Wulu kɔ nuhua edwɛkɛ ne azo

Wulu kɔ nuninyɛne ne azo

EDWƐKƐ 30

Kɔ Zo Dua Nɔhalɛ Ne Anu

Kɔ Zo Dua Nɔhalɛ Ne Anu

“Debie biala ɛnyɛ me anyelielɛ ɛndɛla ɛhye: kɛ mekɛde kɛ me mra ne mɔ kɔ zo dua nɔhalɛ ne anu.”​—3 DWƆN 4.

EDWƐNE 54 “Adenle Ne Ɛne”

MƆƆ YƐBAZUKOA *

1. Kɛ mɔɔ 3 Dwɔn 3, 4 kile la, duzu a maa yɛ nye die a?

NEA kɛzi ɛzoanvolɛ Dwɔn anye liele wɔ mekɛ mɔɔ ɔdele kɛ menli mɔɔ yeboa bɛ yemaa bɛnwu nɔhalɛ ne ɛlɛkɔ zo ava nɔhalɛlilɛ azonle Gyihova la! Kilisienema ɛhye mɔ mɔɔ di nɔhalɛ la yiale ngyegyelɛ dɔɔnwo, na Dwɔn bɔle mɔdenle boale bɛ maanle bɛ diedi nu mianle, na ɔbule bɛ kɛ bɛle ye sunsum nu mralɛ. Zɔhane ala a saa yɛdayɛ mumua ne yɛ mra anzɛɛ yɛ sunsum nu mralɛ yila bɛ nwo zo maa Gyihova na bɛkɔ zo bɛsonle ye a, yɛ nye die a.​—Kenga 3 Dwɔn 3, 4.

2. Ngɛlata mɔɔ Dwɔn hɛlɛle la bodane a le boni?

2 Wɔ 98 Y.M., ɔbayɛ kɛ ɛnee Dwɔn de anzɛɛ de bikye Ɛfɛsɛse. Ɔbayɛ kɛ ɔhɔle ɛkɛ wɔ mekɛ mɔɔ bɛyele ye bɛvile Patemɔso bɔra ne azo la. Zɔhane mekɛ ne, Gyihova sunsum ne hanle ye maanle ɔhɛlɛle ngɛlata nsa. Ɛnee ngɛlata zɔhane mɔ bodane a le kɛ bɛboa nɔhalɛ Kilisienema amaa bɛazɔ diedi mɔɔ bɛlɛ wɔ Gyisɛse anu la anu na bɛahɔ zo bɛalua nɔhalɛ ne anu.

3. Kpuya boni mɔ a yɛbabua a?

3 Ɛnee Dwɔn a le ɛzoanvolɛ mɔɔ li awieleɛ a, na ɛnee adalɛ ngilehilelɛ mɔɔ ɛlɛnyia asafo ne anwo zo tumi la gyegye ye. * (1 Dwɔn 2:18, 19, 26) Kpɔkyevolɛma zɔhane mɔ hanle kɛ bɛze Nyamenle, noko bɛanli Gyihova mɛla zo. Bɛmaa yɛzuzu Dwɔn folɛdulɛ ne mɔɔ sunsum ne hanle ye maanle ɔvale ɔmaanle la anwo. Mekɛ mɔɔ yɛlɛyɛ ɛhye la, yɛbanwu kpuya nsa ɛhye mɔ mualɛ ne: Nɔhalɛ ne mɔɔ yɛdua nu la kile duzu? Duzu a bahola azi yɛ adenle a? Na kɛ ɔkɛyɛ na yɛaboa yɛ nwo ngoko amaa yɛahɔ zo yɛadɛnla nɔhalɛ ne anu ɛ?

NƆHALƐ NE MƆƆ YƐDUA NU LA KILE DUZU?

4. Kɛ mɔɔ 1 Dwɔn 2:3-6 yɛɛ 2 Dwɔn 4, 6 kile la, nɔhalɛ ne mɔɔ yɛdua nu la kile duzu?

4 Amaa yɛalua nɔhalɛ ne anu la, ɔwɔ kɛ yɛsukoa nɔhalɛ ne mɔɔ wɔ Nyamenle Edwɛkɛ Baebolo ne anu la. Bieko, ɔwɔ kɛ yɛtie na “yɛdi [Gyihova] mɛla ne mɔ azo.” (Kenga 1 Dwɔn 2:3-6; 2 Dwɔn 4, 6.) Gyisɛse yɛle neazo kpalɛ wɔ Gyihova mɔɔ yɛtie ye la anu. Yemɔti, adenle titili ko mɔɔ yɛdua zo yɛtie Gyihova la a le kɛ yɛbali Gyisɛse neazo ne anzi kpalɛ.​—Dwɔn 8:29; 1 Pita 2:21.

5. Anwodozo boni a ɔwɔ kɛ yɛnyia ye a?

5 Amaa yɛahɔ zo yɛalua nɔhalɛ ne anu la, ɔwɔ kɛ yɛdie yɛdi kɛ Gyihova a le nɔhalɛ Nyamenle ne a, na biala mɔɔ ɔka ɔkile yɛ wɔ ye Edwɛkɛ Baebolo ne anu la le nɔhalɛ. Eza ɔwɔ kɛ yɛdie yɛdi kɛ Gyisɛse a le Mɛzaya ne mɔɔ bɛbɔ ɔ nwo ɛwɔkɛ la. Ɛnɛ, menli dɔɔnwo ɛnlie ɛnli kɛ bɛkpokpa Gyisɛse kɛ Nyamenle Belemgbunlililɛ ne azo Belemgbunli. Dwɔn bɔle kɔkɔ kɛ, “mɛlɛbɛlama dɔɔnwo” babɛlɛbɛla bɛdabɛ mɔɔ bɛtɛsieziele bɛ nwo kɛ bɛbahilehile Gyihova nee Gyisɛse anwo nɔhalɛ ne anu la. (2 Dwɔn 7-11) Dwɔn hɛlɛle kɛ: “Saa tɛ sonla ne mɔɔ ɛnlie ɛndo nu kɛ Gyisɛse a le Kelaese ne la a le adalɛ a, ɛnee nwane ɔ?” (1 Dwɔn 2:22) Amaa bɛambɛlɛbɛla yɛ la, ɔwɔ kɛ yɛsukoa Nyamenle Edwɛkɛ ne. Saa yɛyɛ ɛhye a, yɛbanwu Gyihova nee Gyisɛse. (Dwɔn 17:3) Na yemɔ noko a bamaa yɛanyia anwodozo kɛ yɛwɔ nɔhalɛ ne anu a.

DUZU A BAHOLA AZI YƐ ADENLE A?

6. Ngyegyelɛ boni a Kilisiene ngakula yia a?

6 Ɔwɔ kɛ Kilisienema kɔsɔɔti nea boɛ na bɛanva sonla nrɛlɛbɛ bɛambɛlɛbɛla bɛ. (1 Dwɔn 2:26) Ɔwɔ kɛ Kilisiene ngakula titili nea boɛ wɔ ɛhane ɛhye anwo. Alexia, * adiema raalɛ bie mɔɔ ɛnyia ɛvolɛ 25 la ka kɛ: “Mɔɔ mele kakula la, ɛnee ninyɛne ngakyile le kɛ ngakyihakyililɛ nee ewiade nrɛlɛbɛ gyegye me. Ɛnee ɔyɛ a, ɔmaa me adwenle nu yɛ me kesee. Noko menyianle adwenle kɛ, ɔnle kpalɛ kɛ mebalie mɔɔ bɛkilehile wɔ sukulu la amuala meado nu wɔ mekɛ mɔɔ menneɛnlea mɔɔ Baebolo ne kilehile fale nwo la.” Alexia zukoale Life​—How Did It Get Here? By Evolution or by Creation? buluku ne. Wɔ dapɛne ekyii anzi, ye adwenle nu anyɛ ye kesee bieko. Alexia ka kɛ: “Menwunle kɛ, mɔɔ Baebolo ne ka la le nɔhalɛ. Eza menwunle kɛ saa mefa nuhua ngyinlazo ne mɔ mebɔ me ɛbɛla a, mebanyia anyelielɛ nee anzodwolɛ.”

7. Duzu a ɔwɔ kɛ yɛkpo a, na duzu ati ɔ?

7 Ɔwɔ kɛ Kilisienema kɔsɔɔti, mgbanyinli nee ngakula kpo kɛ bɛbabɔ ɛbɛla nwiɔ nwiɔ. Dwɔn hanle kɛ, yɛnrɛhola yɛnrɛlua nɔhalɛ ne anu na mekɛ ko ne ala yɛabɔ ɛbɛlatane. (1 Dwɔn 1:6) Amaa yɛanyia Nyamenle anyunlu ɛlolɛ ɛnɛ nee kenle bie la, ɔwɔ kɛ yɛkakye kɛ Gyihova nwu biala mɔɔ yɛyɛ la. Yemɔti, saa menli annwu mɔɔ yɛyɛ ye wɔ fealera nu bɔbɔ a, Gyihova ɛdeɛ ɔnwu ye.​—Hib. 4:13.

8. Duzu a ɔwɔ kɛ yɛkpo a?

8 Ɔwɔ kɛ yɛkpo adwenle mɔɔ ewiade ne lɛ ye wɔ ɛtane nwo la. Ɛzoanvolɛ Dwɔn hɛlɛle kɛ: “Saa yɛka kɛ, “Ɛtane ɛnle yɛ nwo a,” ɛnee yɛlɛbɛlɛbɛla yɛ nwo.” (1 Dwɔn 1:8) Wɔ Dwɔn mekɛ zo, ɛnee kpɔkyevolɛma ka kɛ awie bahola abu ɔ nye agua zo ayɛ ɛtane na mekɛ ko ne ala ɔ nee Nyamenle anyia agɔnwolɛvalɛ. Menli mɔɔ lɛ adwenle zɛhae la bie a yɛ nee bɛ de a. Menli dɔɔnwo se bɛsonle Nyamenle, noko bɛnlie adwenle mɔɔ ɔlɛ ye wɔ ɛtane nwo la bɛndo nu, titili mɔɔ ɔfale nla nwo la. Mɔɔ Gyihova bu ye kɛ ɔle ɛtane la, bɛmɛ bɛse ɔnle ɛtane na ɛkulo a yɛ.

Mgbavolɛ nee mbɛlɛra, bɛmia anwodozo mɔɔ bɛlɛ ye wɔ Baebolo ngyinlazo mɔɔ fale kpalɛ nee ɛtane nwo la anu, amaa bɛahola bɛagyinla bɛ diedi ne anzi (Nea ɛdendɛkpunli 9) *

9. Saa ngakula fa mɔɔ Baebolo ne ka la yɛ gyima a, kɛzi ɔboa bɛ ɛ?

9 Kilisiene ngakula titili bahola anyia adwenle mɔɔ bɛ gɔnwo mɔ sukuluma anzɛɛ gyimayɛvoma lɛ wɔ ɛbɛlatane nwo la bie. Ɛhye bie dole Aleksandar. Ɔka kɛ: “Ngakula mraalɛ bie mɔ mɔɔ wɔ me sukulu ɛkɛ la tinlitinlinle me nwo zo kɛ me nee bɛ ɛla. Bɛhanle kɛ, kɛ mɔɔ menlɛ me nwewe la ati, ɔkɛyɛ kɛ me nee me gɔnwo mɔ mrenyia da.” Saa sɔnea ɛhye bie to wɔ, na ɛfa Baebolo nu ngyinlazo ɛbɔ wɔ ɛbɛla a, ɛbahola wɔanyia ɛbulɛ, kpɔkɛdelɛ kpalɛ na yeabɔ ɛ nee Gyihova agɔnwolɛvalɛ ne anwo bane. Mekɛ biala mɔɔ ɛbakpo sɔnea la, ɔmaa ɛnyia anwosesebɛ ɛyɛ mɔɔ le kpalɛ la. Eza kakye kɛ, adwenle zɛhae mɔɔ ewiade ne lɛ ye wɔ nla nwo la vi Seetan ɛkɛ. Yemɔti saa ɛyɛ mɔɔ le kpalɛ la a, ɛnee ‘wɔli amumuyɛnli ne anwo zo konim.’​—1 Dwɔn 2:14.

10. Kɛzi 1 Dwɔn 1:9 boa yɛ maa yɛfa adwenle mɔɔ anu te la yɛsonle Gyihova ɛ?

10 Yɛze kɛ Gyihova ala a ɔfɛta kɛ ɔkile mɔɔ le ɛtane a. Na yɛbɔ mɔdenle biala kɛ yɛnrɛyɛ ɛtane. Noko saa yɛyɛ ɛtane a, yɛka yɛkile Gyihova wɔ asɔneyɛlɛ nu. (Kenga 1 Dwɔn 1:9.) Na saa yɛyɛ ɛtane kpole a, ɔwɔ kɛ yɛmaa asafo nu mgbanyima mɔɔ Gyihova ɛkpa bɛ kɛ bɛnlea yɛ la boa yɛ. (Gye. 5:14-16) Noko ɔnle kɛ yɛmaa ɛtane mɔɔ yɛyɛ ye dɛba la maa yɛ adwenle bua yɛ fɔlɛ. Duzu ati ɔ? Ɔluakɛ yɛ ɛlɔlɛ Selɛ ne vale ɔ Ra ne maanle kɛ ɛkpɔnedeɛ amaa bɛava yɛ ɛtane bɛahyɛ yɛ. Saa Gyihova ka kɛ ɔbava ɛtanevolɛ mɔɔ ɛnlu ɔ nwo la ɛtane yeahyɛ ye a, ɔnle adalɛ. Ɔti, ɔwɔ kɛ yɛfa adwenle mɔɔ anu te la yɛsonle Gyihova.​—1 Dwɔn 2:1, 2, 12; 3:19, 20.

11. Kɛzi yɛbahola yɛabɔ yɛ nwo bane yɛavi ngilehilelɛ mɔɔ bahola azɛkye yɛ diedi la anwo ɛ?

11 Ɔwɔ kɛ yɛkpo kpɔkyevolɛma ngilehilelɛ. Ɔvi mekɛ mɔɔ bɛdele Kilisiene asafo ne la, Abɔnsam ɛlɛdua mɛlɛbɛlama dɔɔnwo anwo zo yeamaa Nyamenle nɔhalɛ azonvolɛ adwenle nu ayɛ bɛ kesee. Ɛhye ati, ɔwɔ kɛ yɛnwu ngakyile mɔɔ wɔ nɔhalɛ nee adalɛ avinli la. * Bie a yɛ agbɔvolɛ balua Yintanɛte anzɛɛ social media zo amaa anwodozo mɔɔ yɛlɛ ye wɔ Gyihova anu yɛɛ ɛlɔlɛ mɔɔ yɛlɛ yɛmaa yɛ mediema la aha aze. Kakye ahenle mɔɔ zua ninyɛne ɛhye mɔ anzi la na kpo!​—1 Dwɔn 4:1, 6; Yek. 12:9.

12. Duzu ati a ɔwɔ kɛ yɛkile nɔhalɛ ne mɔɔ yɛzukoa la anwo anyezɔlɛ kpole a?

12 Amaa Seetan asa anga yɛ la, ɔwɔ kɛ yɛmaa anwodozo mɔɔ yɛlɛ ye wɔ Gyisɛse anu la yɛ kpole na yɛnwu gyima mɔɔ ɔdi wɔ Nyamenle bodane nu la. Eza ɔwɔ kɛ yɛnyia akɛlɛ nɔhavo ne mɔɔ Gyihova ɛlɛfa ye ali gyima la anu anwodozo. (Mat. 24:45-47) Saa yɛsukoa Nyamenle Edwɛkɛ ne dahuu a, anwodozo mɔɔ yɛlɛ la bayɛ kpole. Ɛhye bamaa yɛ diedi ne ayɛ kɛ baka mɔɔ ye ndinli ne ɛhɔ moa la. Pɔɔlo hanle edwɛkɛ ko ne ala wɔ mekɛ mɔɔ ɔkɛlɛ Kɔlɔsae asafo ne la. Ɔhanle kɛ: “Kɛ mɔɔ bɛlie Awulae Kelaese Gyisɛse bɛdo nu la, bɛhɔ zo bɛ nee ye ɛlua, bɛsosɔ ndinli na bɛnyi wɔ ye nu, na bɛzi pi wɔ diedi ne anu.” (Kɔl. 2:6, 7) Debie biala ɛnle ɛkɛ mɔɔ Seetan anzɛɛ menli mɔɔ yenyia bɛ nwo zo tumi la bayɛ mɔɔ bahola azɛkye Kilisienenli mɔɔ yemia ye diedi ne anu la diedi a.​—2 Dwɔn 8, 9.

13. Duzu a ɔwɔ kɛ yɛmaa yɛ nye da ye ade a, na duzu ati ɔ?

13 Ɔwɔ kɛ yɛmaa yɛ nye da kɛ ewiade ne bakpɔ yɛ. (1 Dwɔn 3:13) Dwɔn hakyele yɛ kɛ, “ewiade ye amuala wɔ amumuyɛnli ne tumi bo.” (1 Dwɔn 5:19) Mekɛ mɔɔ ngyehyɛleɛ ɛhye ɛlɛkɔ ye awieleɛ la, Seetan ɛyavalɛ ne bayɛ kpole. (Yek. 12:12) Tɛ nrɛlɛbɛ adenle le kɛ ɛbɛlatane anzɛɛ adalɛ edwɛkɛ mɔɔ kpɔkyevolɛma ka la angome a ɔdua zo a. Eza ɔye ɔ nyunlu ɔteta yɛ. Seetan ze kɛ, ye mekɛ mɔɔ ɛha mɔɔ ɔbamaa yɛagyakyi edwɛkɛhanlɛ gyima ne anzɛɛ yeazɛkye yɛ diedi la le ekyi. Ɔti ɔnyɛ azibɛnwo kɛ bɛva bɛ sa bɛdo yɛ gyima ne azo wɔ maanle ngakyile zo la. Noko yɛ mediema mɔɔ wɔ maanle ɛhye mɔ azo la ɛlɛbɔ mɔdenle. Bɛlɛda ye ali kɛ ɔnva nwo biala mɔɔ amumuyɛnli ne bayɛ la, yɛbahola yɛali konim!

BƐBOA BƐ NWO NGOKO AMAA BƐAHƆ ZO BƐADƐNLA NƆHALƐ NE ANU

14. Adenle ko mɔɔ yɛbahola yɛalua zo yɛaboa yɛ mediema yɛamaa bɛadɛnla nɔhalɛ ne anu la a le boni?

14 Ɔwɔ kɛ yɛda anwunvɔnezelɛ ali amaa yɛahola yɛaboa yɛ mediema yɛamaa bɛadɛnla nɔhalɛ ne anu. (1 Dwɔn 3:10, 11, 16-18) Tɛ mekɛ mɔɔ ninyɛne ɛlɛkɔ boɛ la ala a ɔwɔ kɛ yɛkulo yɛ mediema a, emomu wɔ ngyegyelɛ mekɛ nu noko. Kɛ neazo la, ɛze awie mɔɔ ye kulovolɛ bie ɛwu mɔɔ ɔhyia arɛlekyekyelɛ anzɛɛ moalɛ bie la ɔ? Anzɛɛ wɔde kɛ esiane bie ɛzi na ɛ mediema diedima hyia moalɛ amaa bɛazi bɛ Belemgbunlililɛ Asalo anzɛɛ bɛ azua ɔ? Tɛ mɔɔ yɛka la ala a bahile kɛ yɛkulo yɛ mediema yɛɛ yɛ kunlu yelɛyela yɛ maa bɛ a, emomu mɔɔ yɛyɛ la a hyia kpalɛ a.

15. Kɛ mɔɔ 1 Dwɔn 4:7, 8 ka la, duzu a ɔwɔ kɛ yɛyɛ a?

15 Saa yɛkulo yɛ nwo ngoko a, ɛnee yɛlɛsukoa yɛ anwuma Selɛ ne mɔɔ lɛ ɛlɔlɛ la. (Kenga 1 Dwɔn 4:7, 8.) Adenle titili ko mɔɔ yɛdua zo yɛyɛ ɛhye la a le kɛ yɛbava yɛ mediema ɛtane yɛahyɛ bɛ. Kɛ neazo la, saa awie fo yɛ na ɔkpa yɛ kyɛlɛ a, ɔwɔ kɛ yɛfa yɛkyɛ ye na yɛmaa yɛ rɛle fi. (Kɔl. 3:13) Adiema bie mɔɔ bɛfɛlɛ ye Aldo la yiale tɛnlabelɛ ɛhye bie wɔ mekɛ mɔɔ adiema bie mɔɔ ɔbu ye kpalɛ hanle abusua mɔɔ ɔvi nu anwo edwɛkɛ ɛtane la. Aldo ka kɛ, “Menzɛlɛle Gyihova fane dɔɔnwo kɛ ɔboa me na meannyia adiema ɛhye anwo adwenle ɛtane.” Noko eza Aldo yɛle debie gyɛne bokale nwo. Ɔhanle ɔhilele adiema ne kɛ ɔmaa bɛhɔ daselɛlilɛ. Mɔɔ bɛlua daselɛlilɛ nu la, Aldo hanle kɛzi ɔte nganeɛ wɔ edwɛkɛ ne anwo la ɔhilele ye. Aldo ka kɛ: “Mɔɔ adiema ne nwunle kɛzi edwɛkɛ ne gyegyele me la, ɔkpale me kyɛlɛ. Ɔ ne bɔbɔ maanle menwunle kɛ yenlu ɔ nwo wɔ mɔɔ ɔhanle la anwo. Yɛkakpɔne la, ɛnee yɛbɔ nu bieko kɛ agɔnwolɛma.”

16-17. Duzu a ɔwɔ kɛ yɛbɔ kpɔkɛ kɛ yɛbayɛ a?

16 Ɛnee ɛzoanvolɛ Dwɔn kulo ɔ mediema kpalɛ yɛɛ ɛnee ɔkulo kɛ ɔwie bɛ boɛ wɔ sunsum nu. Yɛnwu ɛhye wɔ folɛdulɛ mɔɔ wɔ ngɛlata nsa mɔɔ sunsum ne hanle ye maanle ɔhɛlɛle la anu. Bɛkpokpa mrenyia nee mraalɛ mɔɔ le kɛ ɔdaye la kɛ bɛ nee Kelaese bali tumi, nea kɛzi ɛhye maa yɛ nye die a!​—1 Dwɔn 2:27.

17 Ɔrɛla ye kɛ yɛbava folɛdulɛ mɔɔ yɛzuzu nwo la yɛayɛ gyima. Bɛmaa yɛbɔ kpɔkɛ kɛ yɛbalua nɔhalɛ ne anu na yɛadie Gyihova wɔ debie biala anu. Sukoa ye Edwɛkɛ ne na nyia nuhua anwodozo. Nyia Gyisɛse anu diedi kpole. Kpo sonla nrɛlɛbɛ nee kpɔkyevolɛma ngilehilelɛ. Koati kɛ ɛbabɔ ɛbɛla nwiɔ nwiɔ na wɔayɛ ɛtane. Fa Gyihova ɛbɛlabɔlɛ nwo ngyinlazo mɔɔ kpogya la bɔ wɔ ɛbɛla. Na yɛboa yɛ mediema yɛmaa bɛ nwo ɛyɛ se ɔlua bɛ ɛtane mɔɔ yɛbava yɛahyɛ bɛ na yɛaboa bɛdabɛ mɔɔ bɛhyia moalɛ la azo. Ɛhye bamaa yɛahɔ zo yɛalua nɔhalɛ ne anu ɔnva nwo ngyegyelɛ biala mɔɔ yɛbayia la.

EDWƐNE 49 Maa Gyihova Anye Ɛlie

^ ɛden. 5 Yɛde ewiade bie mɔɔ Seetan, adalɛ kɔsɔɔti bɛ ze ne a di zolɛ tumi la anu. Yemɔti, ɔmaa ɔyɛ se kɛ yɛbalua nɔhalɛ ne anu. Kilisienema mɔɔ ɛnee de ɛvoya mɔɔ limoa Y.M. awieleɛ la yiale ngyegyelɛ ɛhye bie. Amaa bɛagyinla ɔ nloa la, Gyihova maanle ɛzoanvolɛ Dwɔn hɛlɛle bɛ ngɛlata nsa mɔɔ baboa yɛdayɛ noko la. Ngɛlata ɛhye mɔ anu edwɛkɛ baboa yɛ amaa yɛanwu ngyegyelɛ mɔɔ yɛyia bɛ nee kɛzi yɛbahola yɛali nwolɛ gyima la.

^ ɛden. 6 Bɛhakyi aluma bie mɔ.

^ ɛden. 11 Nea edwɛkɛ “Ɛze Nɔhalɛ Mɔɔ Wɔ Nu La Ɔ?” mɔɔ wɔ August 2018 Ɛzinzalɛ Arane ne anu la.

^ ɛden. 59 NVONINLI NWO EDWƐKƐ: Bɛlɛfa awodeɛ ko agyalɛ bɛagyegye adiema raalɛ bie wɔ sukulu. (Wɔ ɛleka bie mɔ, bɛfa kɔla mɔɔ wɔ nyangondonle ne anu la bɛgyinla ɛkɛ bɛmaa awodeɛ ko agyalɛ.) Nzinlii, ɔlɛyɛ neɛnleanu amaa ye diedi nu amia. Ɛhye boa ye maa ɔdi ngyegyelɛ mɔɔ anu yɛ se la anwo gyima.