1. Ke a ke “anɔkuale ɔ,” mɛni e tsɔɔ?

“KƐ O plɛ kɛ na anɔkuale ɔ ha kɛɛ?” “Anɛ a tsɔse mo ngɛ anɔkuale ɔ mi lo?” “Jeha enyɛmɛ ji nɛ ɔ nɛ o ba na anɔkuale ɔ?” Eko ɔ, nihi bi mo sane nɛ ɔmɛ, aloo mo lɛ o bi ni kpahi. Ke a ke “anɔkuale ɔ,” mɛni e tsɔɔ? Behi fuu ɔ, e daa si kɛ ha nɔ́ nɛ wa heɔ yeɔ, blɔ nɔ nɛ wa guɔ kɛ jaa Yehowa, kɛ bɔ nɛ wa baa wa je mi ha. Nihi nɛ a ngɛ “anɔkuale ɔ mi ɔ” le níhi nɛ Baiblo ɔ tsɔɔ, nɛ a bɔɔ mɔde kaa a kɛ sisi tomi mlaahi nɛ ngɛ mi ɔ ma tsu ní. Enɛ ɔ ha nɛ a yu a he ngɛ lakpa tsɔɔmihi a he, nɛ a ngɛ bua jɔmi wawɛɛ pe sa a.​—Yoh. 8:32.

2. Ngɛ Yohane 13:34, 35 ɔ nya a, mɛni ji kekleekle nɔ́ nɛ ma nyɛ ma ha nɛ nɔ ko nɛ ba na anɔkuale ɔ?

² Mɛni lɛ ha nɛ o ba na anɔkuale ɔ? Eko ɔ, bɔ nɛ Yehowa Odasefohi baa a je mi ha a lɛ ha nɛ o ba na anɔkuale ɔ. (1 Pet. 2:12) Aloo eko ɔ, suɔmi nɛ a je kpo kɛ tsɔɔ mo ɔ he je. Nihi nɛ a baa wa asafo mi kpe ɔmɛ kekle ligbi ɔ kadiɔ suɔmi nɛ a jeɔ kpo kɛ tsɔɔ mɛ ɔ wawɛɛ pe ní kpahi nɛ ya nɔ ngɛ kpe ɔ sisi ɔ. Enɛ ɔ be nyakpɛ, ejakaa Yesu de e kaseli ɔmɛ kaa ke a suɔ a sibi ɔ, nihi maa na kaa e kaseli ji mɛ. (Kane Yohane 13:34, 35.) Se loko wa hemi kɛ yemi ɔ mi maa wa wawɛɛ ɔ, e biɔ nɛ waa pee babauu.

3. Ke wa hemi kɛ yemi ngɛ Mawu mi ɔ da suɔmi nɛ Kristofohi jeɔ kpo ɔ pɛ nɔ ɔ, mɛni ma nyɛ maa ba?

³ E sɛ nɛ wa hemi kɛ yemi ɔ nɛ da suɔmi nɛ ngɛ Mawu we bi a kpɛti ɔ pɛ nɔ. Mɛni he je? Ngɔɔ lɛ kaa asafo mi nɔkɔtɔma ko, aloo blɔ gbalɔ ko pee yayami nɛ hɛdɔ ngɛ he. Aloo nyɛmi ko pee mo nɔdɔ nɔ́ ko. Aloo eko ɔ, nɔ ko kua hemi kɛ yemi ɔ, nɛ e ngɛ tsɔɔe kaa nɔ́ nɛ wa heɔ yeɔ ɔ pi anɔkuale. Ke  e ba jã a, anɛ o ma kpa Yehowa sɔmɔmi lo? Oti ɔ ji, ke hemi kɛ yemi nɛ o ngɛ ngɛ Mawu mi ɔ da bɔ nɛ nihi peeɔ a ní ha se pi huɛ bɔmi kpakpa nɛ maa hi o kɛ Yehowa nyɛ kpɛti ɔ nɔ ɔ, lɛɛ lɔ ɔ be hae nɛ o hemi kɛ yemi ɔ mi nɛ wa. Bɔ nɛ ni kpahi peeɔ a ní ha a ma nyɛ maa ye bua wɔ konɛ wa ná hemi kɛ yemi ngɛ Yehowa mi, se nɔ́ nɛ he hia wawɛɛ ji kaa wa maa kase Baiblo ɔ, waa nu nɔ́ nɛ wa ngɛ kasee ɔ sisi, nɛ wa hla níhi a mi konɛ wa ná nɔ mi mami kaa nɔ́ nɛ wa ngɛ kasee ngɛ Yehowa he ɔ ji anɔkuale. E sa nɛ mo nitsɛ o ná nɔ mi mami kaa níhi nɛ Baiblo ɔ tsɔɔ ngɛ Yehowa he ɔ ji anɔkuale.​—Rom. 12:2.

4. Ngɛ Mateo 13:3-6, 20, 21 ɔ nya a, mɛni lɛ baa ke ni komɛ kɛ a hemi kɛ yemi ɔ he ka kpe?

⁴ Yesu tsɔɔ kaa ni komɛ maa kplɛɛ anɔkuale ɔ nɔ “kɛ bua jɔmi,” se ke a kɛ a hemi kɛ yemi ɔ he ka kpe ɔ, a maa ngmɛɛ a hemi kɛ yemi ɔ he. (Kane Mateo 13:3-6, 20, 21.) Eko ɔ, a li kaa Yesu se nɛ a maa nyɛɛ ɔ ma ha nɛ a kɛ nyagbahi aloo si himi nɛ mi wa nɛ kpe. (Mat. 16:24) Aloo eko ɔ, a susu kaa ke a nyɛɛ Kristo se ɔ, a ma ná jɔɔmi sɔuu. Se akɛnɛ wa ngɛ je yaya mi he je ɔ, waa kɛ nyagbahi maa kpe. Wa si fɔfɔɛ ma nyɛ ma tsake, nɛ lɔ ɔ ma ha nɛ bua jɔmi nɛ wa ngɛ ɔ maa ba si.​—La 6:6; Fiɛlɔ 9:11.

5. Ngɛ mɛni blɔ nɔ nɛ wa nyɛmimɛ ɔmɛ fuu kɛ a ní peepee tsɔɔ kaa nɔ́ nɛ a heɔ yeɔ ɔ ji anɔkuale?

⁵ Wa nyɛmimɛ fuu ngɔ a ní peepee kɛ tsɔɔ kaa a ngɛ nɔ mi mami kaa nɔ́ nɛ a heɔ yeɔ ji anɔkuale. Mɛni he je nɛ wa deɔ jã? Ke nyɛmi ko pee mɛ nɔdɔ nɔ́ ko aloo nɔ ko pee yayami nɛ hɛdɔ ngɛ he po ɔ, a ngmɛɛ we a hemi kɛ yemi ɔ he. (La 119:165) Be fɛɛ be nɛ a kɛ nyagba ko maa kpe ɔ, lɔ ɔ mohu haa nɛ a hemi kɛ yemi ɔ mi waa. (Yak. 1:2-4) Mɛni o ma nyɛ maa pee konɛ mo hu o hemi kɛ yemi ɔ mi nɛ wa?

6. Mɛni nɔ nɛ Kristofohi nɛ a hi si ngɛ kaseli ɔmɛ a be ɔ mi ɔ fia a hemi kɛ yemi ɔ kɛ ma?

⁶ Kristofohi nɛ a hi si ngɛ kaseli ɔmɛ a be ɔ mi ɔ ngɔ a hemi kɛ yemi ɔ kɛ da Baiblo mi nile nɛ a ngɛ, kɛ níhi nɛ Yesu Kristo tsɔɔ nɛ ji “sane kpakpa a he anɔkuale ɔ” nɔ. (Gal. 2:5) Anɔkuale nɛ ɔ ji níhi tsuo nɛ wa heɔ yeɔ kaa Kristofohi, nɛ́ Yesu kpɔmi afɔle sami ɔ kɛ e si tlemi ɔ hu piɛɛ he ɔ. Bɔfo Paulo ná nɔ mi mami kaa tsɔɔmi nɛ ɔmɛ ji anɔkuale niinɛ. Mɛni he je? Ejakaa e da Ngmami ɔ nɔ kɛ “tsɛ munyuhi a se kɛ tsɔɔ mi, nɛ e ma nɔ mi kaa e he hia nɛ Kristo ɔ nɛ na amanehlu nɛ a tle lɛ si kɛ je gbeje.” (Níts. 17:2, 3) Kristofohi nɛ a hi si ngɛ kaseli ɔmɛ a be ɔ mi ɔ kplɛɛ tsɔɔmi nɛ ɔmɛ a nɔ, nɛ a ha nɛ mumi klɔuklɔu ɔ ye bua mɛ nɛ a nu Mawu Munyu ɔ sisi. A pee níhi a mi hlami, nɛ a ná nɔ mi mami kaa tsɔɔmi nɛ ɔmɛ da Ngmami ɔ nɔ. (Níts. 17:11, 12; Heb. 5:14) A ha we nɛ a hemi kɛ yemi ɔ nɛ da bɔ nɛ nihi peeɔ a ní ha kɛ he numi pɛ nɔ. Nɛ pi bua jɔmi nɛ a ma ná ke a kɛ nyɛmimɛ pee kake ɔ pɛ he je nɛ a ngɛ Yehowa sɔmɔe, mohu ɔ, a fia a hemi kɛ yemi ɔ kɛ ma “Mawu he nile nitsɛnitsɛ” nɛ a ná a nɔ.​—Kol. 1:9, 10.

7. Ke wa ná hemi kɛ yemi ngɛ Baiblo mi anɔkuale ɔmɛ a mi ɔ, kɛ e maa ye bua wɔ ha kɛɛ?

⁷ Anɔkualehi nɛ ngɛ Mawu Munyu ɔ mi ɔ tsakee we. (La 119:160) Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, ke nyɛmi ko tɔ̃ wa nɔ, aloo e pee yayami nɛ hɛdɔ ngɛ he po ɔ, loloolo ɔ, anɔkuale nɛ ɔmɛ tsakee we. Nɛ ke waa kɛ nyagbahi ngɛ kpee hu a tsakee we. Enɛ ɔ he ɔ, e sa nɛ waa bɔ mɔde nɛ waa le níhi nɛ Baiblo ɔ tsɔɔ ɔ saminya nɛ wa ná nɔ mi mami kaa a ji anɔkuale. Ke wa hemi kɛ yemi ɔ da Baiblo mi anɔkualehi nɛ wa le ɔ nɔ ɔ, e maa ye bua wɔ ke waa kɛ kahi ngɛ kpee kaa bɔ nɛ osɛkɛ nuɔ mele kɛ  daa si ngɛ ahumi nya a. Mɛni o ma nyɛ maa pee konɛ o ná nɔ mi mami kaa o na anɔkuale ɔ?

8. Ngɛ 2 Timoteo 3:14, 15 ɔ nya a, mɛni ye bua Timoteo nɛ e ná nɔ mi mami kaa e na anɔkuale ɔ?

⁸ Timoteo ná nɔ mi mami kaa e na anɔkuale ɔ. Kɛ e plɛ kɛ le kɛɛ? (Kane 2 Timoteo 3:14, 15.) E yayo kɛ e maa tsɔɔ lɛ “ngmami klɔuklɔu ɔmɛ.” Se Timoteo nitsɛ hu he be kɛ kase ní nɛ ɔmɛ. Enɛ ɔ ha nɛ níhi nɛ e kaseɔ “plɛ [e] yi mi nɛ [e] he ye” kaa e na anɔkuale ɔ. Pee se ɔ, Timoteo kɛ e yayo, kɛ e maa tsuo ba kase níhi nɛ kɔɔ Kristofohi a he ɔ. E ngɛ heii kaa Timoteo bua jɔ suɔmi nɛ Yesu se nyɛɛli ɔmɛ je kpo ɔ he, nɛ e ná be kɛ ha nyɛmimɛ ɔmɛ ngɛ asafo ɔ mi, nɛ e ye bua. (Filip. 2:19, 20) Se kɛ̃ ɔ, e ngɔɛ e hemi kɛ yemi ɔ kɛ da suɔmi nɛ e ngɛ kɛ ha nihi ɔ pɛ nɔ, mohu ɔ, e kɛ da Baiblo tsɔɔmihi nɛ e he ye kaa a ji anɔkuale ɔ nɔ, nɛ lɔ ɔ lɛ ha nɛ e suɔ nɛ e pee Yehowa huɛ ɔ nɛ. E sa nɛ mo hu o kase Baiblo ɔ saminya, konɛ o nyɛ nɛ o ná nɔ mi mami kaa nɔ́ nɛ Baiblo ɔ tsɔɔ ngɛ Yehowa he ɔ ji anɔkuale.

9. Mɛni anɔkualehi etɛ lɛ e sa kaa o ná nɔ mi mami ngɛ a mi?

⁹ Loko o ma nyɛ ma he ye kaa nɔ́ nɛ Baiblo ɔ tsɔɔ ngɛ Yehowa he ɔ ji anɔkuale ɔ, e sa nɛ o ná nɔ mi mami ngɛ Baiblo tsɔɔmi etɛ komɛ a mi. Kekleekle ɔ, e sa nɛ o ná nɔ mi mami kaa Yehowa Mawu lɛ bɔ níhi tsuo. (2 Mose 3:14, 15; Heb. 3:4; Kpoj. 4:11) Enyɔne ɔ, e sa nɛ mo nitsɛ o ná nɔ mi mami kaa Baiblo ɔ ji sɛ gbi nɛ Mawu kɛ ha adesahi. (2 Tim. 3:16, 17) Nɔ́ nɛ ji etɛ ɔ, e sa nɛ o ná nɔ mi mami kaa Yehowa ngɛ blɔ nya tomi ko nɛ nihi nɛ a ngɛ mi ɔ sɔmɔɔ lɛ ngɛ Kristo blɔ tsɔɔmi sisi, nɛ nimli nɛ ɔmɛ ji Yehowa Odasefo ɔmɛ. (Yes. 43:10-12; Yoh. 14:6; Níts. 15:14) Jã nɛ o maa pee ɔ tsɔɔ we kaa e he hia nɛ o le nɔ́ fɛɛ nɔ́ nɛ ngɛ Baiblo ɔ mi ɔ. E sa nɛ o ngɔ o ‘juɛmi kɛ to níhi a he’ konɛ lɔ ɔ nɛ ha nɛ o ná nɔ mi mami kaa o na anɔkuale ɔ.​—Rom. 12:1.

10. Ke wa ba le anɔkuale ɔ, mɛni e sa nɛ waa pee?

¹⁰ Ke mo nitsɛ o ná nɔ mi mami ngɛ Baiblo tsɔɔmi nɛ kɔɔ Mawu, Baiblo ɔ kɛ Mawu we bi a he ɔ mi ɔ, lɛɛ e sa nɛ o nyɛ nɛ o ngɔ Ngmami ɔ kɛ ye bua ni kpahi konɛ a ná nɔ mi mami ngɛ anɔkuale ɔ mi. Mɛni he je? Akɛnɛ wa ji Kristofohi he je ɔ, e ji wa blɔ nya ní tsumi kaa wa maa tsɔɔ nihi nɛ a suɔ nɛ a bu wɔ tue ɔ anɔkuale ɔ nɛ wa kase ɔ. * (1 Tim. 4:16) Ke wa bɔ mɔde kaa wa maa ye bua ni kpahi nɛ a ná nɔ mi mami kaa Baiblo tsɔɔmi ɔmɛ ji anɔkuale ɔ, e yeɔ bua wɔ nɛ wɔ nitsɛmɛ hu wa náa nɔ mi mami ngɛ anɔkuale ɔ mi.

11. Mɛni nɔ hyɛmi nɔ́ nɛ bɔfo Paulo pee kɛ ha wɔ?

¹¹ Benɛ bɔfo Paulo tsɔɔ nihi ní ɔ, “e je Mose Mlaa a kɛ Gbali ɔmɛ tsuo a mi kɛ ye . . . odase kɛ pi si konɛ e plɛ a yi mi ngɛ Yesu he.” (Níts. 28:23) Mɛni wa ma nyɛ maa pee kɛ kase Paulo ke wa ngɛ ni kpahi anɔkuale ɔ tsɔɔe? Pi níhi nɛ Ngmami ɔ tsɔɔ ɔ pɛ nɛ e sa nɛ wa de mɛ. Mohu ɔ, e sa nɛ waa ye bua Baiblo kaseli ɔmɛ nɛ a susu Ngmami ɔ he saminya konɛ a nyɛ nɛ a hɛ kɛ su Yehowa he. Wa sume nɛ wa Baiblo kaseli ɔmɛ nɛ a kplɛɛ anɔkuale ɔ nɔ akɛnɛ a suɔ wa sane he je, mohu ɔ, wa suɔ nɛ mɛ nitsɛmɛ a ná nɔ mi mami kaa nɔ́ nɛ a ngɛ kasee ngɛ Mawu nɛ ngɛ suɔmi ɔ he ɔ ji anɔkuale.

12-13. Mɛni fɔli ma nyɛ maa pee kɛ ye bua a bimɛ konɛ a hi anɔkuale ɔ mi?

¹² Ngɛ anɔkuale mi ɔ, fɔli suɔ nɛ a bimɛ nɛ a hi anɔkuale ɔ mi. Eko ɔ, o ma susu kaa ke o bimɛ ɔmɛ kɛ huɛ kpakpahi bɔ ngɛ asafo ɔ mi ɔ, a maa ya a hɛ mi ngɛ Mawu jami mi. Se kɛ̃ ɔ, loko o bimɛ ɔmɛ ma nyɛ ma ná nɔ mi mami kaa a na anɔkuale ɔ, e biɔ nɛ a pee babauu pe huɛmɛ kpakpahi pɛ nɛ a kɛ maa bɔ. E sa nɛ huɛ bɔmi kpakpa nɛ hi a kɛ Mawu a kpɛti, nɛ a nyɛ nɛ a ná nɔ mi mami kaa Baiblo tsɔɔmi ɔmɛ ji anɔkuale.

¹³ Loko fɔli ma nyɛ maa tsɔɔ a bimɛ Mawu he anɔkuale ɔ, e sa nɛ mɛ nitsɛmɛ a pee nɔ hyɛmi nɔ́ kpakpa kɛ gu Baiblo ɔ nɛ a maa kase ɔ nɔ. E sa nɛ a he be kɛ pue a yi mi tɛ ngɛ níhi nɛ a kaseɔ ɔ he. Ke a peeɔ jã a, a ma nyɛ maa ye bua a bimɛ ɔmɛ konɛ mɛ hu a pee jã. E sa nɛ a ye bua a bimɛ ɔmɛ konɛ a nyɛ nɛ a ngɔ Baiblo kasemi ga dade ɔmɛ kɛ tsu ní kaa bɔ nɛ a yeɔ bua a Baiblo kaseli ɔmɛ ɔ. Ke a pee jã a, e maa ye bua a bimɛ ɔmɛ konɛ a suɔ Yehowa, nɛ jehanɛ hu, a ma ná nɔ mi mami kaa Yehowa guɔ “tsɔlɔ anɔkualetsɛ kɛ ní lelɔ ɔ” nɔ kɛ yeɔ bua wɔ konɛ waa nu Baiblo ɔ sisi. (Mat. 24:45-47) Fɔli, e sa nɛ nyɛɛ pee babauu pe sisije tsɔɔmihi nɛ nyɛ maa  tsɔɔ nyɛ bimɛ ɔmɛ kɛkɛ. Moo da jeha nɛ o bimɛ ɔmɛ ye ɔ nɔ kɛ ye bua mɛ konɛ a hemi kɛ yemi ɔ mi nɛ wa kɛ gu “Mawu níhi nɛ a mi kuɔ” nɛ o maa tsɔɔ mɛ ɔ nɔ.​—1 Kor. 2:10.

14. Mɛni he je nɛ e sa nɛ waa kase Baiblo gbamihi ɔ? (Hyɛ daka nɛ ji, “ Anɛ O Ma Nyɛ Maa Tsɔɔ Gbami Nɛ Ɔmɛ A Mi Lo?” ɔ hulɔ.)

¹⁴ Baiblo gbami ji Mawu Munyu ɔ fã ko nɛ yeɔ bua wɔ nɛ wa náa hemi kɛ yemi nɛ mi wa ngɛ Yehowa mi. Mɛni gbamihi lɛ wo o hemi kɛ yemi ɔ mi he wami? Eko ɔ, o ma de ke gbamihi nɛ kɔɔ “nyagbe ligbi ɔmɛ” a he ɔ. (2 Tim. 3:1-5; Mat. 24:3, 7) Se mɛni gbami kpahi lɛ ma nyɛ maa wo o hemi kɛ yemi mi he wami? Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, o ma nyɛ maa tsɔɔ bɔ nɛ gbamihi nɛ ngɛ Daniel yi 2 loo Daniel yi 11 ɔ ba mi ha blema kɛ bɔ nɛ e ngɛ mi bae ha mwɔnɛ ɔ nya lo? * Ke o fia o hemi kɛ yemi ɔ kɛ ma Baiblo tsɔɔmihi a nɔ ɔ, o hemi kɛ yemi ɔ mi be gbɔjɔe gblegbleegble. Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, mo susu wa nyɛmimɛ nɛ a wa mɛ yi mi ngɛ Germany ngɛ je mi ta enyɔne ɔ mi ɔ a he nɛ o hyɛ. E ngɛ mi kaa a nui Baiblo gbamihi tsuo nɛ kɔɔ nyagbe ligbi ɔmɛ a he ɔ sisi mohu lɛɛ, se a ná hemi kɛ yemi nɛ mi wa ngɛ Mawu Munyu ɔ mi.

15-17. Mɛni blɔ nɔ nɛ Baiblo ɔ nɛ wa nyɛmimɛ ɔmɛ kase ɔ ye bua mɛ benɛ Nazi nɔ yemi ɔ te si kɛ wo mɛ ɔ?

¹⁵ Benɛ Nazi nɔ yemi ɔ ngɛ nɔ yee ngɛ Germany ɔ, a ngɔ wa nyɛmimɛ akpehi abɔ kɛ ya nya tsimi hehi. Hitler kɛ nɔkɔtɔma kake nɛ he biɛ wawɛɛ nɛ a tsɛɛ lɛ ke Heinrich Himmler nyɛ Yehowa Odasefohi wawɛɛ. Nyɛmiyo ko tsɔɔ kaa Himmler de nyɛmimɛ yi komɛ nɛ a kɛ mɛ ya nya tsimi he ko ke: “Nyɛ Yehowa a ma nyɛ maa ye nɔ ngɛ hiɔwe, se ngɛ zugba a nɔ hiɛ ɔ lɛɛ wɔ nɛ wa ngɛ nɔ yee! Wa maa hyɛ nɔ nɛ maa na nɔ́, nyɛ aloo wɔ!” Mɛni ye bua nyɛmimɛ ɔmɛ nɛ a ye anɔkuale kɛ ya si nyagbe?

¹⁶ Baiblo Kaseli nɛ ɔmɛ le kaa Mawu Matsɛ Yemi ɔ bɔni nɔ yemi ngɛ jeha 1914 ɔ mi. E pee  we mɛ nyakpɛ kaa a ngɛ mɛ yi mi wae. Yehowa we bi le kaa adesa nɔ yemi ko be nɛ e ma nyɛ maa tsi Mawu yi mi tomi nya. Hitler nyɛ we nɛ e tsi anɔkuale jami nya, loo e to nɔ yemi ko nɛ e ngɛ he wami pe Mawu Matsɛ Yemi ɔ sisi. Wa nyɛmimɛ ɔmɛ ngɛ nɔ mi mami kaa bɔ fɛɛ bɔ nɛ ji ɔ, Hitler nɔ yemi ɔ maa ba nyagbe.

¹⁷ Níhi nɛ wa nyɛmimɛ ɔmɛ he ye kaa e maa ba a ji anɔkuale. Jeha bɔɔ komɛ a se ɔ, Nazi nɔ yemi ɔ gu, nɛ Heinrich Himmler nɛ e de ke, “ngɛ zugba a nɔ hiɛ ɔ lɛɛ wɔ nɛ wa ngɛ nɔ yee” ɔ, tu fo konɛ e kɛ baa e wami yi. Benɛ e ngɛ fo ɔ tue ɔ, e kɛ nyɛminyumu Lübke nɛ e le lɛ kaa e ji Yehowa Odasefo no nɛ e piɛɛ nihi nɛ a wo mɛ tsu ɔ a he ɔ ya kpe. Benɛ e kɛ Lübke kpe ɔ, zo gbe lɛ. Himmler bi lɛ ke: “Baiblo Kaselɔ, amlɔ nɛ ɔ, mɛni maa ba?” Nyɛminyumu Lübke tsɔɔ Himmler kaa Yehowa Odasefo ɔmɛ le kɛ je blema lokoo kaa Nazi nɔ yemi ɔ maa gu nɛ a be nyɛe ma kpɔ a he. Akɛnɛ Himmler tu Yehowa Odasefo ɔmɛ a he munyu yaya he je ɔ, benɛ nyɛminyumu ɔ de lɛ jã a, e nyɛ we nɛ e tu munyu po. Be bɔɔ se ɔ, e gbe ehe. Mɛni wa kaseɔ ngɛ mi? Ke wa kase Baiblo ɔ kɛ gbamihi nɛ ngɛ mi ɔ, e maa wo hemi kɛ yemi nɛ wa ngɛ ngɛ Mawu mi ɔ mi he wami, nɛ e maa ye bua wɔ nɛ wa fĩ si ke waa kɛ kahi ngɛ kpee.​—2 Pet. 1:19-21.

18. Kaa bɔ nɛ Yohane 6:67, 68 ɔ tsɔɔ ɔ, mɛni he je nɛ e he hia nɛ wa ná “nile nitsɛnitsɛ kɛ nɔ́ se kɔmi nɛ pi si” nɛ Paulo tu he munyu ɔ?

¹⁸ E sa nɛ wa je suɔmi kpo kɛ tsɔɔ wa sibi kɛ tsɔɔ kaa wa ji anɔkuale Kristofohi. Se e he hia nɛ wa ná “nile nitsɛnitsɛ kɛ nɔ́ se kɔmi nɛ pi si” hulɔ. (Filip. 1:9) Ke pi jã a, “tsɔɔmi kɔɔhiɔ fɛɛ tsɔɔmi kɔɔhiɔ . . . nɛ e fiaa [nihi] kɛ yaa kɛ baa kɛ guɔ nimli [komɛ kaa hemi kɛ yemi kuali] a ga yayami tomi nɔ” ɔ ma nyɛ ma ná wa nɔ he wami. (Efe. 4:14) Benɛ kaseli ɔmɛ fuu kpa Yesu se nyɛɛmi ɔ, bɔfo Petro lɛɛ e pee we jã, ejakaa e ngɛ nɔ mi mami kaa Yesu lɛ ngɛ “neneene wami munyu” ɔ nɛ. (Kane Yohane 6:67, 68.) E ngɛ mi kaa Petro nui Yesu munyuhi tsuo nɛ e tu ɔ sisi mohu lɛɛ, se e ya nɔ nɛ e ye anɔkuale, ejakaa e le anɔkuale nɛ kɔɔ Kristo he ɔ. Mo hu o ma nyɛ ma ná nɔ mi mami ngɛ Baiblo tsɔɔmi ɔmɛ a mi. Ke o pee jã a, si fɔfɔɛ fɛɛ si fɔfɔɛ nɛ o kɛ maa kpe ɔ, o ma nyɛ maa da nya. Nɛ o ma nyɛ maa ye bua ni kpahi hulɔ konɛ mɛ hu a ná hemi kɛ yemi nɛ mi wa.​—2 Yoh. 1, 2.