1, 2. 1) Chuna la lichuwinan Salmo 40:5, ¿tuku tamaskiwin kinkamaxkinitan Jehová? 2) ¿Tuku xlakata nalichuwinanaw umakgolh pulaktutu tamaskiwin?

JEHOVÁ chatum Dios tiku lu lakgalhamanan. Kalilakpuwaw makgapitsi tamaskiwin nema kinkamaxkinitan: Katiyatni, xalilakgatit kimpulatamankan; akskitit, pulaktum tuku lu tlan lakkaxtlawakanit; chu Biblia, xTachuwin nema lu kinkamakgtayayan. Jehová kinkamaxkin Katiyatni xlakata nakgalhiyaw niku nalatamayaw, kiʼakskititkan xlakata nalakapastaknanaw chu nachuwinanaw, chu Biblia xlakata tlan nakatsiyaw xatakgalhtin lu xlakaskinka takgalhskinin xlakata latamat (kalikgalhtawakga Salmo 40:5).

² Kʼuma artículo nalichuwinanaw umakgolh pulaktutu xtamaskiwin Jehová. Komo nalilakpuwanaw umakgolh, tlakg lanka xtapalh nakaliʼakxilhaw chu tlakg namakgapaxuwaputunaw kiMalakatsukinakan, tiku lu kinkapaxkiyan (Apoc. 4:11). Nachuna, nakatsiyaw la tlakg tlan nakatachuwinanaw latamanin tiku kanajlanikgo evolución.

3. ¿Tuku xlakata wanaw pi Katiyatni lu xatlan tamaskiwin?

³ Komo liwana nalilakpuwanaw la malakatsukilh Dios kimpulatamankan, Katiyatni, liwana naʼakxilhaw xliskgalala (Rom. 1:20; Heb. 3:4). Xlikana pi anan amakgapitsin planetas nema takgalhstiliwakamakgolh kxmakni Chichini, pero Katiyatni kajwatiya planeta nema kgalhi putum tuku tamaklakaskin xlakata na’anan latamat.

4. Kawili akgtum liʼakxilhtit xlakata la limasiya Katiyatni xliskgalala Dios.

⁴ Katiyatni xtachuna la akgtum barco niku ankgo lhuwa latamanin nema lawaka kxmakni Chichini. Pero Katiyatni nixtachuna la akgtum barco. Akgtum liʼakxilhtit, ¿la xlilhuwa kilhtamaku tlan nalatamakgo tiku tajumakgo kʼakgtum barco komo xʼakstukan xmalakatsukikgolh un nema nalijaxanankgo,  xliwatkan chu xchuchutkan, chu komo nila niku xmakgankgolh xbasurajkan o tuku nialh maklakaskinkgo? ¿Nixlikana pi lakapala xnikgolh? Pero, kKatiyatni niku lamaw anan lhuwa mil millones tuku staknankgo. Katiyatni xʼakstu malakatsuki oxígeno nema tlan lijaxanankan, liwat chu chuchut nema maklakaskinaw. Chu nikxni sputa umakgolh nema makgtayanan xlakata naʼanan latamat. Nachuna, basura o palhma ni katamakxtukan kKatiyatni. Maski chuna, Katiyatni chuntiya lilakgatit tasiya chu tlan latamakan. ¿Tuku xlakata chuna la? Jehová lakkaxwililh xlakata xʼakstu namasastipara tuku maklaskin. Kaʼakxilhwi kaj pulaktiy: chuna la sastimpara un (ciclo del oxígeno) chu chuna la sastimpara chuchut (ciclo del agua).

5. 1) Kalichuwinanti la sastimpara un. 2) ¿Tuku limasiya uma?

⁵ Oxígeno akgtum gas nema latamanin chu animales maklakaskinkgo xlakata nalatamakgo. Chuna la lakputsananikanit, wankan pi kaj akgtum kata putum tuku staknankgo lijaxanankgo 100 mil millones toneladas oxígeno. Pero, akxni jaxanankgo, maxtukgo dióxido de carbono. Maski chuna, oxígeno nikxni sputa chu atmósfera nikxni litatsama dióxido de carbono. ¿La tlan chuna la? Xlakata un sastimpara (ciclo del oxígeno). Jehová malakatsukilh lhuwa tuku staknankgo, chuna la lu xalaktsu tuwan nema tajumakgo kchuchut asta lu xalaklanka kiwi, nema lijaxanankgo dióxido de carbono chu maxtukgo oxígeno. Chuna la sastimpara un limasiya pi lu xlikana tuku lichuwinan Hechos 17:24, 25: «Dios [...] kamaxki latamat putum latamanin chu putum tuku anan».

6. 1) Kalichuwinanti la sastimpara chuchut. 2) ¿Tuku limasiya uma? (Na kaʼakxilhti recuadro « Chuchut lanka xtamaskiwin Jehová»).

⁶ Anta kKatiyatni anan chuchut xlakata ni lu lakgamakgat chu ni lu lakatsu wilanilh Katiyatni Chichini. Komo kaj tsinu tlakg lakatsu xtitawilanilh chichini, putum chuchut nema anan kxlikalanka Katiyatni xputilh o xlakgmixli, chu Katiyatni kaj akgtum lanka chiwix xlitaxtulh chu lu chichi xwa. Pero, komo kaj tsinu lakgamakgat xtawilanilh chichini, putum chuchut hielo xlalh, chu akgtum lanka hielo xwa Katiyatni. Xlakata Jehová ni tlakg lakgamakgat chu ni tlakg lakatsu wilinilh Katiyatni Chichini, tlan sastimpara chuchut (ciclo del agua) chu uma tlawa pi ka’analh latamat. ¿La sastimpara chuchut? Chichini makgalhchichi chuchut nema anan kpupunu chu nema kgalhi tiyat, chu chuchut nema puti o lakgmixa wa puklhni litaxtu. Akgatunu kata, chuchut nema puti o lakgmixa tlakg lhuwa nixawa chuchut nema anan kputum kgalhtuchokgo kxlikalanka Katiyatni. Chuchut nema puti o lakgmixa tamakgxtakga kʼatmósfera akgkaw kilhtamaku, chu alistalh taktapara akxni min sen o akxni takta miki, chu uma chuchut tamakgxtakgpara kpupunu o kkgalhtuchokgo. Chu alistalh tsukupara uma. Chuna la sastimpara chuchut limasiya xliskgalala chu xlitliwakga Jehová (Job 36:27, 28; Ecl. 1:7).

7. ¿La nalimasiyayaw pi paxtikatsiniyaw Jehová xlakata tamaskiwin nema lichuwinan Salmo 115:16?

⁷ Xlakata tlakg lanka xtapalh naliʼakxilhaw Katiyatni chu putum tuku anan anta, talakaskin nalilakpuwanaw putum tuku Jehová malakatsukilh (kalikgalhtawakga Salmo 115:16). Uma nakinkamakgpuwantiniyan ankgalhin napaxtikatsiniyaw xlakata putum tuku kinkamaxkinitan. Chu nachuna, limasiyayaw pi paxtikatsiniyaw Jehová akxni kaskulunku wiliyaw niku lamaw.

8. ¿Tuku xlakata tlan wanaw pi lu kaks malakawaninan chuna la tlawakanit kiʼakskititkan?

⁸ Xʼakskititkan latamanin lu tlan tlawakanit chu lu kaks malakawaninan. Akxni aku xlakatsukumaw kxpan kintsekan, kiʼakskititkan tsukulh lakatsuku chuna la lakkaxwilikanit. ¡Chu akgatunu minuto lhuwa miles xasasti células xlakatsukumakgolh! Latamanin tiku lakputsananikgo  uma, wankgo pi xʼakskitit chatum lataman tiku lankata kgalhi 100,000 millones neuronas, nema wa células tuku litatlawanit akskitit. Umakgolh células liwana kalakkaxwilikanit kʼakskitit nema tsinkan 1.5 kilos (3.3 libras). Kalichuwinaw makgapitsi tuku tlan tlawa kiʼakskititkan.

9. ¿Tuku limasiyaniyan pi akgtum xtamaskiwin Jehová chuna la chuwinanaw?

⁹ Chuna la chuwinanaw lu kaks kinkamalakawaniyan. Kalilakpuwaw putum tuku la kkimaknikan akxni chuwinanaw. Xlakata nawanaw akgtum tachuwin, kiʼakskititkan lakxtum kamaskuju liwaka 100 laktsu tuku litatlawanit kisimakgatkan, kiʼakgpixnikan, kinkilhpinkan, kinkgalhtsankan chu kinkuxmunkan. Putum umakgolh tuku lalichipakgonit kinkilhnikan akxtum xlitatsuwitkan xlakata tlan nataxtu kintachuwinkan chu nataʼakgatekgsa. Chu xlakata chuna la katsiniyaw atanu tachuwin, kkata 2019 lichuwinanka pi tiku aku lakachinkgonit tlan kgaxmatkgo chu lakgapaskgo tachuwin nema kawanikan. Uma tuku katsika limasiya pi xlikana tuku wankgo lhuwa latamanin tiku lakputsananikgo uma: pi akxni lakachinaw tlan lakgapasaw tachuwin nema kgaxmataw chu tlan nakatsiyaw chuwinanaw tanu tanu tachuwin. Xlikana, chuna la chuwinanaw akgtum xtamaskiwin Jehová (Éx. 4:11).

10. ¿La nalimasiyayaw pi paxtikatsiniyaw Jehová chuna la chuwinanaw?

¹⁰ Pulaktum la nalimasiyaniyaw Jehová pi paxtikatsiniyaw xlakata uma xtamaskiwin, wa akxni nakalitachuwinanaw tiku kanajlanikgo evolución tuku xlakata akinin kanajlayaw pi Dios kamalakatsukilh putum tuku anan (Sal. 9:1; 1 Ped. 3:15). Tiku masiyakgo xlakata evolución lakaskinkgo kakanajlaw pi Katiyatni chu latamat niti kamalakatsukinit. Tlan namaklakaskinaw Biblia chu makgapitsi tuku lichuwinan uma artículo xlakata nakgalhmakgtayayaw kinTlatkan xalak akgapun chu nakawaniyaw tiku katsiputunkgo tuku xlakata liwana katsiyaw pi Jehová wa xMalakatsukina akgapun chu Katiyatni (Sal. 102:25; Is. 40:25, 26).

11. ¿Tuku atanu xlakata tlan nawanaw pi kiʼakskititkan lu kaks malakawaninan?

¹¹ Kintalakapastaknikan lu kaks malakawaninan. Makgasa kilhtamaku, chatum científico o tiku lakputsanani makni lichuwinalh pi kiʼakskititkan tlan lakapastaka tuku katsininit nema max tlan xtsokgwilika kliwaka 20 millones la xlimaklhuwa libros. Pero, la uku wankan pi kkiʼakskititkan tlakg lhuwa tuku tlan namakiyaw. Nachuna, xlakata kgalhiyaw kiʼakskititkan, wi tuku lu xlakaskinka tlan tlawayaw. Kalichuwinaw tuku uma.

12. ¿Tuku xlakata tlan wanaw pi kintalakapastaknikan tlawa pi akinin ni xtachuna la animales nawanaw?

¹² Akinin latamanin tlan katsiniyaw tuku titaxtunitaw kkilatamatkan makgasa kilhtamaku nixawa amakgapitsin tuku staknankgo. Akxni lakapastakaw chu lilakpuwanaw putum tuku titaxtunitaw nakinkamakgtayayan wi tuku nakatsiniyaw xlakata la nalinaw kilatamatkan chu nastakyawayaw kintalakapastaknikan, chu chuna nalilatamayaw (1 Cor. 6:9-11; Col. 3:9, 10). Tlan nastakyawayaw kintalakapastaknikan xlakata tlan nakatsiyaw tuku xatlan chu tuku nixatlan (Heb. 5:14). Tlan katsiniyaw la  nalimasiyayaw tapaxkit chu talakgalhaman, chu nakatsiyaw tuku xaʼakgstitum.

13. Chuna la wan Salmo 77:11, 12, ¿La nalimaklakaskinaw kintalakapastaknikan?

¹³ Pulaktum la tlan nalimasiyayaw pi paxtikatsiniyaw Jehová xlakata kintalakapastaknikan wa pi naliskujaw nalilakpuwanaw la kinkamakgtayanitan Jehová chu la kinkamakgoxamixinitan. Chuna namatliwakglhaw la lipawanaw pi xla nakinkamakgtayaparayan akxni namaklakaskinaw (kalikgalhtawakga Salmo 77:11, 12; 78:4, 7). Atanu la tlan nalimasiyayaw pi lanka xtapalh liʼakxilhaw uma tamaskiwin wa pi ankgalhin nalakapastakaw tuku tlawakgonit amakgapitsin kimpalakatakan chu nakapaxtikatsiniyaw. Tiku lu katsinikgo wankgo pi tiku kapaxtikatsini amakgapitsin tlakg paxuwakgo. Akxni namaklakaskinaw kintalakapastaknikan, stalaniyaw xliʼakxilhtit Jehová. Wi tuku xla nialh lakapastaka. Akgtum liʼakxilhtit, maski xtalakapastakni ni kgalhi talakgalhin, tapatinan chu nialh lakapastaka tuku nitlan tlawanitaw komo naskiniyaw pi kakinkatapatin (Sal. 25:7; 130:3, 4). Chu xla lakaskin pi nachuna kakalikatsiniw tiku nitlan kinkamamakgkatsinin (Mat. 6:14; Luc. 17:3, 4).

14. ¿La tlan nalimasiyayaw pi lanka xtapalh liʼakxilhaw kintalakapastaknikan?

¹⁴ Tlan nalimasiyayaw pi paxtikatsiniyaw Jehová xlakata kiʼakskititkan akxni nalimaklakaskinaw chuna la namaxki kakni Jehová. Makgapitsi latamanin laksakkgo nitlan nalimaklakaskinkgo chu xʼakstukan laksakkgo tuku tlan o tuku nitlan. Pero, xlakata Jehová kinkamalakatsukin, xlikana pi xtastakyaw tlakg laktlan nixawa tuku akinin nalakpuwanaw (Rom. 12:1, 2). Akxni lilatamayaw xtastakyaw kgalhiyaw takaksni (Is. 48:17, 18). Chu wi tuku liwana lakpuwanitaw natlawayaw: namaxkiyaw kakni chu namakgapaxuwayaw kiMalakatsukinakan chu kinTlatkan (Prov. 27:11).

15. ¿La limasiya Biblia tapaxkit nema Jehová kinkakgalhiniyan?

¹⁵ Biblia akgtum tamaskiwin nema limasiya xtapaxkit Dios. KinTlatkan xalak akgapun tlawalh pi lakchixkuwin xala makgasa xtsokgwilikgolh xlakata xla kalilakgaputsa xlakkamanan  xalak Katiyatni. Anta kxTachuwin, Jehová kgalhti lhuwa xlakaskinka takgalhskinin chuna la umakgolh: ¿niku minitanchaw?, ¿tuku xlakata lamaw? chu ¿tuku nala kkilhtamaku nema aku mima? Xlakata Jehová lakaskin pi putum xlakkamanan kakatsikgolh xatakgalhtin umakgolh takgalhskinin, chuna la titaxtunit kilhtamaku tlawanit pi namatitaxtikan Biblia klhuwa tanu tanu tachuwin. La uku, xamaktuminika Biblia o maski ni takgatsi, matitaxtikanit kliwaka akgtutu mil tanu tanu tachuwin. Wa libro nema tlakg malakgatumikanit chu matitaxtikanit klhuwa tachuwin. Maski latamanin tanu tanu kkachikinin wilakgolh chu tanu tanu tachuwin chuwinankgo, lhuwa tlan nalakgapaskgo tuku masiya Biblia kxtachuwinkan (kaʼakxilhti recuadro « Matitaxtikan Biblia klhuwa tachuwin xalak África»).

16. Chuna la wan Mateo 28:19, 20, ¿la tlan nalimasiyayaw pi lanka xtapalh liʼakxilhaw Biblia?

¹⁶ ¿La tlan nalimasiyayaw pi lanka xtapalh liʼakxilhaw Biblia? Chali chali nalikgalhtawakgayaw, nalilakpuwanaw tuku kinkamasiyaniyan chu naliskujaw xlakata nalilatamayaw tuku katsinimaw. Nachuna, limasiyaniyaw Jehová pi paxtikatsiniyaw xlakata uma tamaskiwin akxni tlawayaw putum tuku matlaniyaw xlakata nakalitachuwinanaw tamakatsinin xalak Biblia putum latamanin tiku nakatekgsaw (Sal. 1:1-3; Mat. 24:14; kalikgalhtawakga Mateo 28:19, 20).

17. ¿Tuku tamaskiwin lichuwinanitaw kʼuma artículo, chu tuku nalichuwinanaw kʼatanu artículo?

¹⁷ Kʼuma artículo lichuwinanitaw pulaktutu xtamaskiwin Dios: kimpulatamankan, Katiyatni; kiʼakskititkan, chu xTachuwin, Biblia. Pero makgapitsi tamaskiwin nema Jehová kinkamaxkinitan ni tasiyakgo. Kʼatanu artículo nalichuwinanaw tuku umakgolh tamaskiwin.