1-2. Moovarihana ni Esalimo 40:5, itthu xeeni Yehova onivanhe awe, ni xeeni ninrowa ahu othokorerya soovaha iyo?

YEHOVA, Muluku oovaha. Nkahaya muupuwele itthu onivanhe awe ntoko: Elapo, oramattha aahiiso ottoopare yoowo ori wootikiniha vanceene, ni Nuulumo nawe, Biibiliya. Okhala wira Yehova oonivaha itthu iyo tthaaru ntoko, opuro wookhala, muupuwelo, ovaanela ni waakhuliwa wa makoho manceene ootthuneya nniikoha ahu.—Musome Esalimo 40:5.

² Mwaha ola, ninrowa othokorerya itthu iyo tthaaru nivahiwe ahu. Vaavo nnuupuwelela ahu soovaha iyo, ninrowa otepaka omuxukhurela ni ophavela omuhakalaliha vanceene Mpattuxa ahu, Yehova. (Wis. 4:11) Ohiya-vo, nnimwiilokiherya oratteene wira naakhaliherye atthu anikupali yowiixuttiha ya othatuwa.

3. Xeeni elapo eri aya ya vameekhaaya?

³ Ankhili a Muluku annooneya oratteene vaavo ninweha ahu moota opattunxe awe elapo. (aRom. 1:20; aHéb. 3:4) Ekeekhai wira sookhala iplaneta sikina sineetta sirukureryaka nsuwa, masi elapo eplaneta ya vameekhaaya. Maana yookhalana itthu sotheene sinaakhaliherya apinaatamu okhala akumi.

4. Xeeni elapo eri aya yoolokexa ovikana ekalawa epakiwe ni apinaatamu?

⁴ Mwa inamuna soovirikana, elapo eri ntoko ekalawa eneetta ephareya yuulupale. Masi, wookhala ovirikana wuulupale eriyari ya ekalawa epakiwe ni apinaatamu, asareyale atthu ni elapo ela ninkhala ahu. Mwa ntakiheryo, nkahaya muupuwele vaakhanle wira atthu ari mukalawani annipaka epheyo aya, yoolya ni maasi aya, masi ahinawerya orihela ota ikokhola sene. Yaarowa oviriha okathi mikavi ari ene akumi? Tthiri khiyaarowa oviriha okathi munceene, maana atthu otheene yaamookhwa. Moovirikana ni ekalawa ele, elapo ennaahuwa atthu ni inama ibilyau sinceene. Eyo ennikumiherya  epheyo, yoolya ni maasi manceene anaaphiyerya atthu othene anikhala valaponi. Ikokhola sinikumiheriwa ni elapo khasinriheliwa wiirimu, masi hata vari siiso, eyo enniirattela saana ni opuro wooloka okhala. Eyo eniweryaneya sai? Yehova oopaka elapo mwa enamuna eniiriha itthu soohiloka otthikela okhala sooloka ni ohihonona elapo. Nrowe nithokorerye mwa okathi vakhaani itthu iyo. Itthu sene tiiya: Moota epheyo eneetta aya ni moota maasi aneetta aya.

5. Epheyo nimmumula ahu eneetta sai ni ennooniherya exeeni?

⁵ Epheyo. Tthiri epheyo etthu enaakhaliherya apinaatamu ni axinama omumula wira akhaleke akumi. Masientista anihimya wira, eriyari ya mwaakha mmosa paahi, soopattuxiwa sinnirumeela epheyo itonelaata ibilyau sinceene. Nuumala soopattuxiwa orumeela epheyo, awo annikumiha epheyo ekina eniitthaniwa dióxido de carbono. Hata vari siiso, epheyo soopattuxiwa enimumula aya khenimala, nave erimu khenisarya dióxido de carbono. Mwaha wa xeeni? Mwaha woowi Yehova opaka miri soovirikana sikina saamukhaani sikina suulupale seiyo sinimurumeela dióxido de carbono sinakumiha epheyo eniihaniwa oxigênio. Moota epheyo eyo eneetta aya enooniherya ekeekhai eri Miteko 17:24, 25 eni: Muluku “onavaha atthu othene ekumi n’umumula”.

6. Maasi aneetta sai ni anooniherya exeeni? (Nwehe ekaaxa eni: “ Moota maasi aneetta aya yoovaha ya Yehova”.)

⁶ Maasi. Aakhala valaponi mwaha woowi elapo khetempe orakamelana ni nsuwa ni khetempe okhuveelana ni nsuwa. Vaakhanle wira elapo ehaattamelana vakhaani ni nsuwa khiyaarowa okhala maasi valaponi. Elapo yotheene yaarowa okhala ntoko mwala wooviha vanceene ni khuuvo aarowa owerya okhala mukumi valaponi. Nave, vaakhanle wira elapo yoorakamelana vanceene ni nsuwa, maasi otheene ari valaponi yaarowa okhala ntoko xeelu. Tthiri elapo yaarowa okhala ntoko boola muulupale a xeelu. Okhala wira Yehova opweha elapo opuro wooreerela, maasi anneetta mwa enamuna enikhaliherya soopattuxiwa okhala sikumi. Maasi awo aneetta sai? Maasi ari mphareya, mmuro ni mapuro makina annitthikela wiirimu anapakeya meeku. Masientista anihimya wira, khula mwakha, nsuwa ninniiriha maasi anivikana 500.000 cúbicos otthikela wiirimu ni opakeya meeku. Maasi awo manceene nalikanyiha ni maasi ari matthiya otheene molumwenkuni. Vano maasi awo antthikela wiirimu annikhala mahiku 10, nuumala-vo annipakeya epula anatthikela valaponi vaava. Tthiri maasi awo annimora ntoko epula, anatthikela mphareya ni miro sikina aneetta ntoko yeetta aya. Moohaanyiherya enamuna maasi awo aneetta aya enooniherya wira, ohiya paahi Yehova okhalana ankhili, owo tooweryexa. —Yobi 36:27, 28; Mus. 1:7.

7. Mwa inamuna xeeni ninrowa ahu wooniherya wira ninnixukhurela yoovaha enilavuliwa Esalimo 115:16?

⁷ Elapo enninivaha itthu sinceene sooloka. Nto ninrowa wooniherya sai wira ninnixukhurela vanceene yoovaha ela? (Musome Esalimo 115:16.) Enamuna emosa, ori wuupuwelela itthu Yehova opattunxe awe. Opaka eyo, enoonikhaliherya omuxukhurela Yehova khula nihiku mwaha wa itthu onnivaha awe. Nave ninnooniherya wira ninnixukhurela vanceene ovahiwa elapo ela vaavo ninrattela ahu mapuro ninkhala ahu.

8. Xeeni ohimyaka wira oramattha aahiiso ottoopare ahu ti wootikiniha vanceene?

⁸ Oramattha aahiiso ottoopare wa apinaatamu ti wootikiniha vanceene. Okathi mwaari anyu mmirimani mwa amaminyu, oramattha anyu waaninnuwa moovarihana ntoko opakiwe awe ni khula minutu saanipakeya iseelula sinceene sa mmuru! Anamatokosa anihimya wira, oramattha wala ottoopare wa mutthu muulupale wookhalana ibilyau  100 sa iseelula sa vameekhaaya siniihaniwa neurônios. Iseelula iyo sotheene sihuuraanyiwa khukhala nipuro nimosa paahi onalemela 1.5 kg eniihaniwa ottoopare. Nkahaya nwehe moota ottoopare onivara awe muteko mwa enamuna yootikiniha.

9. Exeeni enooniherya wira wiixutta mattaava yoovaha ya Muluku?

⁹ Moota ninlavula ahu ti wootikiniha vanceene. Nkahaya muupuwele etthu eniiraneya vaavo ninlavula ahu. Khula nuulumo munilavula anyu, oramattha anyu ohaana ovarihana ni mitika sinivikana 100 seiyo siri vanlumini vanyu, vammilo, iyano, manyakela ni epeeto. Wira moolumo anyu yiiwanyeyeke saana, mitika iyo sotheene sihaana ovara saana. Voohimya sa osuwela olavula mattaava oovirikana, eliivuru emosa yaakumiheriwe 2019 yaahooniherya wira mwaana oyariwe niinaano onniwerya osuwela khula nuulumo. Eliivuru ele, ennilipiherya ele anamatokosa anikupali aya, eyo piiyo, khula mutthu oniyariwa oweryaka osuwela ni wiixutta mattaava oovirikana. Tthiri eyo enooniherya wira, olavula yoovaha ya Yehova.—Okhum. 4:11.

10. Ninrowa wooniherya sai wira ninnixukhurela yoovaha ya olavula?

¹⁰ Sookhala inamuna soovirikana nikhanle ahu oowooniherya wira ninnixukhurela yoovaha ya olavula. Enamuna emosa, ori waaleela itthu ninkupali ahu voohimya sa Muluku, atthu ale anikupali wira itthu siroothatuwa. (Esal. 9:1; 1 Ped. 3:15) Atthu ale anikupali wira itthu siroothatuwa, amphavela onikupaliha wira elapo ni itthu sotheene sikhanle mulaponi, khasipattuxiwe ni Muluku sikhumelenle mekhayaru paahi. Akhala wira atthu awo anoophavela oniwiriyana, nihaana omurumeela Biibiliya ni iponto nithokorenrye ahu mwaha ola wira naatthokiherye voohimya sa Tiithi ahu a wiirimu ni owooniherya wira ninnikupali ni murima wotheene wira Yehova Topattunxe erimu ni elapo.—Esal. 102:25; Yes. 40:25, 26.

11. Etthu xeeni ekina ya vameekhaaya oramattha ahu orina aya?

¹¹ Wuupuwela, enamuna ya vameekhaaya ni yootikiniha. Khalai, mulipa oolepa mmosa aahimmye wira oramattha wala ottoopare wa mutthu wookhalana owerya woopweha ni wuupuwela itthu saarowa olempwa iliivuru imilyau 20. Masi olelo-va, atthu annikupali wira muupuwelo ahu onniwerya opweha itthu sinceene. Tthiri wuupuwela onniwiiriha apinaatamu okhalana mikhalelo sa vameekhaaya. Moota xeeni?

12. Moota xeeni wuupuwela itthu sinikhumelenle khalai sinniiriha aya ovirikana ni inama?

¹² Mwa soopattuxiwa sotheene sikhanle valaponi, apinaatamu paahi tarina owerya wa wiixutta ni itthu sinaakhumelela. Tthiri hiyo ninniwerya wuupuwela itthu sinikhumelenle khalai. Wuupuwela iwo onninikhaliherya okhalana mweettelo wooloka, oturuka moonelo, moota nnuupuwela ahu ni makhalelo ahu. (1 aKor. 6:9-11; aKol. 3:9, 10) Tthiri, hiyo pooti wiixuttiha murima ahu wira nisuweleke ovirikanyiha etthu yooloka ni yoohiloka. (aHéb. 5:14) Hiyo pooti wiixutta okhala atthu oophenta, oothunku ni oomoriwa ikharari.  Nave-tho, ninniwerya omutakiha Yehova nikhalaka atthu a xariya ntoko owo ori awe a xariya.

13. Moovarihana ni Esalimo 77:11, 12, ninrowa orumeela sai oratteene muupuwelo ahu?

¹³ Hiyo pooti wooniherya wira ninnimuxukhurela Yehova mwaha woonivaha owerya wa wuupuwela. Enamuna emosa nikhanle ahu oopaka eyo ori wuupuwela ikwaha sotheene onikhalihenrye awe ni onimaalinhe awe. Niira siiso, nnoowerya okupali ni murima wotheene wira onoonikhaliherya muhoolo. (Musome Esalimo 77:11, 12; 78:4, 7) Enamuna ekina ori wuupuwela itthu sooloka atthu akina annipakela aya ni oxukhurela vanceene itthu iyo. Anamatokosa ahoona wira atthu ooxukhuru annihakalala vanceene. Masi, muhiliyale wira sookhala itthu Yehova onithanla awe oliyala nnaamwi orina ene muupuwelo woomalela. Mwa ntakiheryo, akhala wira ninnittharuwa opaka itthu soohiloka, Yehova onninlevelela ni onniliyala itampi sotheene nipanke ahu. (Esal. 25:7; 130:3, 4) Tthiri ti vooloka otthara ntakiheryo na Yehova. Akhala wira mutthu ooniirela etthu yoohiloka aahiiso ooniwereiha murima onattharuwa, nihaana omulevelela ni oliyala etthu oniirenle awe.—Math. 6:14; Luka 17:3, 4.

14. Ninrowa wooniherya sai wira ninnixukhurela vanceene oramattha wala ottoopare nivahiwe ahu?

¹⁴ Moohaanyiherya, oramattha aahiiso ottoopare yoovaha ya vameekhaaya. Nnimooniherya wira ninnixukhurela yoovaha eyo akhala wira nnoorumeela ottoopare ahu wira ninvuwihe Ole onivanhe. Atthu akina aathanla orumeela oramattha wala ottoopare aya mwa enamuna yoohiloka vaavo anithanla aya mmensaya ele eri yooloka ni yoohiloka. Okhala wira nipattuxiwe ni Yehova, vannooneya wira malamulo ni malakiheryo a Yehova tooloka ovikana awihu. (aRom. 12:1, 2) Vaavo nniiwelela ahu malamulo ni malakiheryo a Yehova, ninnikhalana murettele. (Yes. 48:17, 18) Nave ninnikhalana yoolukama yooloka mookumini mwahu, vaavo nninvuwiha ahu Mpattuxa ahu, nto vaavo nimpaka ahu eyo ninnimuhakalaliha vanceene.—Mir. 27:11.

15. Exeeni enooniherya wira Biibiliya yoovaha enooniherya wira Muluku onnaaphenta apinaatamu?

¹⁵ Biibiliya yoovaha enooniherya vanceene wira Muluku onniniphenta. Tiithi ihu a wiirimu onninthokorerya ntoko anaawe mwaha woowi aahaavekela  alopwana owaamini omulepa Biibiliya. Omurumeelaka Biibiliya, Yehova onnaakhula makoho ahu ootepa otthuneya ntoko: Nikhumme woowi? Tiivi eri yoolakela ya okumi? Exeeni enrowa wiiraneya muhoolo? Yehova oniphavela wira anaawe otheene asuwele waakhuliwa wa makoho awo. Nto wira owerye opaka eyo, mwa iyaakha sinceene Yehova onniwiiriha alopwana omutaphulela Biibiliya mattaava manceene. Olelo-va, Biibiliya oomalela aahiiso oohimalela onniphwanyaneya mattaava anivikana 3.000. Tthiri Biibiliya eliivuru ehireere otaphuleliwa olumwenku wotheene. Moohicikha opuro atthu anikhala aya wala nttaava anilavula aya, anamunceene a yaawo aakhalana eparakha ya osuwela itthu Biibiliya oniixuttiha awe ni nttaava naya.—Nwehe ekaaxa eni: “ Otaphuleliwa Biibiliya Mattaava a wÁfrica”.

16. Moovarihana ni Matheyo 28:19, 20, ninrowa wooniherya sai wira ninnixukhurela ovahiwa Biibiliya?

¹⁶ Hiyo pooti wooniherya wira ninnixukhurela ovahiwa Biibiliya nimusomaka khula nihiku, wuupuwelela ele nniixutta ahu ni wiimananiha ovarihela muteko mookumini mwahu. Ohiya-vo, ninnimooniherya Muluku wira ninnimuxukhurela niimananihaka waalaleerya atthu anceene ihapari sooreera siri mBiibiliyani.—Esal. 1:1-3; Math. 24:14; mmusome Matheyo 28:19, 20.

17. Itthu xeeni nivahiwe ahu nithokorenrye ahu mwaha ola? Mwaha onittharela ninrowa othokorerya exeeni?

¹⁷ Mpakha va, noothokorerya itthu nivahiwe ahu ni Muluku ntoko, elapo, oramattha wala ottoopare ahu yoowo ori wootikiniha vanceene ni Nuulumo na Muluku, Biibiliya. Masi sookhala itthu sikina Muluku onivanhe awe sihinooneya. Soovaha iyo sihinooneya, ninrowa othokorerya mwaha onittharelana.