1. ¿Achkë xuʼij qa Jesús chkij ri bʼeyomäl ri yeqamöl chlaʼ chkaj?

MA JONTIR ta spanïk nqkowin yeqatzʼët. Y kantzij na wä chë ri spanïk riʼ ya riʼ ri kʼo más kiqʼij. Chpan ri Sermón del Monte, Jesús xtzjoj kij jojun spanïk ri ye achiʼel ta bʼeyomäl ri yeqamöl chlaʼ chkaj y kan más kiqʼij chwäch xa bʼa achkë bʼeyomäl kʼo chwäch le Ruwachʼulew. Ryä xuʼij: «Akuchï xtjeʼ wä ri abʼeyomal, kan chriʼ xtjeʼ wä ri awan» (Mat. 6:19-21). Ri qan xtuʼän chë xkeqakanuj ronojel ri achiʼel ta bʼeyomäl chqawäch röj, ntel chë tzij, jontir ri kan kʼo kiqʼij chqawäch. Taq ütz nqrtzʼët Dios chqä kiʼ rukʼuʼx qkʼë, röj achiʼel ta yeqamöl «bʼeyomäl chlaʼ chkaj». Y achiʼel wä xuʼij qa Jesús, majun ta jun ri nkowin nleqʼan o nuchüp kiwäch ri bʼeyomäl riʼ.

2. a) ¿Achkë nuʼij Pablo chqë chpan 2 Corintios 4:17 chqä 18? b) ¿Achkë xtqatzjoj chpan re tjonïk reʼ?

² Ri apóstol Pablo nuʼij chqë chë «tqayaʼ qan chrij ronojel ri ma yeqatzʼët ta» (taskʼij ruwäch 2 Corintios 4:17, 18). Chpan ri spanïk o bʼeyomäl ri ma yeqatzʼët ta kʼo ri utzil ri xkeruyaʼ Dios pa qawiʼ taq xtqjeʼ chwäch ri kʼakʼakʼ Ruwachʼulew. Chpan re tjonïk reʼ xtqatzjoj kij kajiʼ spanïk ri ma yeqatzʼët ta chqä yeyaʼon pä chik chqë. Ri spanïk riʼ ya riʼ: ri qachbʼilanïk rkʼë Dios, ri chʼonïk, ri rutoʼik ri loqʼoläj ruchqʼaʼ Dios chqä ri toʼïk nkiyaʼ pä Jehová, Jesús chqä ri ángeles chqë taq nqatzjoj le Biblia. Chqä xtqatzʼët achkë rubʼanik nqakʼüt chwäch Jehová chë yeqatyoxij ri spanïk riʼ.

3. ¿Achkë riʼ ri spanïk ri más ruqʼij tapeʼ ma nqatzʼët ta, y achkë nqtoʼö rchë nqïl ri spanïk riʼ?

³ Ri spanïk ri más ruqʼij tapeʼ ma nqatzʼët ta, ya riʼ ri qachbʼilanïk rkʼë Jehová (Sal. 25:14). Ye kʼa Dios kan loqʼoläj, rma riʼ  ¿achkë rma nkowin ntok kichiʼil winäq ri xa ye ajmakiʼ? Ryä nkowin nuʼän riʼ rma ri rukʼaslemal xyaʼ Jesús pa kamïk «nresaj ri mak chwäch le Ruwachʼulew» (Juan 1:29). Tapeʼ Jesús majanä wä tkamsäx, Jehová ya retaman wä chik chë ri Rukʼajol xtnmaj rutzij chqä xtyaʼ rukʼaslemal pa kiwiʼ ri winäq rchë yeruköl. Rma riʼ, Dios xkowin xok kichiʼil ri winäq ri xejeʼ taq majanä wä tyaʼ rukʼaslemal Jesús pa kamïk (Rom. 3:25).

4. Taʼij jojun chkë ri xeʼok rachiʼil Dios ri xejeʼ taq Jesús majanä wä tyaʼ rukʼaslemal pa kiwiʼ ri winäq.

⁴ Tqatzjoj kij jojun winäq ri xeʼok rachiʼil Dios taq Jesús majanä wä tyaʼ rukʼaslemal pa kiwiʼ ri winäq. Jun chkë riʼ ya riʼ Abrahán, ri janina xkʼuqbʼaʼ rukʼuʼx chrij Dios. Taq qʼaxnäq chik wä jun mil junaʼ kamnäq, Jehová xuʼij chë Abrahán kan rachiʼil (Is. 41:8). Reʼ nukʼüt chë nixta ri kamïk nkowin nuʼän chë Jehová yerumestaj ri utziläj taq rachiʼil, achiʼel Abrahán (Luc. 20:37, 38). Jun chik utziläj tzʼetbʼäl ya riʼ Job. Kʼo jun qʼij taq jontir ri ángeles kimolon wä kiʼ chlaʼ chkaj, Jehová xuʼij chë kan rukʼuqbʼan rukʼuʼx chrij Job. Ryä xuʼij reʼ chrij Job: «[Ryä] jun achï ri majun mak nilitäj ta chrij chqä jïk rukʼaslemal, ma nuqasaj ta ruqʼij Dios chqä ma nuʼän ta ri itzelal» (Job 1:6-8). Daniel ma xyaʼ ta qa Jehová tapeʼ xjeʼ jun 80 junaʼ chpan jun tinamït ri akuchï ri nkʼaj chik winäq xa nkʼaj chik dioses xkiyaʼ kiqʼij. ¿Achkë xuʼij Jehová chrij Daniel, ri rusamajel? Taq Daniel ya riʼj wä chik, ri ángeles oxiʼ mul xkiʼij che rä chë chwäch Dios, ryä kan janina ruqʼij (Dan. 9:23; 10:11, 19). Kantzij na wä chë Jehová kan ruyoʼen ri qʼij taq xkerukʼasoj pä ri utziläj taq rachiʼil riʼ (Job 14:15).

5. ¿Achkë nkʼatzin nqaʼän rchë junan nuʼän qawäch rkʼë Jehová?

⁵ Komä, kan pa millón winäq junan rubʼanon kiwäch rkʼë Jehová tapeʼ xa ye ajmakiʼ. Ye kʼïy achiʼaʼ, ixoqiʼ chqä akʼalaʼ ri jalajöj kitinamit najin nkikʼüt rkʼë ri rubʼanik kʼaslemal kikʼwan chë nkajoʼ yeʼok rachiʼil Jehová. Le Biblia nuʼij chë Jehová kan junan nuʼän ruwäch kikʼë ri winäq ri jïk kikʼaslemal (Prov. 3:32). Ri winäq riʼ ütz yeʼok rachiʼil Dios rma kikʼuqbʼan kikʼuʼx chrij ri rukʼaslemal xyaʼ Jesús pa kamïk. Rma ri xuʼän Jesús, Jehová nuyaʼ qʼij chqë röj rchë nqajäch qiʼ pa ruqʼaʼ chqä nqqasäx pa yaʼ. Taq röj nqaʼän riʼ, nq-ok chpan ri rutinamit Dios, ri akuchï kan pa millón winäq kijachon chik kiʼ pa ruqʼaʼ Dios chqä yeqasan chik pa yaʼ, y ri winäq riʼ junan chik rubʼanon kiwäch rkʼë Dios, ri kan nimaläj ruqʼij.

6. ¿Achkë rubʼanik nqakʼüt chwäch Jehová chë nqtyoxin rma nuyaʼ qʼij chqë rchë junan nuʼän qawäch rkʼë?

⁶ ¿Achkë rubʼanik nqakʼüt chwäch Jehová chë nqtyoxin rma nuyaʼ qʼij chqë rchë junan nuʼän qawäch rkʼë? Nkʼatzin nqakʼän qanaʼoj chrij Abrahán y Job. Ryeʼ majun bʼëy xkiyaʼ ta qa Jehová. Röj nkʼatzin nqaʼän riʼ, xa bʼa jaruʼ na kʼa junaʼ qayaʼon pä ruqʼij Jehová. Chqä kʼo chë nqayaʼ ruqʼij ri qachbʼilanïk rkʼë Jehová más ke chwäch ri qakʼaslemal, achiʼel wä xuʼän Daniel (Dan. 6:7, 10, 16, 22). Rkʼë rutoʼik Jehová, xtqkowin xtqaköchʼ xa bʼa achkë kʼayewal xtyaʼöx pa qawiʼ rchë ke riʼ ma xtchaʼ ta chiʼ ri qachbʼilanïk rkʼë ryä (Filip. 4:13).

7. a) Achiʼel nuʼij chpan Proverbios 15:8, ¿achkë nunaʼ Jehová taq nqchʼö qʼanäj rkʼë? b) ¿Achkë rubʼanik nuyaʼ pä Jehová ri nqakʼutuj che rä?

⁷ Ri chʼonïk ya riʼ chik jun spanïk ri ma nqkowin ta nqatzʼët. Ri utziläj taq achiʼil jaʼäl nkinaʼ yetzjon chkiwäch chqä nkiʼij ri nkinaʼ. Ya riʼ chqä nbʼanatäj rkʼë ri qachbʼilanïk rkʼë Jehová. Ryä nuksaj le Biblia rchë ntzjon pä qkʼë. Chpan riʼ nuʼij pä chqë achkë nuchʼöbʼ chqä achkë nunaʼ. Y rkʼë ri chʼonïk, röj nqkowin nqchʼö qʼanäj rkʼë. Röj ütz nqaʼij che rä Jehová achkë nqachʼöbʼ chqä achkë nqanaʼ. Y Jehová kan nunaʼ kiʼkʼuxlal taq nqchʼö qʼanäj rkʼë (taskʼij ruwäch Proverbios 15:8). Ryä janina nqrajoʼ, y rma riʼ, ma xa xuʼ ta nukʼoxaj ri qachʼonik, xa kan nuyaʼ  pä chqä ri nqakʼutuj che rä. Kʼo mul kan chanin nuyaʼ pä ri nqakʼutuj che rä, ye kʼa nkʼaj chik mul nkʼatzin na nqatäj qaqʼij chukʼutxik. Xa bʼa achkë na kʼa nbʼanatäj, ütz nqayaʼ chwäch qan chë kan pa ruqʼijul xtyaʼ pä chqë ri qakʼutun che rä chqä kan ütz rubʼanik xtuʼän pä che rä. Ye kʼa, rkʼë jbʼaʼ ri qakʼutun che rä ma kan ta ya riʼ nuyaʼ pä chqë. Jun tzʼetbʼäl. Rkʼë jbʼaʼ ma nresaj ta jun kʼayewal pa qawiʼ, ye kʼa xtyaʼ qanaʼoj chqä qachqʼaʼ rchë xtqapabʼaʼ qiʼ chwäch ri kʼayewal riʼ (1 Cor. 10:13).

8. ¿Achkë rubʼanik nqakʼüt chë nqtyoxin rma Jehová nuyaʼ qʼij chqë rchë nqchʼö qʼanäj rkʼë?

⁸ ¿Achkë rubʼanik nqakʼüt chë nqtyoxin rma Jehová nuyaʼ qʼij chqë rchë nqchʼö qʼanäj rkʼë? Jun rubʼanik, ya riʼ taq nqasmajij re naʼoj reʼ: «Chaq taqïl kixchʼö qʼanäj rkʼë Dios» (1 Tes. 5:17). Jehová ma nqrchaqtiʼij ta rchë nqchʼö qʼanäj rkʼë. Pa rukʼexel riʼ, ryä nuyaʼ qʼij chqë rchë nqachaʼ ri nqaʼän, ye kʼa nuʼij chqë: «Titjaʼ iqʼij chbʼanik ri chʼonïk» (Rom. 12:12). Rma riʼ, we chaq taqïl nqchʼö qʼanäj rkʼë Dios chpan jun qʼij, xtqakʼüt chwäch chë nqatyoxij ri spanïk riʼ che rä. Ye kʼa, taq nqchʼö qʼanäj rkʼë, ütz ma nqamestaj ta nqayaʼ ruqʼij chqä nqatyoxij ronojel ri nuyaʼ pä chqë (Sal. 145:2, 3).

9. a) ¿Achkë rubʼanik nutzʼët ri chʼonïk jun qachʼalal ri rubʼiniʼan Chris? b) ¿Achkë naquʼ rït chrij ri chʼonïk?

⁹ Ri tiempo ri qayaʼon pä ruqʼij Jehová chqä ri qatzʼeton pä achkë rubʼanik nuyaʼ pä ri nqakʼutuj che rä, kʼo ta chë nuʼän chqë chë nqaloqʼoqʼej más ri chʼonïk. Tqatzʼetaʼ achkë nuʼij Chris, jun qachʼalal ri 47 junaʼ ruksan pä rukʼaslemal rchë nuyaʼ ruqʼij Jehová. Ryä nuʼij: «Nqä chi nwäch nmaqʼaʼ yän yikatäj rchë yichʼö qʼanäj rkʼë Jehová. Kan jaʼäl nnaʼ yichʼö qʼanäj rkʼë taq ri qʼij najin ntel pä chqä nukʼäq riʼ chwäch ri raxqʼabʼ. Taq nbʼän reʼ, kan pa wan ntel wä ntyoxij che rä Jehová rma jontir ri spanïk ruyaʼon pä chwä chqä rma nuyaʼ qʼij chwä rchë yichʼö qʼanäj rkʼë. Y taq nkʼis ri qʼij, taq xichʼö yän qʼanäj rkʼë, kan kiʼ nkʼuʼx rma nnaʼ uxlanen pa wan taq yibʼewär».

10. ¿Achkë rma kʼo ta chë nqayaʼ rejqalen ri loqʼoläj ruchqʼaʼ Dios?

¹⁰ Jun chik spanïk ri kʼo ta chë nqayaʼ rejqalen  ya riʼ ri loqʼoläj ruchqʼaʼ Dios. Jesús xuʼij chë ma qtaneʼ ta chukʼutxik ri loqʼoläj uchqʼaʼ riʼ (Luc. 11:9, 13). Jehová nuksaj ri loqʼoläj ruchqʼaʼ rchë nuyaʼ pä qachqʼaʼ röj (2 Cor. 4:7; Hech. 1:8). Rkʼë rutoʼik ri loqʼoläj ruchqʼaʼ, röj nqkowin nqaköchʼ xa bʼa achkë kʼayewal.

11. ¿Achkë rubʼanik nqrtoʼ ri loqʼoläj ruchqʼaʼ Dios?

¹¹ Ri loqʼoläj ruchqʼaʼ Dios ma xa xuʼ ta nqrtoʼ chbʼanik jun samaj pa rutinamit Dios, xa kan nqrtoʼ chqä rchë más ütz xtqaʼän che rä. Röj qataman chë rma ri loqʼoläj ruchqʼaʼ Jehová jontir ütz ntel apü chqawäch taq nqayaʼ ruqʼij, y ma rma ta qachqʼaʼ röj.

12. Achiʼel nuʼij Salmo 139:23 chqä 24, ¿achkë ütz nqakʼutuj che rä Jehová taq nqchʼö qʼanäj rkʼë?

¹² Jun chik rubʼanik rchë nqakʼüt chë kʼo rejqalen ri loqʼoläj ruchqʼaʼ Dios chqawäch, ya riʼ taq nqakʼutuj che rä Jehová chë tqrtoʼ rchë nqatzʼët we kʼo jun itzel chʼobʼonïk pa qajolon o jun itzel raynïk pa kan (taskʼij ruwäch Salmo 139:23, 24). Y Jehová, rkʼë ri loqʼoläj ruchqʼaʼ, xtqrtoʼ rchë xtqatzʼët we kʼo jun nkʼatzin nqajäl pa qakʼaslemal. Y, we kʼo nkʼatzin nqajäl, tqakʼutuj che rä chë tyaʼ ri loqʼoläj ruchqʼaʼ chqë rchë xtqkowin xtqesaj ri itzel chʼobʼonïk pa qajolon o ri itzel raynïk pa qan. Ke riʼ xtqakʼüt chwäch chë ma nqajoʼ ta nqaʼän jun itzel bʼanobʼäl ri ma xtyaʼ ta chik qʼij che rä rchë xtyaʼ pä ri loqʼoläj ruchqʼaʼ pa qawiʼ (Efes. 4:30).

13. ¿Achkë xtqtoʼö rchë más xtqaloqʼoqʼej ri loqʼoläj ruchqʼaʼ Dios?

¹³ Röj xtqaloqʼoqʼej más ri loqʼoläj ruchqʼaʼ Dios we xtqaquʼ rij achkë rubʼanik najin ntoʼon rchë yebʼan jontir ri samaj chpan rutinamit Dios pa qaqʼij komä. Taq jbʼaʼ nrajoʼ rchë nbʼä chkaj, Jesús xuʼij reʼ chkë ri rutzeqelbʼëy: «Xtiwïl iwchqʼaʼ taq xtyaʼöx pä ri loqʼoläj ruchqʼaʼ Dios pa iwiʼ. Y xkixok nu-testigos [...], y xkixapon kʼa pa tinamït ri más näj nkanaj wä» (Hech. 1:8). Y kan ya riʼ wä najin nbʼanatäj komä. Rkʼë rutoʼik ri loqʼoläj ruchqʼaʼ Dios, kan ye kʼïy winäq —más ye 8 millones rkʼë nkʼaj— ri jalajöj kitinamit kiyaʼon chwäch kan nkiyaʼ ruqʼij Jehová. Chqä chpan ri rutinamit Dios, jontir junan qawäch qabʼanon, rma ri loqʼoläj ruchqʼaʼ Dios, ri yewachin utziläj taq naʼoj rkʼë, nqrtoʼ rchë yewachin ri utziläj taq naʼoj riʼ qkʼë, naʼoj achiʼel ri yajowan, kiʼ akʼuʼx naʼän,  njeʼ uxlanen awkʼë, yakochʼon, ütz anaʼoj naʼän kikʼë ri nkʼaj chik, naʼän utzil chkë, nakʼüt chë akʼuqbʼan akʼuʼx chrij Dios, chë ma qʼaqʼ ta ajolon chqä chë naqʼïl awiʼ (Gál. 5:22, 23). Kantzij na wä chë ri loqʼoläj ruchqʼaʼ Dios ya riʼ jun spanïk ri janina rejqalen.

14. ¿Achkë yetoʼö pä qchë taq nqatzjoj le Biblia chkë ri winäq?

¹⁴ Kʼo chik jun spanïk ri ma nqatzʼët ta: ri nqtoʼon rkʼë Jehová, Jesús chqä ri ángeles (2 Cor. 6:1). Ryeʼ yojkitoʼ pä ronojel mul taq najin yeqatoʼ ri winäq rchë yeʼok rutzeqelbʼëy Cristo. Pablo xuʼij reʼ chrij ryä chqä chkij ri nkʼaj chik cristianos: «Röj xa xuʼ nqtoʼon rkʼë Dios» (1 Cor. 3:9). Taq nq-el chutzjoxik le Biblia, najin chqä nqtoʼon rkʼë Jesús. Tnatäj chqë chë taq Jesús xerutäq ri rutzeqelbʼëy rchë kekitjoj ri winäq rchë yeʼok rutzeqelbʼëy, ryä chqä xuʼij reʼ chkë: «Rïn yïn kʼo iwkʼë» (Mat. 28:19, 20). Y janina nqatyoxij chë ri ángeles nkikʼwaj bʼey chqawäch taq nqatzjoj ri utziläj taq rutzjol chkë ri winäq (Apoc. 14:6).

15. ¿Achkë tzʼetbʼäl nkʼutü chqawäch ri nimaläj toʼïk nuyaʼ pä Jehová chqë taq nqatzjoj ri Ruchʼaʼäl?

¹⁵ ¿Achkë samaj najin nbʼan rma yaʼon pä qatoʼik chlaʼ chkaj? Taq nqatzjoj ri utziläj taq rutzjol y ye kʼo winäq nkajoʼ nkitamaj más, reʼ achiʼel ta xeqatïk qa ijaʼtz y eqal eqal najin yekʼïy pä (Mat. 13:18, 23). Ye kʼa, ¿achkë nbʼanö chë ri ijaʼtz riʼ yekʼïy chqä yewachin? Jesús xuʼij chë majun ta jun winäq nkowin ntok rutzeqelbʼëy we ri Rutataʼ ma nuskʼij ta (Juan 6:44). Chpan le Biblia nqïl jun tzʼetbʼäl chrij riʼ. Kʼo jun qʼij, Pablo xtzjoj ri Ruchʼaʼäl Dios chkë jojun ixoqiʼ ri ye kʼo wä äl chrij ri tinamït Filipos. Tqatzʼetaʼ achkë nuʼij le Biblia chrij jun chkë ri ixoqiʼ riʼ ri rubʼiniʼan Lidia: «Jehová xtoʼ Lidia rchë kan xqä pa ran jontir ri najin wä nuʼij Pablo» (Hech. 16:13-15). Achiʼel wä xuʼän rkʼë Lidia, Jehová chqä kan pa millón winäq yeruskʼin pä chpan ri rutinamit.

16. ¿Achkë kʼo ta chë nyaʼöx ruqʼij taq najin nqatzjoj le Biblia y jontir ütz ntel chqawäch?

¹⁶ ¿Achkë kʼo ta chë nyaʼöx ruqʼij taq najin nqatzjoj le Biblia y jontir ütz ntel chqawäch? Pablo xqʼalajsaj ri kʼutunïk riʼ taq xtzʼibʼaj re tzij reʼ che rä ri congregación ri kʼo Corinto: «Rïn xitkö ri ijaʼtz, Apolos xyiʼan rchë, ye kʼa yë Dios xbʼanö chë xkʼïy qʼanäj. Rma riʼ, kan yë Dios kʼo más ruqʼij chwäch ri ntkö o ri nyiʼan rchë ri ijaʼtz, rma kan yë ryä ri nbʼanö chë nkʼïy qʼanäj» (1 Cor. 3:6, 7). Taq najin nqatzjoj Ruchʼaʼäl Dios y jontir ütz ntel chqawäch, tqayaʼ ruqʼij Jehová, achiʼel wä xuʼän Pablo.

17. ¿Achkë rubʼanik nqakʼüt chë nqtyoxin rma nqtoʼon rkʼë Dios, rkʼë Cristo chqä kikʼë ri ángeles?

¹⁷ ¿Achkë rubʼanik nqakʼüt chë nqtyoxin rma nqtoʼon rkʼë Dios, rkʼë Cristo chqä kikʼë ri ángeles? Nqakʼüt riʼ taq nqakanuj rubʼanik rchë nqatzjoj ri utziläj taq rutzjol chkë xa bʼa achkë winäq yeqïl. Y nqaʼän riʼ taq nqatzjoj le Biblia akuchï yeqʼax wä ye kʼïy winäq chqä taq nqbʼä chiʼ taq jay (Hech. 20:20). Ye kʼïy chqä nqä chkiwäch nkitzjoj le Biblia xa bʼa akuchï ye kʼo wä. Taq nkïl jun winäq ri ma kitaman ta ruwäch, nkichʼaʼej apü chqä nkikanuj rubʼanik rchë nkichäp tzij rkʼë. We ri winäq nrajoʼ ntzjon kikʼë, ryeʼ nkikanuj rubʼanik rchë nkitzjoj apü ri utziläj taq rutzjol chkë.

18, 19. a) ¿Achkë rubʼanik yeqatoʼ ri winäq ri nqä chkiwäch nkikʼoxaj ri utziläj taq rutzjol? b) ¿Achkë rubʼanik xtoʼöx rma Jehová jun qachʼalal aj Sudáfrica?

¹⁸ Rma röj «nqtoʼon rkʼë Dios», kʼo chë ma xa xuʼ ta yeqatïk ri ijaʼtz, kan nkʼatzin chqä yeqayiʼaj. Reʼ ntel chë tzij chë taq jun winäq nqä chwäch nukʼoxaj ri utziläj taq rutzjol, röj nqatäj qaqʼij rchë nqtzolin chik jmul rkʼë o nqaʼij che rä jun chik chë tapon rkʼë rchë ttjoj chrij le  Biblia. Taq jun tijoxel chrij le Biblia najin nkʼuqeʼ pä rukʼuʼx pa ruchʼaʼäl Dios, röj kan nqanaʼ kiʼkʼuxlal rma nqatzʼët chë Jehová nutoʼ ri tijoxel riʼ rchë nujäl rubʼanik nchʼobʼon chqä ri nunaʼ pa ran.

¹⁹ Tqatzʼetaʼ ri xbʼanatäj rkʼë jun qachʼalal achï aj Sudáfrica chqä ajqʼij wä. Ryä kan nqä wä chwäch jontir ri najin nutamaj chpan ri tjonïk ri najin wä nyaʼöx che rä chrij le Biblia. Ye kʼa kan kʼayewal xuʼän chwäch taq xtamaj achkë nukʼüt le Biblia chrij ri yatzjon kikʼë ri kamnaqiʼ (Deut. 18:10-12). Tapeʼ ke riʼ, eqal eqal xyaʼ qʼij che rä Dios rchë xjäl ruchʼobʼonik. Xqʼax ri tiempo, ryä ma xok ta chik ajqʼij, tapeʼ kan rkʼë wä riʼ nuchʼäk wä rurajil. Ri qachʼalal riʼ, ri kʼo chik 60 rujunaʼ komä, nuʼij: «Janina ntyoxij chkë ri testigos de Jehová rma jalajöj rubʼanik xinkitoʼ, jun rubʼanik xkiʼän riʼ, ya riʼ chë xinwïl jun nsamaj. Ye kʼa kan che rä Jehová ri más ntyoxij wä rma xirutoʼ rchë xinchʼajchʼobʼej nukʼaslemal. Riʼ ruyaʼon qʼij chwä rchë yinoknäq ru-Testigo chqä rchë ntzjoj Ruchʼaʼäl chkë ri winäq».

20. ¿Achkë qayaʼon chwäch qan rchë nqaʼän?

²⁰ Chpan re tjonïk reʼ xqatzjoj kij kajiʼ spanïk ri ma yeqatzʼët ta. Ri spanïk ri más ruqʼij chkiwäch ri nkʼaj chik, ya riʼ chë Jehová ruyaʼon qʼij chqë rchë nq-ok rachiʼil. Y rma ri spanïk riʼ, röj nqkowin yeqakʼül ri nkʼaj chik spanïk, achiʼel ri nqchʼö qʼanäj rkʼë, nqanaʼ rutoʼik ri loqʼoläj ruchqʼaʼ chqä nqakʼül ri toʼïk nyaʼöx pä chqë chlaʼ chkaj taq nqatzjoj le Biblia. Qayaʼon chwäch qan chë ronojel qʼij más xkeqaloqʼoqʼej re spanïk reʼ. Chqä majun bʼëy xtqkos ta rchë nqatyoxij che rä Jehová rma ryä rukʼutun chë kan jun utziläj achiʼil.