1-2. Andi Jehovah da u, te u luku Psalöm 40:5, nöö faandi mbei woo taki u dee soni aki a di woto aki?

JEHOVAH da wan Gadu di lo’ u da sëmbë soni. Pakisei wantu u dee soni dee a da u. Jehovah da u di goonliba kuma wan waiti kamian ka u sa ta libi nëën, a da u wan töönzön di ta wooko a wan apaiti fasi, söseei a da u di Wöutu fëën, di Bëibel. Dee dii soni aki ta lei taa Jehovah da u wan kamian fuu sa libi, a mbei u a sö wan fasi taa u sa ta pakisei soni, söseei a mbei u fuu sa ta fan. Nöö a da u wan buku ka u sa feni piki u dee möön fanöudu soni dee u sa ta hakisi useei.​—Lesi Psalöm 40:5.

² A di woto aki woo taki u dee dii kado aki. Möön u ta pakisei fundu u de, möönmöön woo ta tei de u bigi, söseei möönmöön woo kë du soni di ta kai ku di lobihati Tata fuu (Ako. 4:11). Woo sa möön heepi dee sëmbë dee wotowan ganjan ku di lei de kai Evolutie, ka de ta lei sëmbë taa hii soni ko fëën seei.

3. Faandi mbei di goonliba tooka u hii dee woto palanëti?

³ Di köni u Gadu dë gbelingbelin u si a di fasi fa a mbei di goonliba (Lom. 1:20; Heb. 3:4). Boiti di goonliba, woto palanëti dë di ta bia ta lontu di sonu. Ma u sa taki taa di goonliba mbei a wan apaiti fasi, u di a abi hii soni nëën u libisëmbë sa libi nëën.

4. Unfa u ta si di köni u Gadu te u luku di fasi fa a mbei di goonliba?

⁴ U sa tei di goonliba maaka ku wan boto di dë a ze. Ma wanlö soni tooka a wan boto di libisëmbë mbei, di dë fuufuu ku sëmbë, ku di fasi fa di goonliba fuu mbei. Un longi dee sëmbë aki bi o sa dë a wan boto di dë a ze, ee dee sëmbë a di boto seei bi musu mbei zuurstof, soni u njan, wata, söseei ee de an bi sa tuwë na wan sundju go a döö? An bi o tei longi, nöö dee sëmbë a di boto dë bi o bigi ta dëdë. Ma di goonliba, hën a ta hoi  milionmilion sëmbë ku mbeti tuu a libi. Di goonliba ta da u zuurstof, soni u njan, ku di wata di u abi fanöudu, söseei hii juu dee soni aki ta dë tjika. Hii fa dee sundju u di goonliba ta fika a goonliba, tökuseei a ta dë fëën waitiwaiti, söseei sëmbë sa ta libi nëën jeti. Unfa a du waka? Jehovah mbei di goonliba a wan fasi taa dee sundju aki sa tooka ko woto soni di sëmbë sa tei wooko ku de bakaten. Woo taki kölö sö u tu fasi fa dee soni dee Gadu mbei, ta tooka ko dë soni di u sa tei u du woto soni bakaten. Dee tu soni dee woo taki u de da zuurstof, ku wata.

5. Unfa di zuurstof ta wooko, nöö andi di soni aki ta lei u?

⁵ Zuurstof da wan ventu di libisëmbë ku mbeti abi fanöudu u de sa dë a libi. Öndösukuma ko si taa libisëmbë abi gaan hia zuurstof fanöudu. Libisëmbë ku mbeti tuu ta puu wan ventu de ta kai koolzuurstof. Ma tökuseei dee libilibi soni aki an ta kaba hii di zuurstof di dë, nöö nöiti di ventu de kai koolzuurstof ta hia sö tee taa a ta toobi libisëmbë u de libi a goonliba aki. Unfa a du waka? Wë u di Jehovah mbei pau, ahun, ku peipei folo. Dee soni aki ta hai koolzuurstof tei, nöö de ta puu zuurstof. Wë u sa taki taa di fasi fa di zuurstof ta wooko, ta lei taa di soni di sikifi a Tjabukama 17:24, 25, dë sö tuutuu. A ta taki taa: „[Gadu] ta da hii sëmbë libi. Hën ta da i böö, a ta da i hii soni.”

6. Unfa u sa ta feni wata fuu sa dë a libi, nöö andi di soni dë ta lei u? (Luku di pisi „ Wata da wan kado di Jehovah da u”)

⁶ Wata dë a goonliba aki u di di goonliba an zuntu ku di sonu poi, söseei an longi ku ën poi tu, ma a dë a di soifi kamian. Ee di goonliba bi dë möön zuntu ku di sonu tjë sö möön, nöö hii soni a goonliba aki bi o dëë kaba a sösö. Di goonliba bi o dë kuma wan gaan gindi sitonu nöö. Ma ee di goonliba bi dë tjë sö möön longi ku di sonu, nöö hii di wata di dë a goonliba aki, bi o ko ëisi. Di goonliba bi o dë kuma wan logoo ëisi bali. Wë u di di goonliba dë a di soifi kamian, mbei u sa ta feni wata fuu sa dë a libi. Di sonu ta kendi di wata a di ze, ku di wata di ta dë a peipei kamian u goonliba, nöö di sonu ta dëë di wata tja go a liba ala, nöö a ta ko toon bundji. Hiniwan jaa, di sonu ta kendi milionmilion liti wata, nöö di wata dë nango a liba ala. Di wata aki ta fika ala söwan teni daka longi ufö a kai ko a goonliba aki kuma tjuba nasö ëisi. Di wata aki ta toona kai a di ze, nasö a woto kamian, nöö sö di soni aki ta pasa hiniwan juu baka. Di soni aki ta lei taa Jehovah köni, söseei taa a abi kaakiti.​—Jöpu 36:27, 28; Peleik. 1:7.

7. Andi da wantu fasi fa u sa lei taa u ta tei dee soni dee sikifi a Psalöm 115:16, u bigi?

⁷ Unfa u sa ko ta möön tei ën u bigi taa u dë a wan palanëti di abi hii soni di u abi fanöudu? (Lesi Psalöm 115:16.) Wan fasi fa u sa du di soni aki, hën da te u ta pakisei fundu u dee soni dee Jehovah mbei. Te u ta du di soni aki, nöö hiniwan daka woo kë da Jehovah tangi da hii dee soni dee a da u. Söseei u sa lei taa u ta tei ën u bigi taa Jehovah da u di goonliba fuu libi nëën, te u ta mbei möiti u hoi di kamian ka u ta dë, limbolimbo.

8. Faandi mbei u sa taki taa di töönzön fuu da wan apaiti soni?

⁸ Di töönzön u libisëmbë mbei a wan apaiti fasi. Di i bi dë a i mama bëë dendu, hën di töönzön fii bi ta göö ta ko pikipiki kumafa Gadu bi kë faa musu dë, nöö dusudusu cel bi ta göö ta ko a di töönzön fii hiniwan miniti! Dee öndösukuma ta taki taa wan gaansëmbë töönzön ta abi milionmilion senuwe cel. Dee cel aki, nasö soni kuma senuwe tatai, de da di töönzön fuu kaa. Di töönzön fuu ta wegi  söwan 1 kilo ku hafu. Boo luku wantu apaiti fasi fa di töönzön ta wooko.

9. Andi ta lei i taa di fan di u sa fan, da wan kado di Gadu da u?

⁹ Di fan di u sa fan da wan foombo soni. Pakisei pikisö andi ta pasa te u ta fan. A hiniwan wöutu di u ta taki, di töönzön fuu ta wooko makandi ku söwan 100 sinkii tatai fuu töngö, u tutu, u buka kakisa, u agba, ku u hati mindi. Hii dee sinkii tatai aki ta wooko makandi a di wan seei ten fuu sa fan a wan fasi u sëmbë fusutan andi u ta taki. Öndösukuma ko si a di jaa 2019, taa boiti di fan di u sa fan woto töngö, wan njunjun pai mii sa fusutan wöutu, nöö a sa du soni di ta lei taa a ta fusutan. Di soni di de öndösuku aki ta lei taa di soni di sömëni öndösukuma bi taki, dë sö tuutuu. De bi taki taa miii abi di köni kaa u sa fusutan wan töngö, nöö de fan di töngö dë tu. Wë an dë u taki taa di fan di u sa fan, da wan kado di Gadu da u.​—Ëki. 4:11.

10. Unfa u sa lei taa u ta tei ën u bigi taa Gadu mbei u a sö wan fasi taa u sa fan?

¹⁰ Wan fasi fa u sa lei taa u ta tei di fan di u sa ta fan, u bigi, hën da te u ta konda da dee sëmbë dee an ta biibi a Gadu, faandi mbei u ta biibi taa Gadu hën mbei hii soni (Ps. 9:1; 1 Pet. 3:15). Dee sëmbë dee ta paaja di Evolutie lei, ta kë fuu biibi taa di goonliba ku hii soni di dë nëën, ko fëën seei. Ee u wooko ku dee soni dee sikifi a di Bëibel, ku wanlö soni dee u taki u de a di woto aki, nöö woo sa hopo taki da di Tata fuu a liba ala. Woo sa piki dee sëmbë dee kë haika u, faandi mbei u dë seiki taa Jehovah mbei liba ala ku goonliba aki.​—Ps. 102:25; Jes. 40:25, 26.

11. Andi da wan soni di mbei u sa taki taa di töönzön fuu da wan apaiti soni?

¹¹ Di hoi di u sa ta hoi soni a hedi da wan apaiti soni tu. Wan womi di bi ta sikifi buku, bi sikifi taa di töönzön u libisëmbë sa hoi soni nëën di hia kuma soni di dë a 20 milion buku dendu. Ma a di ten aki, de ko fusutan taa di töönzön sa hoi möön hia soni seei. Wë andi ku andi libisëmbë sa ta du u di de sa ta hoi soni a hedi?

12. Unfa di fasi fa u sa ko sabi andi da bunu ku andi da hogi, ta mbei u tooka ku dee mbeti?

¹² U hii dee libilibi soni di Gadu mbei buta a goonliba aki, libisëmbë abi di köni u sabi andi da bunu ku hogi, u di de sa toona mëni andi bi pasa a fesi. Di soni aki mbei u sa ko abi möön bunu fasi, nöö u sa tooka di fasi fa u bi ta pakisei, söseei u sa tooka di fasi fa u bi ta libi (1 Kol. 6:9-11; Kol. 3:9, 10). U sa seeka di háti fuu u ko sabi andi da hogi ku andi da bunu (Heb. 5:14). U sa lei u ko abi lobi, u sa lei u ko ta fii da wotowan, söseei u sa lei u ko abi tjalihati u wotowan. Boiti dee soni dë, u sa ko ta libi a wan leti fasi ku wotowan.

13. Unfa u musu wooko ku di mëni di u sa mëni soni, te u luku Psalöm 77:11, 12?

¹³ Wan fasi fa u sa lei taa u ta tei ën u bigi taa Jehovah mbei u a wan fasi fuu sa ta mëni soni, hën da te u ta toona mëni hii dee fasi fa Jehovah bi heepi u a di ten di pasa, söseei di fa a bi  da u kötöhati. Di soni aki ta mbei u biibi möön gaanfa taa a o heepi u tu a di ten di ta ko. (Lesi Psalöm 77:11, 12; 78:4, 7). Wan woto fasi fa u sa ta wooko ku di kado aki, hën da te u ta mëni dee soni dee wotowan bi du da u, söseei te u ta tei dee soni dë u bigi. Öndösukuma bi ko si taa sëmbë di ta tei soni u bigi, ta möön dë waiwai. Ma u musu djeesi Jehovah tu a di fasi fa a ta buta taa a o fëëkëtë so soni. Wë Jehovah sa toona mëni hii soni di a kë, ma tökuseei ee u mbei wan föutu, hën u tjali u di soni di u du, söseei hën u bia libi, nöö Jehovah ta buta taa a o da u paadon u di föutu di u mbei, nöö a ta fëëkëtë ën tu (Ps. 25:7; 130:3, 4). Jehovah kë fuu du di wan seei soni tu te wotowan ko hakisi u paadon u di de bi du wan soni di hati u.​—Mat. 6:14; Luk. 17:3, 4.

14. Unfa u sa lei taa u ta tei ën u bigi taa Gadu da u wan töönzön?

¹⁴ U sa lei taa u ta tei ën u bigi taa Jehovah da u di töönzön fuu, te u ta tei ën u gafa di Sëmbë di da u ën. So sëmbë ta wooko ku di töönzön u de u du soni kumafa deseei kë. Söseei de ta wooko ku ën u taki da deseei andi bunu ku andi an bunu. Ma u di Jehovah hën mbei u, mbei a dë wan köni soni seei u fusutan taa dee wëti fëën bunu möön hiniwan wëti di u bi o buta da useei (Lom. 12:1, 2). Te u ta libi ku dee wëti u Jehovah, nöö u ta dë bööböö (Jes. 48:17, 18). Söseei woo ko fusutan tuutuu faandi mbei u dë a libi. U musu ta tja gafa ko da di Gadu fuu, söseei u musu ta du soni u mbei a wai ku u.​—Nöng. 27:11.

15. Unfa di da di Jehovah da u di Bëibel, ta lei taa a lobi libisëmbë?

¹⁵ Di Bëibel da wan kado di Gadu da u. Di Tata fuu a liba ala, mbei sëmbë sikifi di Bëibel u di a lobi u gaanfa seei. Ku di Bëibel Jehovah ta piki dee möön fanöudu soni dee u bi sa ta hakisi useei. Dee soni aki sa dë soni kuma: Naasë u kumutu? Faandi mbei u dë a libi? Andi o pasa a di ten di ta ko? Jehovah kë u hii dee mii fëën ko sabi dee soni aki. Fëën mbei a mbei sëmbë puu di Bëibel ko a sömëni woto töngö.  A di ten aki, hii di Bëibel, nasö so pisi fëën dë u feni a möön leki 3000 töngö! Di Bëibel da di buku di möön paaja a hii së u goonliba, söseei hën da di buku di de möön puu ko a peipei töngö. Aluwasi naasë wan sëmbë ta libi, nasö aluwasi un pei töngö wan sëmbë ta fan, tökuseei a sa feni di bosikopu di dë a Bëibel, nëën mamabëë töngö.​—Luku di pisi „ De puu di Bëibel ko a wanlö Afiikan töngö”.

16. Unfa u sa lei taa u ta tei ën u bigi taa u abi di Bëibel, te u luku Mateosi 28:19, 20?

¹⁶ U sa lei taa u ta tei ën u bigi taa u abi di Bëibel te u ta lesi ën hiniwan daka, te u ta pakisei fundu fëën, ku te u ta mbei möiti fuu libi ku dee soni dee u ta lei nëën. Boiti di dë, u ta lei Gadu taa u dë ku tangi a hati, te u ta du hii soni di u sa du fuu konda di bosikopu fëën da hii sëmbë di u miti.​—Ps. 1:1-3; Mat. 24:14; lesi Mateosi 28:19, 20.

17. Andi da wantu kado di u taki u de a di woto aki, nöö andi woo taki a di woto di ta ko?

¹⁷ A di woto aki u bi si taa Gadu da u wan tan kamian fuu dë, hën da di goonliba. A da u wan töönzön di mbei a wan apaiti fasi, söseei a da u di Wöutu fëën, di Bëibel. Ma woto soni dë di Jehovah da u di wa ta si ku wojo. Woo taki u dee soni aki a di woto di ta ko.