1-2. Tumuhụ Mazmur 40:5, hadiah apa seng nighělị i Yehuwa si kitẹ, kụ kawe nụe i kitẹ měngěndung ene?

YEHUWA kai Mawu sěbạe maělugẹ̌. Pẹ̌tiněna piram baụ hadiah seng nighělị’E si kitẹ: bal᷊e mal᷊ěnggihẹ̌ dingangu istimewa, ene kai dunia; otaki kitẹ makạlaherang; dingangu Hengetang’E maarěga, Alkitapẹ̌. Ual᷊ingu Yehuwa něgělị tatělu hadiah ini, i kitẹ piạ tampạ pẹ̌tanakeng, i kitẹ botonge mẹ̌tiněna lai mẹ̌bisara dingangu taumata wal᷊inẹ, kụ i kitẹ lai botonge makaěbạ sasimbahu manga kakiwal᷊o penting soal u pěbawiahẹ̌.​—Basa Mazmur 40:5.

² Su pěngangěndungang ini, i kitẹ sarung měngěndung soal u tatělu hadiah ini. Mạeng masau mẹ̌tiněna soal u ene, i kitẹ sarung limembong měngarěga manga hadiah ene kụ i kitẹ lai sarung limembong mapulu makal᷊uasẹ̌ si Yehuwa, Měndariading i kitẹ. (Why. 4:11) I kitẹ lai sarung limembong matahuěna mẹ̌tul᷊ung taumata apang mangimang su evolusi.

3. Kawe nụe planet i kitẹ istimewa?

³ Pelesang Mawu nikasilong mal᷊ahẹ bọu cara i Sie někoạ bal᷊eng i kitẹ, dunia ini. (Rm. 1:20; Ibr. 3:4) Bal᷊inẹ kětạeng planet i kitẹ mělẹ̌likụ matangěllo. Katewe, planet i kitẹ kai istimewa ual᷊ingu kondisine nẹ̌tatahino gunang pẹ̌tanakengu taumata.

4. Kawe nụe botonge ikawera dunia ini limembong mapaelẹ̌ bọu kapal᷊ẹ̌?

⁴ I kitẹ botonge mapẹ̌sul᷊ung planet i kitẹ su alam semesta dingangu sěmbaụ kapal᷊ẹ̌ su laudẹ̌. Katewe, piạ pẹ̌tatěntange kapal᷊ẹ̌ napenẹu taumata dingangu planet i kitẹ. Contone, pělọe manga penumpang su kapal᷊ẹ̌ ene harusẹ̌ měnadia hala kaěng, akẹ, dingangu oksigen. I sire lai tawe wotonge měnděmẹ haghing limbah sarang laudẹ̌. Apa i sire botonge  tatapẹ̌ měbiahẹ̌ su kondisi kerene? Tantu tala. Katewe ene nẹ̌tatěntang dingangu planet i kitẹ. Dunia botonge makariagạ pěbawiahu miliarẹ̌e makhluk hidup. Dunia něnadia oksigen, kaěng, dingangu akẹ, kụ ene tawe masasue. Maning kěbị limbane tawe nirěmẹ su luar angkasa, dunia tatapẹ̌ mal᷊ěnggihẹ̌ kụ botonge pẹ̌tanakeng. Kawe nụe kerene? Yehuwa něndiadi dunia dingangu kemampuan gunang měmal᷊ui limbah makoạ barang mapaelẹ̌ kụ botonge saụ paketang. I kitẹ sarung měngěndung kerea pelesang Yehuwa nal᷊ahẹ su siklus oksigen dingangu siklus akẹ.

5. Apa siklus oksigen ene, kụ ene něnodẹ apa?

⁵ Oksigen kai penting tadeạu taumata dingangu binatang botonge měbiahẹ̌. Sabang taung, ěndịu makhluk hidup něpakẹ hasụe miliarẹ̌ ton oksigen, kụ i sire lai něněbang karbon dioksida. Katewe, dunia tawe kẹ̌kasuengu oksigen, kụ atmosfer lai tawe napenẹu karbon dioksida. Kawe nụe kerene? Ual᷊ingu Yehuwa něndiadi haghing sasuang, něnětạ bọu lumụ dararodọ sarang kalu gaghaghuwạ gunang měngal᷊ạ karbon dioksida kụ měněbang oksigen. Siklus oksigen ini něnodẹ Yehuwa ”něgělị su kěbị taumata pěbawiahẹ̌ [dingangu] singongo”.​—Kis. 17:24, 25.

6. Apa siklus akẹ ene, kụ ene něnodẹ apa? (Pěmanda lai kotak ” Siklus Akẹ Kai Hadiah bọu i Yehuwa”.)

⁶ Akẹ su dunia tawe nakoạ eisẹ̌ ual᷊ingu jarak dunia dingangu matangěllo sěbạe nihino. Mạeng ene diọ marěduhẹ̌, kěbị akẹ sarung mamara, kụ dunia makoạ matětị dingangu tawe kapẹ̌tanakeng. Mạeng dunia diọ marau bọu matangěllo, kěbị akẹ sarung makoạ eisẹ̌, kụ dunia sarung matutu karạu eisẹ̌ dingangu salju. Ual᷊ingu Yehuwa němělọ dunia su tampạ nẹ̌tatahino, siklus akẹ botonge makariagạ pěbawiahẹ̌. Matangěllo nakatětị akẹ su laudẹ̌ dingangu su dunia kụ akẹ ene menguap nakoạ binawa. Sabang taung, ěndịu 500.000 triliun akẹ menguap ual᷊ingu tětịu matangěllo. Akẹ ini tatapẹ̌ ene su atmosfer ěndịu mapul᷊o ěllo buhudeng manawo su dunia makoạ tahiti arau salju. Samurine, akẹ ene saụ mawal᷊ị sarang laudẹ̌, kụ siklus ene saụ mariadi. Yehuwa někoạ siklus ini tadeạu su dunia sěntiniạ piạ akẹ. Ini něnodẹ Yehuwa mapelesa dingangu makawasa.​—Ayb. 36:27, 28; Pkh. 1:7.

7. Apa piram baụ cara měnodẹ i kitẹ měngẹ̌ngarěga hadiah kạbawohẹ su Mazmur 115:16?

⁷ Apa koateng i kitẹ tadeạu limembong měngarěga planet i kitẹ dingangu kěbị barang mapia su ral᷊unge? (Basa Mazmur 115:16.) Sěmbaụ carane ute mẹ̌tiněna apa seng nikoạ i Yehuwa. Ene sarung makakoạ si kitẹ makitarimakasẹ si Yehuwa ěllo-ěllo ual᷊ingu manga hal᷊ẹ̌ mapia seng nighělị’E si kitẹ. Kụ, i kitẹ lai měnodẹ i kitẹ měngẹ̌ngarěga dunia ini mạeng měndiagạ tampạ pẹ̌tatanakeng tatapẹ̌ burěsi.

8. Kawe nụe botonge ikawera otaki kitẹ nikoạ dingangu cara sěbạe makạlaherang?

⁸ Otaku taumata nikoạ dingangu cara sěbạe makạlaherang. Su tempong bědang su kandungan, otaki kitẹ berkembang dingangu cara naatorẹ̌, kụ hiwune sel buhu nariadi sabang měnitẹ̌. Manga peneliti naul᷊ị ěndịu su ral᷊ungu otaku taumata matělang piạ maraning 100 miliarẹ̌ sel khusus isẹ̌sěbạ neuron. Manga sel ini membentuk otaki kitẹ běhạe ěndịu 1,5 kg. Pẹ̌tiněna piram baụ kemampuan makạlaherang bọu otaki kitẹ.

9. Apa buktine kemampuan mẹ̌bisara kai hadiah bọu Mawu?

⁹ Kemampuan mẹ̌bisara ene kai mukjizat. Pẹ̌tiněna apa nariadi su tempong i kitẹ mẹ̌bisara. Sabang mẹ̌sěbạ sěmbaụ bawera,  otaki kitẹ harusẹ̌ měngatorẹ̌ ěndịu 100 otot su lila, tinggol᷊ang, biwihẹ̌, běngahẹ̌, dingangu sěbạ. Manga ototẹ̌ ene harusẹ̌ kumanoạ su tempo sěbạe nẹ̌tatahino tadeạu apa niwerang i kitẹ botonge kaěnang. Bọu ene lai, lawọ ilmuwan mangimang taumata nalahirẹ̌ dingangu kemampuan gunang makakiral᷊a lai měngěndung bawera. Sěmbaụ penelitian nikoạ su taung 2019 lai setuju dingangu teori ini. Tumuhụ penelitian ene, anạ buhudeng nalahirẹ̌ botonge makakiral᷊a lai měgělị reaksi su bawera nikaringihange. Nal᷊ahẹ, kemampuan mẹ̌bisara kai hadiah bọu Mawu.​—Kel. 4:11.

10. Kerea měnodẹ i kitẹ měngẹ̌ngarěga hadiah kemampuan mẹ̌bisara?

¹⁰ Sěmbaụ cara měnodẹ i kitẹ měngẹ̌ngarěga hadiah kemampuan mẹ̌bisara ene kai mẹ̌běke si sire apang mangimang evolusi soal u kawe nụe i kitẹ mangimang Mawu něndiadi kěbị haghi. (Mz. 9:1; 1 Ptr. 3:15) Taumata apang měnẹ̌něntiro evolusi mangimang dunia ini dingangu kěbị dal᷊ohone tawe niriading Mawu. Mạeng měpakẹ Alkitapẹ̌ dingangu piram baụ pokok su pěngangěndungang ini, i kitẹ botonge tumatawang si Amang i kitẹ su sorga lai mělahẹ si sire apang mapulu dumaringihẹ̌ soal u kawe nụe i kitẹ mangimang Yehuwa kai Měndariadi langị dingangu dunia.​—Mz. 102:25; Yes. 40:25, 26.

11. Apa sěmbaụ alasang otaki kitẹ sěbạe makạlaherang?

¹¹ Kemampuan mẹ̌tahěndung ene sěbạe makạlaherang. Sěngkatau měmamohẹ naul᷊ị otaku taumata ěndịu botonge makatahěndung informasi kal᷊awọe mẹ̌sul᷊ungu informasi su ral᷊ungu 20 juta bukẹ̌. Katewe orasẹ̌ ini, manga ilmuwan mangimang sěběnarẹ̌e i kitẹ botonge makatahěndung limembong lawọ bọu ene. Ual᷊ingu kemampuan ini, apa wotonge koateng i kitẹ?

12. Kerea kemampuan měngěndung soal u moral nakakoạ i kitẹ nẹ̌tatěntang bọu binatang?

¹² Bọu kěbị diadikang su dunia, kětạeng taumata piạ kemampuan gunang měngěndung soal u moral, ene kai měngěndung bọu pengalaman. Hasile, i kitẹ botonge měmal᷊ui tiněna dingangu kakanoạ lai makoạ taumata limembong mapaelẹ̌. (1 Kor. 6:9-11; Kol. 3:9, 10) Sěběnarẹ̌e, i kitẹ botonge melatih hati nurani gunang makasingkạ sude nihino dingangu nẹ̌sal᷊a. (Ibr. 5:14) I kitẹ botonge měngěndung kerea měnodẹ kakěndagẹ̌ dingangu tatal᷊ěntụ. Kụ, i kitẹ lai botonge mẹ̌těno kal᷊aadilẹ̌ i Yehuwa.

13. Tumuhụ Mazmur 77:11, 12, kerea i kitẹ měpakẹ kemampuan gunang mẹ̌tahěndung?

¹³ Sěmbaụ cara měngarěga kemampuan mẹ̌tahěndung ene kai mẹ̌tahěndung kerea Yehuwa nẹ̌tul᷊ung dingangu něhiborẹ̌ si kitẹ su tempong tamai. Ini makakoạ si kitẹ mangimang i Sie lai sarung mẹ̌tul᷊ung si kitẹ su tempo mahi. (Basa Mazmur 77:11, 12; 78:4, 7) Cara wal᷊inẹ lai ute  mẹ̌tahěndung barang mapia seng nikoạu taumata wal᷊inẹ gunang i kitẹ kụ makitarimakasẹ si sire. Manga peneliti naul᷊ị taumata puluang makitarimakasẹ biasane limembong mal᷊uasẹ̌. I kitẹ lai mẹ̌tawakal᷊i mẹ̌těno si Yehuwa kụ měmile tawe mẹ̌tahěndung piram baụ hal᷊ẹ̌. Contone, maning botonge makatahěndung kěbị hal᷊ẹ̌, Yehuwa němile gunang měgělị ampung kụ seng tawe mẹ̌tahěndung pẹ̌sasal᷊ang i kitẹ mạeng i kitẹ seng nẹ̌tobatẹ̌. (Mz. 25:7; 130:3, 4) Kụ i Sie lai mapulu i kitẹ mẹ̌těno si Sie su tempong taumata apang nakatědụ naung i kitẹ nẹ̌dorong ampung si kitẹ.​—Mat. 6:14; Luk. 17:3, 4.

14. Kerea i kitẹ měnodẹ pěngangarěga ual᷊ingu seng nighělịkangu otakẹ̌?

¹⁴ Otaki kitẹ kai hadiah makạlaherang bọu i Yehuwa. I kitẹ botonge měnodẹ pěngangarěga si Yehuwa mạeng měpakẹ otakẹ̌ gunang makawantugẹ̌ si Sie. Pirang katau seng něpakẹ otaki sire gunang měmutusẹ̌ hala sude nihino dingangu nẹ̌sal᷊a. Katewe ual᷊ingu Yehuwa něndiadi si kitẹ, tantu standar’E limembong mapaelẹ̌ bọu standar i kitẹ. (Rm. 12:1, 2) Mạeng měbiahẹ̌ tuhụ standar i Yehuwa, pěbawiahi kitẹ sarung mapenẹu pẹ̌darame. (Yes. 48:17, 18) Kụ, timonang pěbawiahi kitẹ sarung mal᷊ahẹ, ene kai makawantugẹ̌ dingangu makal᷊uasẹ̌ si Amang lai Měndariading i kitẹ.​—Amsal 27:11.

15. Kerea hadiah Alkitapẹ̌ něnodẹ kakěndagi Yehuwa su taumata?

¹⁵ Alkitapẹ̌ kai hadiah sěbạe maarěga. I Amang su sorga seng něngahạ pirang katau manga esẹ gunang měmohẹ Alkitapẹ̌ ual᷊ingu i Sie sěbạe mapadul᷊i su manga anạ’E su dunia. Bọu Alkitapẹ̌, Yehuwa simimbahẹ̌ manga kakiwal᷊o penting, kere: Bọu apa asal᷊i kitẹ? Apa timonang pěbawiahẹ̌? Dingangu kerea pěbawiahẹ̌ su tempo mahi? Yehuwa mapulu kěbị anạ’E makasingkạ sasimbahu manga kakiwal᷊o ene, hakị u ene hasụe su taunge i Sie něngahạ taumata gunang menerjemah Alkitapẹ̌  sarang lawọ bahasa. Orasẹ̌ ini, Alkitapẹ̌ seng nitěrjěmah, sěnggạ arau kěbị, sarang nal᷊iu wọu 3.000 bawera! Su kanandụu sejarah, Alkitapẹ̌ kai bukẹ̌ kal᷊awokange nitěrjěmah dingangu nicetakẹ̌. Tawẹ soale su apa taumata mẹ̌tanạ dingangu apa bawerang i sire, kal᷊awokange seng botonge makawasa Alkitapẹ̌ su werang i sire hala.​—Pěmanda kotak ” Alkitapẹ̌ Nasadia su Manga Bawera su Afrika”.

16. Tumuhụ Matius 28:19, 20, kerea i kitẹ měnodẹ i kitẹ měngẹ̌ngarěga Alkitapẹ̌?

¹⁶ I kitẹ botonge měnodẹ i kitẹ měngẹ̌ngarěga Alkitapẹ̌ mạeng mẹ̌basa ene ěllo-ěllo, mẹ̌tiněna lohone, dingangu měkoạ apa seng niěndungang i kitẹ. Bọu ene lai, i kitẹ měnodẹ tatarimakasẹ su Mawu mạeng mẹ̌tawakal᷊i měmahiạ habaru Alkitapẹ̌ su lawọ taumata.​—Mz. 1:1-3; Mat. 24:14; basa Matius 28:19, 20.

17. Manga hadiah apa seng niěndungang i kitẹ su pěngangěndungang ini? Kụ, apa sarung ěndungang i kitẹ su pěngangěndungang tuhụe?

¹⁷ Su pěngangěndungang ini, i kitẹ seng něngěndung manga hadiah bọu Mawu. I Sie něgělị dunia ini nakoạ pẹ̌tatanakeng i kitẹ, otakẹ̌ sěbạe makạlaherang, dingangu Hengetang’E, Alkitapẹ̌. Katewe, piạ lai hadiah wal᷊inẹ nighělị i Yehuwa si kitẹ kụ ene tawe kẹ̌kasilongu mata. Su pěngangěndungang tuhụe, i kitẹ sarung měngěndung soal u manga hadiah ene.