1. Twĩthĩawa tũyonany’a ata yĩla twatũmĩa ndeto “ũw’o”?

“WE WAKWATIE ũw’o ata?” “Weanĩie ũw’onĩ?” “Wĩthĩĩtwe ũw’onĩ kwa ĩvinda yĩana ata?” Nĩvatonyeka ũkethĩwa ũkũlĩtw’e makũlyo ta asu, kana ũkethĩwa ũkũlĩtye angĩ ũu. Ĩndĩ twĩthĩawa tũyonany’a ata yĩla twatũmĩa ndeto “ũw’o”? Tũkothaa kũmĩtũmĩa kũelesya maũndũ ala tũĩkĩĩaa, maũndũ ala twĩkaa tũimũthaitha Ngai, na ũndũ twĩkalaa. Andũ ala me ũw’onĩ nĩmesĩ kĩla Mbivilia ĩmanyĩasya, na nĩmaatĩĩaa myolooto yayo thayũnĩ woo. Nũndũ wa ũu, mayĩthĩawa movetwe nĩ momanyĩsyo ma ũvũngũ ma ndĩni, na o na kau me na naĩ, nĩmatataa ũndũ matonya mekale me atanu.—Yoa. 8:32.

2. Kwosana na Yoana 13:34, 35, nĩ kyaũ kĩtonya kũkusya mũndũ ũw’onĩ ya mbee?

² Nĩ kyaũ kyaũkusisye ũw’onĩ ya mbee? Nĩvatonyeka ũkethĩwa woonie mwĩkalĩle mũseo wa andũ ma Yeova. (1 Vet. 2:12) Kana nĩvatonyeka ũkethĩwa wakusiw’e nĩ wendo ũla woonie me naw’o. Andũ aingĩ mooka ũmbanonĩ ya mbee, nĩmonaa wendo ũla wĩ vo, na maendeeaa kũũlilikana mũno kwĩ kĩndũ kĩngĩ o na kĩva mekwĩw’a ũmbanonĩ ũsu. Na ũsu ti ũsengy’o nũndũ Yesũ aisye kana amanyĩw’a make makamanyĩka nũndũ wa kwĩthĩwa na wendo katĩ woo. (Soma Yoana 13:34, 35.) Ĩndĩ kwĩyonea wendo ũsu kũitoetye. Ve maũndũ angĩ twaĩle kwĩka nĩ kana twĩthĩwe na mũĩkĩĩo mũlũmu.

3. Nĩ kyaũ kĩtonya kwĩkĩka ethĩwa wendo wa Kĩklĩsto ũla wĩthĩawa na ana-a-asa na eĩtu-a-asa nĩw’o ũtumĩte twĩthĩwa na mũĩkĩĩo?

³ Kwona wendo wa Kĩklĩsto andũnĩ ma Ngai ti kw’o kwĩ kw’oka kwaĩle kũtuma twĩthĩwa na mũĩkĩĩo mũlũmu. Nĩkĩ? Nũndũ ethĩwa twakĩte mũĩkĩĩo witũ wendonĩ ũsu, mũĩkĩĩo ũsu no ũthele na mĩtũkĩ. Kwa ngelekany’o, nĩ laisi tũkaeka kũmũthũkũma  Yeova ethĩwa mwana-a-asa kana mwĩĩtu-a-asa, kana o mũtumĩa wa kĩkundi kana vainia, nĩweeka naĩ ngito. O na no tũeke kũmũthũkũma Yeova ethĩwa mwana-a-asa kana mwĩĩtu-a-asa nĩwatũvĩtĩsya, kana nĩwatw’ĩka mũkaĩi wa mũĩkĩĩo na ambĩĩa kũtwonethya atĩ kĩla tũĩkĩĩaa ti kya w’o. Twĩĩmanyĩsya kyaũ? Ethĩwa ũmũĩkĩĩaa Ngai ũsyaĩtye meko ma andũ angĩ, mũĩkĩĩo waku ndwĩsa kwĩthĩwa wĩ mũlũmu. Kĩla kyaĩle kũtuma wĩthĩwa na mũĩkĩĩo nĩ ngwatanĩo yaku na Yeova mwĩ elĩ. Ũndũ wĩw’aa wasũanĩa Yeova na andũ make nĩkũtonya kũtethya mũĩkĩĩo waku. Ĩndĩ nĩ ũndũ wa vata vyũ wake mũĩkĩĩo waku ũtũmĩĩte momanyĩsyo ma vata na ma w’o ala me Mbivilianĩ. Nĩwaĩle kwĩyĩĩkĩĩthya mwene kana Mbivilia ĩtũmanyĩasya ũw’o ĩũlũ wa Yeova.—Alo. 12:2.

4. Kwosana na Mathayo 13:3-6, 20, 21, vaendaa ata andũ amwe makwatwa nĩ mathĩna?

⁴ Yesũ aisye kana amwe makeetĩkĩla ũw’o “na ũtanu,” ĩndĩ mũĩkĩĩo woo ũyonza makwatwa nĩ mathĩna. (Soma Mathayo 13:3-6, 20, 21.) Andũ ta asu nĩmatonya kwĩthĩwa mataaelewa kana ala mamũatĩĩaa Yesũ no nginya makwatwe nĩ mathĩna. (Mt. 16:24) Kana nĩmatonya kwĩthĩwa masũanĩaa matw’ĩka Aklĩsto nĩmeevetangana na mathĩna, na kana Ngai akamaathimaa kĩla ĩvinda. Ĩndĩ nũndũ tũtwĩe nthĩ nthũku, mathĩna mekalaa mũndũnĩ. Maũndũ no maalyũke, na ũu ũituma ũtanu witũ ũoleka kwa kavinda.—Sav. 6:6; Mũta. 9:11.

5. Ana-a-asa na eĩtu-a-asa aingĩ monanĩtye ata kana mai na nzika nĩmakwatie ũw’o?

⁵ Ana-a-asa na eĩtu-a-asa aingĩ nĩmonanĩtye kana mai na nzika nĩmakwatie ũw’o. Monanĩtye ũu ata? Mailulutĩkaa o na ethĩwa ve Mũklĩsto ũngĩ wamaũmĩsya kana weethĩwa na mwĩkalĩle mũthũku. (Sav. 119:165) Kĩla ĩvinda makwatwa nĩ mathĩna, mũĩkĩĩo woo ndwonzaa ĩndĩ ũendeeaa kũlũlũmĩĩla. (Yak. 1:2-4) We waĩle kwĩka ata wĩthĩwe na mũĩkĩĩo ta ũsu?

6. Amanyĩw’a ma ĩvinda ya atũmwa maakĩte mũĩkĩĩo woo nthĩnĩ wa kyaũ?

⁶ Amanyĩw’a ma ĩvinda ya atũmwa maĩ na mũĩkĩĩo mũlũmu nũndũ nĩmeesĩ Maandĩko na momanyĩsyo ma Yesũ Klĩsto, ala nĩmo “ũw’o ĩũlũ wa ũvoo mũseo.” (Aka. 2:5) Ũw’o ũsu nĩ momanyĩsyo onthe ma Kĩklĩsto, na ũkonetye maũndũ ta nthembo ya wovosyo ya Yesũ na kũthayũũkw’a kwake. Mũtũmwa Vaulo ndaĩ na nzika kana momanyĩsyo asu maĩ ma w’o. Nĩkĩ tũkwasya ũu? Nũndũ nĩwatũmĩie Maandĩko kũĩkĩĩthya andũ kana “waĩ ũndũ wa vata Klĩsto athĩne na aithayũũkw’a.” (Meko 17:2, 3) Amanyĩw’a ma ĩvinda ya atũmwa nĩmeetĩkĩlile momanyĩsyo asu, na nĩmeekwatĩtye veva mũtheu ũmatetheesye kũelewa Ndeto ya Ngai. Nĩmeekie ũkunĩkĩli meyĩĩkĩĩthye mo ene kana momanyĩsyo asu maumĩte Maandĩkonĩ. (Meko 17:11, 12; Aevl. 5:14) Wendo wa ana-a-asa tiw’o wĩ w’oka watumĩte methĩwa na mũĩkĩĩo, na kũtanĩa kĩtindo kyoo ti kw’o kwĩ kw’oka kwatumaa mamũthũkũma Yeova. Vandũ va ũu, maakĩte mũĩkĩĩo woo nthĩnĩ wa “ũmanyi wa w’o ĩũlũ wa Ngai.”—Ako. 1:9, 10.

7. Kũĩkĩĩa ũw’o ũla wĩ Mbivilianĩ kũkatũtetheeasya kwĩka ata?

⁷ Ũw’o ũla wĩ Ndetonĩ ya Ngai ndũalyũkaa. (Sav. 119:160) Kwa ngelekany’o, ndũalyũkaa o na ethĩwa Mũklĩsto mũna nĩwatũvĩtĩsya kana nĩweeka naĩ ngito. Na ndũalyũkaa o na yĩla twakomana na mathĩna. Kwoou nĩtwaĩle kwĩmanyĩsya momanyĩsyo ma Mbivilia nesa vyũ, na tũyĩyĩĩkĩĩthya kana nĩ ma w’o. Twaaka mũĩkĩĩo witũ ũw’onĩ ũla wĩ Mbivilianĩ,  mũĩkĩĩo ũsu ũkatũtetheeasya tũikalulutĩke yĩla twatatwa, o tondũ nanga ĩkwatĩĩaa ĩsiwa ĩvinda yĩla kwĩ na kĩuutani kĩnene. Ĩndĩ ũtonya kwĩka ata wĩyĩĩkĩĩthye vyũ kana nĩwakwatie ũw’o?

8. O tondũ vonanĩtw’e ĩandĩkonĩ ya 2 Timotheo 3:14, 15, nĩ kyaũ kyatetheeisye Timotheo kwĩyĩĩkĩĩthya kana nĩwakwatĩte ũw’o?

⁸ Timotheo ndaĩ na nzika kana nĩwakwatĩte ũw’o. Nĩ kyaũ kyamũtetheeisye? (Soma 2 Timotheo 3:14, 15.) Inyia na ũsũe nĩmo maĩ ma mbee kũmũmanyĩsya “maandĩko matheu.” Ĩndĩ vate nzika, we mwene nĩwatũmĩie ĩvinda na vinya ayĩmanyĩsya maandĩko asu. Na nũndũ wa ũu, ‘nĩweeyĩĩkĩĩthisye kana nĩ ma w’o.’ Ĩtina, we, inyia, na ũsũe nĩmamanyĩiw’e momanyĩsyo ma Kĩklĩsto. Vate nzika, Timotheo nĩwendeeiw’e nĩ wendo ũla woonie aatĩĩi ma Yesũ me naw’o, na aĩ na mea maingĩ ma kũtindany’a na ana-a-asa na eĩtu-a-asa na kũmathĩnĩkĩa. (Avi. 2:19, 20) Ĩndĩ kwenda ala angĩ ti kw’o kwatumĩte ethĩwa na mũĩkĩĩo. Aakĩte mũĩkĩĩo wake nthĩnĩ wa momanyĩsyo ala weeyĩĩkĩĩthĩtye nĩ ma w’o na mamũtetheeasya kũtw’ĩka mũnyanyae wa Yeova. O naku no nginya wĩmanyĩsye Mbivilia na ũyĩyĩĩkĩĩthya kana kĩla ĩmanyĩasya ĩũlũ wa Yeova nĩ kya w’o.

9. Nĩ maũndũ meva atatũ ma mũsingi waĩle kwĩyĩĩkĩĩthya?

⁹ Nĩwaĩle kwamba kwĩyĩĩkĩĩthya ũw’o wa mũsingi ĩũlũ wa maũndũ aa atatũ. Mbee, ndwaĩle kwĩthĩwa na nzika kana Yeova Ngai nĩwe Mũmbi wa syĩndũ syonthe. (Kuma 3:14, 15; Aevl. 3:4; Ũvu. 4:11) Kelĩ, no nginya wĩyĩĩkĩĩthye kana Mbivilia nĩ ndeto Ngai waveveeie na anenga andũ. (2 Tim. 3:16, 17) Na katatũ, nĩwaĩle kwĩyĩĩkĩĩthya kana Yeova e na kĩkundi kya andũ ũmbanĩtye mamũthaithe matongoew’e nĩ Klĩsto, na kana kĩkundi kĩu nĩ Ngũsĩ sya Yeova. (Isa. 43:10-12; Yoa. 14:6; Meko 15:14) Nĩ kana wĩyĩĩkĩĩthye ũw’o ũsu wa mũsingi, ti lasima wĩthĩwe na ũmanyi mwingĩ ta ũmeletye Mbivilia. Kĩeleelo kyaku  kyaĩle kwĩthĩwa kĩ kũtũmĩa ‘ũtonyi waku wa kũsũanĩa’ nĩ kana wĩyĩĩkĩĩthye vyũ kana nĩwakwatie ũw’o.—Alo. 12:1.

10. Twaĩlĩte kwĩka ata ĩtina wa kũmanya ũw’o?

¹⁰ Ĩtina wa kwĩyĩĩkĩĩthya maũndũ asu atatũ ma mũsingi makonetye Ngai, Mbivilia, na andũ ma Ngai, nĩwaĩle kũtũmĩa Maandĩko ũĩkĩĩthye angĩ maũndũ asu. Nĩkĩ? Nũndũ ithyĩ Aklĩsto twĩ na kĩanda kya kũmanyĩsya ala mekwenda kũtwĩthukĩĩsya ũw’o ũla ithyĩ ene tweemanyĩsya. * (1 Tim. 4:16) Na yĩla tũũtetheesya angĩ meyĩĩkĩĩthye ũw’o ũla wĩ Mbivilianĩ, o naitũ twĩthĩawa tũilũlũmĩlya mũĩkĩĩo witũ maũndũnĩ asu.

11. Mũtũmwa Vaulo atũtiĩe ngelekany’o yĩva ya kũmanyĩsya andũ?

¹¹ Yĩla mũtũmwa Vaulo ũkũmanyĩsya andũ, nĩwatataa mũno “amaĩkĩĩthye ĩũlũ wa Yesũ aitũmĩa maũndũ ala maandĩkĩtwe Mĩaonĩ ya Mose na Mavukunĩ ma Athani.” (Meko 28:23) Tũtonya kũatĩĩa ngelekany’o yake ata yĩla tũũmanyĩsya angĩ ũw’o? Tũyaĩle o kũmatavya ũndũ Mbivilia yaasya. No nginya tũtetheesye amanyĩw’a ma Mbivilia masũanĩe mũno maũndũ ala mekwĩmanyĩsya Maandĩkonĩ nĩ kana mamũthengeee Yeova. Tũyĩsa kwenda metĩkĩle ũw’o aĩ nũndũ nĩmatũnengete ndaĩa. Vandũ va ũu, twĩenda metĩkĩle ũw’o nũndũ nĩmeyĩĩkĩĩthĩtye ene kana kĩla mekwĩmanyĩsya ĩũlũ wa Ngai witũ wĩ wendo nĩ kya w’o.

12-13. Asyai matonya kũtetheesya syana syoo ata syĩkale ũw’onĩ?

¹² Inyw’ĩ asyai, vate nzika, nĩmũkwenda syana syenyu syĩkale ũw’onĩ. Nĩmũtonya kwĩthĩwa mũisũanĩa kana syeethĩwa na anyanya aseo kĩkundinĩ, iilea kwĩthĩwa na mũĩkĩĩo mũlũmu. Ĩndĩ nĩ kana syĩyĩĩkĩĩthye kana nikwatĩte ũw’o, ve maũndũ angĩ syaĩle kwĩka eka o kwĩthĩwa na anyanya aseo. Nĩsyaĩle kwĩthĩwa na ngwatanĩo nzeo na Ngai, na iyĩyĩĩkĩĩthya kana kĩla Mbivilia ĩmanyĩasya nĩ kya w’o.

¹³ Ethĩwa asyai nĩmekwenda kũmanyĩsya syana syoo ũw’o ĩũlũ wa Ngai, no nginya mo ene methĩwe me asomi aseo ma Mbivilia. No nginya mose ĩvinda masũanĩe kĩla meemanyĩsya. Kwĩka ũu kũkatuma methĩwa ngelekany’o nzeo kwa syana syoo. Nĩmaĩle kũimanyĩsya kũtũmĩa syĩndũ ila itonya kũitetheesya kũelewa Mbivilia, o ũndũ mekaa maimanyĩsya amanyĩw’a ala angĩ ma Mbivilia. Meeka ũu, makaitetheesya imwende Yeova na iyĩthĩwa na mũĩkĩĩo kana atũmĩaa “ngombo ndĩkĩĩku na mbũĩ” kũtũnenga lĩu wa kĩ-veva. (Mt. 24:45-47) Asyai, mũikeanĩwe no kũmanyĩsya syana syenyu momanyĩsyo ma mũsingi tũ. Itetheesyei syĩthĩwe na mũĩkĩĩo mũlũmu kwa kũimanyĩsya “maũndũ maliku ma Ngai” kwosana na ũkũũ wasyo na ũtonyi wasyo wa kũkwatya maũndũ.—1 Ako. 2:10.

14. Nĩkĩ twaĩle kwĩmanyĩsya mawathani ma Mbivilia? (O na ĩngĩ, sisya ĩsandũkũ “ We no Ũelesye Mawathani Aa?”)

¹⁴ Mawathani ma Mbivilia nĩ kĩlungu kya vata Ndetonĩ ya Ngai nũndũ nĩmatũtetheeasya kũmũĩkĩĩa Yeova mũnango. Nĩ mawathani meva matumĩte mũĩkĩĩo waku ũlũlũmĩĩla? Nĩvatonyeka ũkaweta mawathani ala makonetye ‘mĩthenya ya mũminũkĩlyo.’ (2 Tim. 3:1-5; Mt. 24:3, 7) Ĩndĩ nĩ mawathani angĩ meva matonya kũlũlũmĩĩlya mũĩkĩĩo waku? Kwa ngelekany’o, we no ũelesye ũndũ mawathani ala me nthĩnĩ wa Ndanieli kĩlungu kya 2 kana Ndanieli kĩlungu kya 11 meanĩiw’e kana ũndũ maendeee kwĩanĩw’a? * Ethĩwa wakĩte mũĩkĩĩo waku maũndũnĩ ala me Mbivilianĩ, mũĩkĩĩo ũsu ndwĩsa kwanangĩka. Kwasũanĩa ngelekany’o ya ana-a-asa maitũ ala mathĩnĩiw’e mũno nthĩ ya Germany ĩvinda ya Kaũ wa Kelĩ wa Nthĩ Yonthe. O na kau mayaeleetwe mũno mawathani ala me Mbivilianĩ makonetye mĩthenya ya mũminũkĩlyo, kĩla meemanyĩĩtye Maandĩkonĩ nĩkyatumie methĩwa na mũĩkĩĩo mũlũmu.

15-17. Kwĩmanyĩsya Mbivilia kwatetheeisye ana-a-asa maitũ ata yĩla mathĩnaw’a nĩ kyama kya Nazi?

¹⁵ Yĩla kyama kya Nazi kyasumbĩkĩte Germany, ana-a-asa na eĩtu-a-asa ngili mbingĩ nĩmatwaiwe kambinĩ sya kũthĩnĩsya andũ. Hitler na mũnene wa SS weetawa Heinrich Himmler nĩmamenete Ngũsĩ sya Yeova. Mwĩĩtu-a-asa ũmwe nĩwaeleisye ũndũ Himmler watavisye kĩkundi kya eĩtu-a-asa maĩ kambinĩ ĩmwe ya kũthĩnĩsya andũ. Ameie: “Yeova wenyu nũtonya kwĩthĩwa asumbĩkĩte ĩtunĩ, ĩndĩ vaa ĩũlũ wa nthĩ nithyĩ tũsumbĩkĩte! Nĩtũũmwony’a katĩ wenyu naitũ nũũ ũkwĩkwalanga!” Nĩ kyaũ kyatetheeisye andũ ma Yeova maendeea kwĩkala me aĩkĩĩku?

¹⁶ Amanyĩw’a asu ma Mbivilia nĩmeesĩ kana Ũsumbĩ wa Ngai waĩ wambĩĩie kũsumbĩka mwaka wa 1914. Nũndũ wa ũu, mayaseng’aa moona ũndũ meũvĩngwa mũno wĩana. O na vailye ũu,  andũ ma Yeova nĩmeesĩ vyũ kana vai silikalĩ ya andũ ĩtonya kũtuma kĩeleelo kyake kĩema kwĩanĩa. Hitler ndaĩ esa kũmina ũthaithi wa w’o kana akambĩĩsya silikalĩ ĩtonya kũvetanga Ũsumbĩ wa Ngai. Ana-a-asa maitũ mayaĩ na nzika kana o na vathi ata, ũsumbĩ wa Hitler ndũlea kũthela.

¹⁷ Mũĩkĩĩo ũla ana-a-asa na eĩtu-a-asa asu maĩ naw’o ndwaamasonokya. Ĩtina wa myaka kauta, kyama kya Nazi nĩkyavalũkile, nake Heinrich Himmler, ũla waĩtye “vaa ĩũlũ wa nthĩ nithyĩ tũsumbĩkĩte,” nĩwasembie akĩĩte kũawa. Ĩvinda yĩu wakĩĩte nĩwakomanie na Mwana-a-asa Lübke, ũla mbeenĩ waĩ mũvungwa, na amũmanya. Himmler akw’ĩte ngoo mũno, na kwoou amũkũlya Mwana-a-asa Lübke: “Mũmanyĩw’a wa Mbivilia, yu twĩng’okela va?” Mwana-a-asa Lübke nĩwaeleisye Himmler kana Ngũsĩ sya Yeova kuma tene iyaĩ na nzika o na vanini kana kyama kya Nazi kĩkavalũka, nasyo iikwata ũthasyo. Mbeenĩ Himmler nĩwaneenaa maũndũ maingĩ mathũku ĩũlũ wa Ngũsĩ sya Yeova, ĩndĩ yu eekie kwathamya. Ĩvinda ĩkuvĩ ĩtina wa vau, nĩweeyũaie. Twĩĩmanyĩsya kyaũ? Kwĩmanyĩsya Mbivilia vamwe na mawathani mayo, no kũtume tũmũĩkĩĩa Ngai tũteũthingithĩka na tũiũngama na ũlũmu o na twathĩnw’a.—2 Vet. 1:19-21.

18. O tondũ vonanĩtw’e ĩandĩkonĩ ya Yoana 6:67, 68, nĩkĩ twaĩle kwĩthĩwa na “ũmanyi wa w’o na ũĩ w’onthe” ũla wawetiwe nĩ Vaulo?

¹⁸ Ithyonthe nĩtwaĩle kwĩthĩwa na wendo, nũndũ nĩw’o ũvano wa Aklĩsto ma w’o. Ĩndĩ o na vailye ũu, nĩtwaĩle kwĩthĩwa na “ũmanyi wa w’o na ũĩ w’onthe.” (Avi. 1:9) Na kĩtumi nũndũ tũkaema kwĩka ũu, no tũkuwe “nĩ kĩseve o na kĩva kya ũmanyĩsyo kwĩsĩla ũseleke wa andũ,” o vamwe na wa akaĩi ma mũĩkĩĩo. (Aev. 4:14) Yĩla amanyĩw’a aingĩ ma Yesũ maekie kũmũatĩĩa, mũtũmwa Vetelo nĩwoonanisye kana ndaĩ na nzika o na vanini kana Yesũ aĩ na “ndeto sya thayũ wa tene na tene.” (Soma Yoana 6:67, 68.) O na kau ĩvindanĩ yĩu Vetelo ndaeleetwe maũndũ onthe ĩũlũ wa ndeto isu, nĩwaendeeie kwĩthĩwa e mũĩkĩĩku nũndũ nĩwaeleetwe ũw’o ĩũlũ wa Klĩsto. O naku no wĩyĩĩkĩĩthye kĩla Mbivilia ĩmanyĩasya. Weeka ũu, mũĩkĩĩo waku ndũkathingithĩka o na vathi ata, na ũkatetheeasya angĩ methĩwe na mũĩkĩĩo mũlũmu.—2 Yoa. 1, 2.