atail wasahn kousoan, atail koahiek en madamadau oh koasoi, oh mie pasapengpen peidek kan me keieu kesempwal.​—Wadek Melkahka 40:5.

2 Nan iren onop wet, kitail pahn koasoiapene kisakis siluh pwukat. Uwen laud en atail doudouloale kisakis pwukat pahn kalaudehla atail kalahnganki, oh pahn kakehlailihala atail ineng en kaperenda Sounkapikpatailo, Siohwa. (Kaud. 4:11) Kitail pil pahn koahiekla ni atail sewese irail kan me padahk likamw pitihiraildi me dene mour pein miehla oh aramas kohsang mahn.

SAMPAH KASELEL EHU

3. Dahme kahrehda sampah weksang planet teikan?

3 Sapwellimen Koht erpit kin sansalda sang ni mwomwen eh ketin kapikada sampah. (Rom 1:20; Ipru 3:4) Mie planet teikan likin sampah me kin pidakih ketipino, ahpw sampah weksang planet teiko pwehki e ahneki soahng koaros me aramas anahne pwehn kak mour.

4. Dahme kahrehda kitail kak nda me sampah mwahusang sohp me aramas wiahda?

4 Ni ahl ehu, sampah duwehte sohp ehu me peipei nan madau. Ahpw mie wekpeseng nanpwungen sohp ehu me aramas tohto iang oh sampah wet. Karasepe, ia uwen werei me aramas akan kak momour pohn sohpo ma pein irail wiahda oxygen, kanarail mwenge, nimarail pihl oh ma re sohte kak kesehla arail kihd likin sohpo? Aramas ako pohn sohpo pahn mehla. Weksang met, sampah kak apwalih aramas oh mahn lik lik kei. E kin kihda oxygen, mwenge, oh pihl me itar ong kitail, oh soahng pwukat me kesempwal ong atail mour sohte pahn nekla. Mendahki kihd kan kin mihmihte nin sampah, sampah kin wiewiahte wasa kaselel ehu oh aramas oh mahn kan kak kousoan loale. Ia duwen met eh kak wiawi? Siohwa ketin kapikada sampah ni ahl ehu me kihd kan kak pwurehng weliweliali ong soahng mwahu kan me kak kadoadoahk. Kitail pahn koasoiapene soahng kapwuriamwei riau me kin pwurehng weliweliali, me iei oxygen oh pihl.

5. Dahkot oxygen, oh dahme met kamehlelehiong kitail?

5 Oxygen iei ahng ehu me aramas oh mahn kan anahne pwe ren kak mour. Aramas oh mahn akan kin esingengkihlong ten en oxygen lik pak epwiki nan ehuehu sounpar. Irail pil kin esingengkihiei ahng me adaneki carbon dioxide. Ahpw irail sohte kin doadoahngkihla oxygen koaros, oh nan wehwe sohte kin direkihla carbon dioxide. Dahme kahrehda? Pwehki Siohwa ketin kapikada soangsoangen tuhke kan ni soangsoangen sais me kin esingengkihlong carbon dioxide oh esingengkihiei oxygen. Pwehki soahng pwukat kin wiahda oxygen me kitail kin esingengki, kitail kak kamehlele dahme Wiewia 17:24, 25 mahsanih: “Koht . . . ketikihong aramas koaros mour oh esingek.”

6. Ia duwen pihl eh kin weliweliali, oh dahme met kin kamehlelehiong kitail? (Pil kilang koakono “ Pihl Iei Kisakis Ehu Sang Siohwa.”)

6 Pihl kin mi nin sampah pwehki sampah mi wasa ehu me pwungiong karakar en ketipino. Ma sampah ekiste karanihala ketipino, pihl koaros pahn karakarala oh madekengla, oh sohte me kak mour pohn sampah. Ma sampah pil ekiste dohsang ketipino, pihl kan koaros pahn tenla, kahrehiong sampah en wiahla lapalahn pwonopwon en ais. Pwehki Siohwa ketikihdi sampah wasa me konehng, pihl kan pohn sampah kak weliweliali oh kahrehda en mie mour. Ketipino kin kakarakarihada pilen nansed oh nansapw oh ihkada pwehn wiahla depwek kan. Ehuehu sounpar, uwen lauden pihl me ketipino kin ihkada laudsang pihl me mi nan lehn pihl koaros nin sampah. Pihlo kin mi nan wehwe mpen rahn eisek mwohn e mweredi nin duwen keteu de sinoh. Pihlo eri pwuralahng nan sehd de pillap kan. Soangen koasoandi wet kin pwurupwurehng wiawi. Siohwa ketin wiahda soangen koasoandi wet pwe pihl en kin mi pohn sampah ahnsou koaros. Met kadehdehda me Siohwa ketin sapwellimanki erpit oh manaman.​—Sohp 36:27, 28; Ekl. 1:7.

7. Ia ekei ahl me kitail kak kasalehda atail kalahnganki kisakis me kileldi nan Melkahka 115:16?

7 Dahme kak sewese kitail en kalaudehla atail kalahnganki sampah kaselel wet oh soahng mwahu koaros me mi loale? (Wadek Melkahka 115:16.) Ehu ahl iei en doudouloale soahng kan me Siohwa ketin wiadahr. Met pahn kamwakid kitail en kalahngankihong Siohwa rahn koaros soahng mwahu kan me e ketikihong kitail. Oh kitail kin kasalehda me kitail kalahnganki sampah wet sang ni atail kin kamwakele mwahu atail wasahn kousoan.

ATAIL MWAHLIEL

8. Dahme kahrehda kitail kak nda me atail mwahliel wiawihda ni ahl kaselel ehu?

8 Mwahliel en aramas wiawihda ni ahl ehu me uhdahn kaselel. Ni omw mihmihte nan kapehden omw nohnou, omw mwahliel wiawihda ni ahl ehu me koasoandier, oh cell kapw kid kid kei kin wiewiawihda nan minit koaros! Sounroporop kan diarada me mwahliel en aramas laud men kin audaudki cell lik pak epwiki kei me adaneki neurons. Cell pwukat kin patpene wiahda atail mwahliel me toutouki mpen paun 3.3. Tehk ekei soahng kapwuriamwei kan me mwahliel kin wia.

9. Dahme kadehdehiong uhk me atail koahiek en lokaia iei kisakis ehu sang rehn Koht?

9 Atail koahiek en lokaia wia mehkot me kapwuriamwei. Medewehla dahme kin wiawi ni atail kin lokaia. Ni omw kin ndahla ehuehu lepin lokaia, omw mwahliel anahne mwekid pahrekiong mwekimwekid en sahl (muscles) mpen epwiki kei me mi ni lowemwen, kepinweromwen, kilinewomw, tihnauomw, oh mwaremwaromw. Pwe ken kak ndahla lepin lokaia ni sansal, sahl pwukat kin anahne mwekid ni ahl ehu me koasoandier. Me pid ahneki koahiek en lokaiahki ekei lokaia, ehu roporop me wiawihda nan pahr 2019 kasalehda me seri pwelel kan kak koledi oh esehla ekei lepin lokaia. Roporop wet utung dahme sounroporop tohto kamehlele​—me kitail ipwikihdi koahiek en esehla oh sukuhlki lokaia kan. Ni mehlel, atail koahiek en lokaia iei kisakis ehu sang rehn Koht.​—Eks. 4:11.

10. Ia duwen atail kak kasalehda me kitail kalahnganki sapwellimen Koht kisakis en lokaia?

10 Ehu ahl me kitail kak kasalehda atail kalahnganki kisakis en lokaia iei sang ni atail kawehwehda atail kamehlele Koht ong irail kan me kin pwonopwonki dahme kahrehda kitail sohte kamehlele padahk me dene mour pein miehla. (Mel. 9:1; 1 Pit. 3:15) Irail kan me kin utung padahk wet kin nda me sampah oh mour pein miehla. Ma kitail doadoahngki Paipel oh ekei ire kan me kitail koasoiapenehr nan iren onop wet, kitail kak uhki Samatailo nanleng oh kawehwehiong irail kan me men rong dahme kahrehda kitail kamehlele me Siohwa iei Sounkapikpen nanleng oh sampah.​—Mel. 102:25; Ais. 40:25, 26.

11. Ia ehu kahrepe me atail mwahliel uhdahn kapwuriamwei?

11 Atail koahiek en taman soahng kan kin uhdahn kapwuriamwei. Mahso, emen sounnting kasalehda me mwahliel en aramas kak tamataman ire kan me pahn audehda pwuhk riedep. Ahpw rahnwet, kitail kak tamataman soahng tohto laudsang met. Soangen koahiek kapwuriamwei dahieu me aramas akan ahneki?

12. Ia duwen atail ahneki koahiek en esehla mehn kasukuhl mwahu kan eh weksang mahn kan?

12 Nanpwungen kepikipik kan koaros nin sampah, aramas akan kelehpw me ahneki koahiek en esehla mehn kasukuhl mwahu kan sang arail kin tamanda oh kasawih dahme re wia mahso. Pwehki met, kitail kak esehla koasoandi mwahu kan oh wekidala mwomwen atail madamadau oh mour. (1 Kor. 6:9-11; Kol. 3:9, 10) Ni mehlel, kitail kak kaiahnehda kadeikpen loalatail pwehn esehla wekpeseng en dahme pwung oh sapwung. (Ipru 5:14) Kitail kak sukuhlki en kasalehda limpoak, nsenoh, oh mahk. Oh kitail kak sukuhlki en alasang sapwellimen Siohwa pwung pahrek.

13. Pwehn pahrekiong dahme Melkahka 77:11, 12 mahsanih, ia duwen atail en doadoahngki kisakis en tamataman soahng kan?

13 Ehu ahl me kitail kin kadehdehda me kitail kalahnganki kisakis en tamataman soahng kan iei sang ni atail song en tamanda ahnsou kan koaros me Siohwa ketin sewese oh kansenamwahwihala kitail mahso. Met pahn kalaudehla atail kamehlele me e pahn ketin sewese kitail ni ahnsou kohkohdo. (Wadek Melkahka 77:11, 12; 78:4, 7) Pil ehu ahl iei sang ni atail kin tamataman soahng mwahu kan me meteikan wiahiong kitail oh kalahnganki dahme re wia. Sounroporop kan diarada me aramas me kin kasalehda kalahngan kin nsenamwahu. E pil mwahu ong kitail en kahlemengih Siohwa oh pilada en manokehla ekei soahng kan. Karasepe, Siohwa kak ketin tamanda soahng koaros ni unsek, ahpw ma kitail pahn koluhla, e kin ketin pilada en mahkohng oh manokehla sapwung kan me kitail wiahda. (Mel. 25:7; 130:3, 4) Oh e ketin kupwurki kitail en wia soahngohte ong meteikan ni arail pekimahngki sapwung kan re wiahda me kamedekeikitailla.​—Mad. 6:14; Luk 17:3, 4.

Kitail kin kasalehda atail kalahnganki kisakis en atail mwahliel sang ni atail doadoahngki pwehn kawauwih Siohwa (Menlau kilang parakrap 14) *

14. Ia duwen atail kak kasalehda atail kalahnganki kisakis kaselel en atail mwahliel?

14 Kitail kak kasalehda atail kalahnganki kisakis kaselel en atail mwahliel sang ni atail pahn wauneki Ih me ketikihong kitail. Ekei kin pilada en doadoahngki arail mwahliel ong kahrepe roporop kan, me iei en pein wiahda arail koasoandi kan me pid dahme pwung oh sapwung. Ahpw pwehki Siohwa me ketin kapikkitailda, e pwung en kasik me sapwellime koasoandi kan mwahusang koasoandi koaros me kitail pein wiahda. (Rom 12:1, 2) Ni atail kin mourki sapwellime koasoandi kan, atail mour pahn meleilei. (Ais. 48:17, 18) Oh kitail pahn wehwehkihla kahrepen atail mour, me iei en wahdo kaping ong Sounkapikpatail oh Samatail oh kaperenda ih.​—Lep. Pad. 27:11.

PAIPEL​—KISAKIS KESEMPWAL EHU

15. Ia duwen kisakis en Paipel eh kasalehda sapwellimen Siohwa limpoak ong aramas akan?

15 Paipel iei kisakis limpoak ehu sang rehn Koht. Samatailo nanleng ketin kamwakid aramas en ntingihedi pwehki e ketin poakohng kitail. Pwehki Paipel, Siohwa ketin sapengala peidek kan me keieu kesempwal me kitail kin idek, duwehte: Ia wasa kitail kohsang ie? Ia kahrepen mour? Dahme pahn wiawi ni ahnsou kohkohdo? Siohwa ketin kupwurki sapwellime kan koaros en sukuhlki pasapengpen peidek pwukat, eri erein sounpar epwiki kei e ketin kamwakid aramas akan en kawehwehdi Paipel ni lokaia tohto. Rahnwet, Paipel pwon de ekei wasa nan Paipel mi ni lokaia daulih 3,000! Nan poadopoad en aramas, Paipel iei pwuhk me keieu kawehwehdi ni soangsoangen lokaia kan oh me keieu kohpeseng wasa koaros. Sohte lipilipil wasa me aramas kousoan ie de lokaia dah me re lokaiahki, pali laud en irail ahneki ahnsou mwahu en sukuhlki rongamwahu en Paipel ni pein arail lokaia.—​Pil kilang koakono “ Kawehwehdi Paipel ni Lokaia kan en Aperika.”

16. Nin duwen me Madiu 28:19, 20 mahsanih, ia duwen atail kak kadehdehda me kitail kalahnganki Paipel?

16 Kitail kak kadehdehda me kitail kalahnganki Paipel sang ni atail kin wadek rahn koaros, doudouloale dahme e padahngki, oh wia uwen atail kak koaros pwehn kapwaiada dahme kitail sukuhlki. Patehng met, kitail kasalehda atail kalahngan ong Koht sang ni atail kin wia dahme kitail kak pwehn ehukihong aramas koaros me kitail tuhwong duwen rongamwahwo.​—Mel. 1:1-3; Mad. 24:14; wadek Madiu 28:19, 20.

17. Kisakis dah kan me kitail koasoiapenehier nan iren onop wet, oh dahme kitail pahn koasoiapene nan iren onop en mwuhr?

17 Nan iren onop wet, kitail koasoiapenehier kisakis kan me Koht ketikihong kitail, me iei sampah wet, atail mwahliel me wiawihda ni ahl kaselel ehu, oh sapwellime Mahsen, Paipel. Ahpw mie ekei kisakis me Siohwa ketikihongehr kitail me kitail sohte kak kilangki masatail. Kitail pahn koasoiapene soangen kisakis pwukat nan iren onop en mwuhr.

KOUL 12 Koht Lapalap, Siohwa

^ par. 5 Iren onop wet pahn kalaudehla atail kalahngan ong Siohwa oh kisakis siluh kan me e ketikihong kitail. E pil pahn sewese kitail en koasoiong irail kan me kin peikasalki ma mie Koht.

^ par. 64 WEHWEHN KILEL: Sister men sukuhlki ehu lokaia tohrohr pwehn kak padahk ong irail me keseusang ehu sahpw tohrohr duwen padahk mehlel en Paipel.