1. Gʼawˬ mya gʼaˬ, aˬ jeˬ damˬ˗awˇ lawˇ˗eu nga? Aˬ jeˬ miˇ neh toˆ˗ehˇ jahˇ˗eu nga?

 Nymˬ˗mˇ iˬ nah Miˬyehˇ˗euˬ tsawˇ haˬ gʼawˬ mya lam gʼaˬ, gʼawˬ mya jeˬ lehˇ damˬ˗awˇ lawˇ˗eu meh. Mehˇ nmˇ gʼawˬ mya gʼaˬ maˬ sheuˬ dahˬ dzaˬ lehˇ noeˬ tsehˆ˗awˇ, sheuˬ dahˬ dzaˬ dzeuˇ˗euˬ deuˬ kʼawꞈ zaˬ maˬ geuꞈ siˬ lehˇ noeˬ tsehˆ taˬ˗euˬ meh. Nymˇ jiˇ tiˬ deuˬ na jiˇ yaw awˬ awˬ lehˇ dehꞈ˗eu lehˇ noeˬ tsehˆ taˬ˗euˬ meh. Aˬ yawꞈ maꞈ teu loꞈ˗ehˇ noeˬ tsehˆ taˬ˗eu teu naˇ, Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ gaˇ˗ahˇ kʼaˇ gʼeh nya gaˇ neh mˇ mawꞈ˗eu miˇ neh meh. Aˬ yawꞈ maꞈ yawˬ ha jaˆ˗eu jeˬ˗ahˇ nui kʼahˇ shiˇ˗awˇ, aˬ yawꞈ maꞈ loˬ˗eu yawˬ jeˬ na luꞈ˗ahˇ Yeˬhawˇbaˬ biꞈ nehˬ laꞈ meh lehˇ jah˗eu meh. Toˆ˗ehˇ jah˗eu deuˬ nui ma ya cawˆ ngaˇ laˬ? Maˬ, maˬ ya cawˆ˗a. Aˬ jeˬ miˇ neh ehˇ naˇ, dzeuˇ yaꞈ ngeh Yeˬhawˇbaˬ aˬ yawꞈ˗euˬ gaˇ mˇ zaˬ deuˬ loˬ˗eu jeˬ˗ahˇ aˬ myah luꞈ ngehˬ gʼeh nehˬ˗euˬ meh. Yaw jeˬ ma jeˬ, Yeˬhawˇbaˬ ‘jah˗eu tsawˇ haˬ dawˬ tawˆ luꞈ˗euˬ aˬ da yaw dzahˇ gʼaˬ’ pyeuꞈ˗eu Aˬbyaˬhaˬ˗ahˇ guiˬ lahˬ biꞈ˗euˬ meh.—Loˇmaˆ 4:11.

2. (a) Heˬbyehˇ 11:8-10, 16-ahˇ haw ngeh, Aˬbyaˬhaˬ aˬ jeˬ miˇ neh Uˇlaˆ meuˬ˗ahˇ neh doˆ˗iˇ˗euˬ nga? (b) Heu kawˆ laꞈ kʼoeˇ aˬ dui aˬ jeˬ˗euˬ gaˇ kawˆ˗ahˇ dzaw˗eu nga?

² Aˬbyaˬhaˬ nui ma keuˆ˗eu laꞈ kʼoeˇ saˇ lehˆ ni ya dehꞈ˗eu Uˇlaˆ meuˬ˗ahˇ neh doˆ˗iˇ˗euˬ meh. Aˬ jeˬ miˇ neh? Aˬ yawꞈ “mˬ maˬ maˬ byaˆ zaˇ ziˇ ziꞈ˗eu meuˬ˗ahˇ” dawˬ˗eu miˇ neh meh. (Heˬbyehˇ 11:8-10, 16-ahˇ gui.) “Meuˬ” teu naˇ aˬ jeˬ nga? Aˬbyaˬhaˬ meuˬ teu meuˬ˗ahˇ dawˬ luꞈ ngeh, aˬ jeˬ jeˇ˗euˬ shaˬ zahˬ˗ahˇ ya tahˬ puˬ˗euˬ nga? Aˬ dui Aˬbyaˬhaˬ hawˇ˗eu nymˬ˗mˇ iˬ nah Aˬbyaˬhaˬ˗ahˇ dzaw geuꞈ˗eu deuˬ˗ahˇ neh aˬ jeˬ dzaw geuꞈ nya˗eu nga?

3. Aˬbyaˬhaˬ neh dawˬ˗euˬ meuˬ teu naˇ aˬ jeˬ nga?

³ Aˬbyaˬhaˬ neh dawˬ˗euˬ meuˬ heu naˇ, Miˬyehˇ˗euˬ Miˇkʼahˬ pyeuꞈ meh. Miˇkʼahˬ teu˗ahˇ Yeˬsuˇ Ka li Sahˬpaˬ geuꞈ˗awˇ, aˬ yawꞈ nehˬ˗ehˇ uˆ lahˇ˗eu tseˇ doˆ taˬ˗euˬ Ka li zaˬ 144,000 gʼaˬ jiˇ jawˇ˗eu  meh. Pawˇluˆ Miˇkʼahˬ heu kʼahˬ˗ahˇ ‘dehꞈ luꞈ˗eu Miˬyehˇ˗euˬ meuˬ mˬ taˆ˗euˬ Yeˬluˇsaˬlehˬ meuˬ’ lehˇ kuˇ˗eu meh. (Heˬbyehˇ 12:22; Pah mehˬ˗eu 5:8-10; 14:1) Yeˬsuˇ zaˬ lahˇ deuˬ˗ahˇ Miˬyehˇ˗euˬ Miˇkʼahˬ heu nehˬ˗ehˇ taꞈ leˇ˗awˇ guiˬ lahˬ shaˇ lehˇ mehˬ˗awˇ, Miˬyehˇ nui kʼahˇ shiˇ˗eu jeˬ mˬ kʼoeˇ taˆ mˇ byah˗euˬ loꞈ˗ehˇ, miˇ tsaˬ kʼoeˇ taˆ mˇ byah˗eu gʼaˇ duˬ, Miˇkʼahˬ teu keuˆ le luꞈ˗uˇ lehˇ shaˇ lehˇ jiˇ mehˬ˗eu meh.—Maꞈtehˬ 6:10.

4. Aˇdahˬbeh˗eu 17:1, 2, 6-ahˇ haw ngeh, Aˬbyaˬhaˬ Miˬyehˇ neh saˇ jaˇ dzaˬ taˬ˗euˬ meuˬ nehˬ˗ehˇ taꞈ leˇ˗awˇ aˬ jeˬ jeˇ siˬ nya˗eu nga?

⁴ Aˬbyaˬhaˬ Miˬyehˇ˗euˬ Miˇkʼahˬ nehˬ˗ehˇ taꞈ leˇ˗awˇ yawˬ jeˬ na luꞈ duꞈ yawˇ ni siˬ nya jiˇ ngaˇ laˬ? Maˬ, maˬ siˬ nya˗a. Gaˇ kawˆ heu naˇ yaw myaˬ yaˇ kʼoꞈ “zaꞈ taˬ˗euˬ jeˬ” pyeuꞈ meh. (Eˇpeˇsu 1:8-10; Gawˇlawˇsehˇ 1:26, 27) Ehˇ kʼawꞈ, Aˬbyaˬhaˬ aˬ yawꞈ˗euˬ zaˬ deuˬ uˆ deuˬ tiˬ gʼaˬ na sahˬ paˬ ya geuꞈ meh lehˇ siˬ nya˗eu meh. Aˬ jeˬ miˇ neh ehˇ naˇ, Yeˬhawˇbaˬ gaˇ kawˆ heu nehˬ˗ehˇ taꞈ leˇ˗awˇ aˬ yawꞈ˗ahˇ saˇ jaˇ dzaˬ taˬ˗euˬ miˇ neh meh. (Aˇdahˬbeh˗eu 17:1, 2, 6-ahˇ gui.) Aˬ yawꞈ Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ saˇ jaˇ dawˬ˗ahˇ Miˬyehˇ˗euˬ Miˇkʼahˬ˗ahˇ Sahˬpaˬ geuꞈ˗eu Meˬsiˇya˗ahˇ ya mawˇ˗euˬ gaˇ duˇ gaˇ keuˆ ni jah˗eu meh. Teu miˇ neh, Yeˬsuˇ aˬ yawꞈ˗euˬ saˇ ka˗ahˇ˗euˬ Yuˇdaˆ tsawˇ haˬ deuˬ˗ahˇ “Ngaˇ oe˗eu aˇ nah˗ahˇ ya mawˇ tehꞈ˗a lehˇ noeˬ˗awˇ, naw maꞈ˗euˬ aˬ da Aˬbyaˬhaˬ laˬ kʼaˬ cehˇ˗euˬ meh. Aˬ yawꞈ aˬ diˇ ya mawˇ˗awˇ laˬ kʼaˬ ya cehˇ˗euˬ meh” lehˇ ehˇ nehˬ˗euˬ meh. (Yoˇhaˬ 8:56) Heu gaˇ haw ngeh Aˬbyaˬhaˬ aˬ yawꞈ˗euˬ zaˬ deuˬ uˆ deuˬ tiˬ gʼaˬ na Yeˬhawˇbaˬ neh beh˗euˬ Miˇkʼahˬ˗ahˇ ya keuˬ leˇ ngaˇ lehˇ siˬ nya˗awˇ, aˬ yawꞈ Miˬyehˇ saˇ jaˇ dawˬ teu˗ahˇ mˇ byah˗eu aˇ nah˗ahˇ dawˬ˗euˬ meh.

5. Aˬbyaˬhaˬ Miˬyehˇ beh˗eu meuˬ˗ahˇ dawˬ˗euˬ lehˇ aˬ dui aˬ joˆ˗ehˇ siˬ nya˗eu nga?

⁵ Aˬbyaˬhaˬ Miˬyehˇ beh˗eu meuˬ, maˬ ngeuˇ naˇ Miˇkʼahˬ˗ahˇ dawˬ˗eu lehˇ aˬ joˆ˗ehˇ mˇ mawˇ˗euˬ nga? Aˇ dahˬ beh˗eu jeˬ naˇ, aˬ yawꞈ miˇ kʼahˬ tiˬ kʼahˬ nehˬ˗ehˇ˗iˬ maˬ taꞈ˗eu uˬ taꞈ, tiˬ gaˇ˗iˬ yaw duˬ duˬ˗ehˇ maˬ jawˇ˗a. Aˬ yawꞈ tsawˇ haˬ sahˬ paˬ aˬ geu gʼaˬ˗ahˇ maˬ kaˬ, gʼaˬ maˬ biꞈ˗a. Kʼoeˇ uˬ taꞈ, Aˬbyaˬhaˬ yawˬ ha˗euˬ miˇ kʼahˬ beh˗eu lehˇ jiˇ maˬ leh jeh˗a. Aˬ yawꞈ aˬ myah luꞈ Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ ehˇ dawˬ naˇ haˬ˗awˇ, Yeˬhawˇbaˬ aˬ yawꞈ˗euˬ saˇ jaˇ dawˬ˗ahˇ mˇ byah˗eu aˇ nah˗ahˇ dawˬ˗eu meh. Heu loꞈ˗ehˇ jahˇ˗eu heu naˇ, aˬ yawꞈ Yeˬhawˇbaˬ˗ahˇ aˇ naˆ ni jah˗eu lehˇ mˇ mawˇ˗eu jeˬ pyeuꞈ meh. Aˬ dui Aˬbyaˬhaˬ aˬ jeˬ jeˇ˗euˬ shaˬ zahˬ˗ahˇ ya tahˬ puˬ˗euˬ nga lehˇ haw˗awˇ, aˬ dui aˬ yawꞈ˗euˬ gaˇ kawˆ˗ahˇ neh aˬ jeˬ dzaw geuꞈ nya˗eu nga lehˇ ja sawˇ ma.

6. Uˇlaˆ meuˬ aˬ joˆ˗ehˇ gʼeh˗eu nga?

⁶ Aˬbyaˬhaˬ neh byehˇ dzeh yaꞈ˗euˬ Uˇlaˆ meuˬ teu naˇ, smˇ muiˬ muiˬ dui dui˗awˇ dehꞈ dzaˬ˗eu uˬ taꞈ, guˆ kʼaˇ maˬ za˗eu meuˬ pyeuꞈ meh. Meuˬ teu˗euˬ smˇ pyawˬ luꞈ˗ahˇ huiˬ dui dui˗eu meuˬ lahˇ jaˆ˗awˇ, iˇ cuꞈ caˬ lahˇ taˬ˗euˬ meh. Teu gaˇ˗euˬ meuˬ zaˬ deuˬ naˇ, boꞈ˗eu paw sawˇ˗eu paw nya dui dui˗eu deuˬ pyeuꞈ meh. Meuˬ teu meuˬ˗ahˇ jeˬ gʼaꞈ jeˬ ka mˇ˗eu sahˬ boꞈ deuˬ gʼawˬ mya ni poˆ mawˇ˗euˬ miˇ neh, meuˬ teu meuˬ naˇ jeˬ gaꞈ jeˬ ka mˇ˗eu daˬ ma meuˬ pyeuꞈ nga lehˇ siˬ laˇ˗eu meh. Teu gaˇ˗euˬ iˇ kahˇ deuˬ jiˇ ni tsaˬ byaˆ neh gawˬ taˬ˗awˇ, kaˇ pyawˇ yaw muiˬ˗ehˇ laˆ di taˬ˗euˬ uˬ taꞈ, doeˬ yaw pyuˇ lehꞈ taˬ˗euˬ meh. Tiˬ kahˇ na kuˆ lawˆ tseˇ smˇ tseˇ oeˬ lawˆ laˬ lehˇ jaˆ˗awˇ, kʼaˬ lo neh kʼawˬ taˬ˗euˬ poˆ kaˬ jiˇ tiˬ hmˬ jaˆ˗eu meh.

7. Aˬbyaˬhaˬ Yeˬhawˇbaˬ aˬ yawꞈ˗euˬ nymˇ jiˇ˗ahˇ haw teˬ haw piˇ nehˬ laꞈ meh lehˇ aˬ jeˬ miˇ neh ya jah˗eu nga?

⁷ Aˬbyaˬhaˬ Yeˬhawˇbaˬ aˬ yawꞈ˗euˬ nymˇ jiˇ˗ahˇ haw teˬ haw piˇ nehˬ laꞈ meh lehˇ ya jah˗eu meh. Aˬ jeˬ miˬ neh? Aˬ jeˬ miˇ neh ehˇ naˇ, aˬ yawꞈ maꞈ yaw saˇ saˇ˗ehˇ ya dehꞈ˗awˇ guˆ kʼaˇ maˬ za˗eu Uˇlaˆ meuˬ˗ahˇ byehˇ dzeh yaꞈ˗awˇ, Kaˬnaˬ miˇ kʼahˬ˗ahˇ meuˬ lahˇ maˬ jaˆ gaˇ iˇ cuꞈ maˬ caˬ lahˇ taˬ˗euˬ gaˇ sehˬ gʼawˆ gʼawˆ˗awˇ ya jawˇ˗eu miˇ neh meh. Muiˇ˗eu deuˬ aˬ yawꞈ maꞈ˗ahˇ aˬ myah luꞈ deuˆ laˇ nya˗eu meh.

8. Aˬbyaˬhaˬ aˬ jeˬ˗euˬ shaˬ zahˬ˗ahˇ ya tahˬ puˬ˗euˬ nga?

⁸ Aˬbyaˬhaˬ Miˬyehˇ nui kʼahˇ shiˇ˗eu jeˬ˗ehˇ dehꞈ kʼawꞈ ni, tiˬ poˆ aˬ yawꞈ˗euˬ nymˇ jiˇ˗ahˇ mˇ cu˗eu shaˬ laˇ˗euˬ meh. Yeˬhawˇbaˬ neh bi iˇ˗euˬ miˇ kʼahˬ˗ahˇ mehꞈ˗eu shuꞈ˗eu jeˬ keuˆ le˗euˬ miˇ neh, aˬ yawꞈ pehˬ Iˇjiˇtuˆ miˇ kʼahˬ˗ahˇ tiˬ kʼehˬ tiˬ yamˬ cehˆ jawˇ˗iˇ˗eu lehˇ noeˬ tsehˆ˗euˬ meh. Teu gaˇ jawˇ ngeh Iˇjiˇtuˆ˗euˬ sahˬ paˬ Paˬlawˇ Aˬbyaˬhaˬ˗euˬ miˬ zaˬ˗ahˇ yuˇ geuꞈ˗euˬ meh. Shaˇ noeˬ haw sheˇ, Aˬbyaˬhaˬ aˬ yawꞈ˗euˬ miˬ zaˬ maˬ za kʼoꞈ˗euˬ yaw kaˬ˗ahˇ aˇ naˆ ni shaˬ zahˬ mˇ paˬ nga lehˇ! Yeˬhawˇbaˬ Paˬlawˇ˗ahˇ Saˬlaˇ bi biꞈ kʼoꞈ˗euˬ meh.—Aˇdahˬbeh˗eu 12:10-19.

9. Aˬbyaˬhaˬ˗euˬ nymˇ jiˇ laꞈ kʼoeˇ aˬ jeˬ˗euˬ gaˇ kawˆ jaˆ˗eu nga?

⁹ Aˬbyaˬhaˬ˗euˬ nymˇ jiˇ laꞈ kʼoeˇ kʼawꞈ gaˇ kawˆ jaˆ˗eu meh. Aˬbyaˬhaˬ gaˬ˗eu miˬ zaˬ Saˬlaˇ zaˬ maˬ jawˇ le˗eu miˇ neh, yaw myaˬ kʼoꞈ shaˬ zahˬ mˇ˗euˬ meh. Teu miˇ neh, aˇ nah naˇ Saˬlaˇ aˬ yawꞈ maꞈ˗euˬ gʼaˇ duˬ zaˬ bi baw nehˬ˗eu lehˇ zaˬ kʼaˆ Haˬgaˬlaˇ˗ahˇ Aˬbyaˬhaˬ˗euˬ laꞈ˗ahˇ a nehˬ˗euˬ meh. Haˬgaˬlaˇ Iˇshaˬmeˬlaˇ pi leˇ ngeh, Saˬlaˇ˗ahˇ yaw zeu maˬ baw ni gʼeh˗eu meh. Gaˇ kawˆ teu Saˬlaˇ Haˬgaˬlaˇ˗ahˇ iˇ kahˇ˗ahˇ neh teh doˆ gaˇ keuˆ ni doeˇ laˇ˗euˬ meh.—Aˇdahˬbeh˗eu 16:1-6.

10. Aˬbyaˬhaˬ Yeˬhawˇbaˬ˗ahˇ nui ma taˬ˗eu jeˬ˗ahˇ lawˬ haw laˇ nya˗eu aˬ jeˬ˗euˬ gaˇ kawˆ˗ahˇ ya tahˬ puˬ˗euˬ nga?

¹⁰ Aˇ nah naˇ Saˬlaˇ jiˇ zaˬ tsehˆ leˇ˗awˇ aˬ li tiˬ li baw˗euˬ meh. Aˬ li teu li˗ahˇ Iˇtsaˆ lehˇ myahˇ nehˬ˗euˬ meh. Aˬbyaˬhaˬ aˬ li nyiˬ li luꞈ˗ahˇ gaˬ dui dui˗eu meh. Ehˇ kʼawꞈ Iˇshaˬmeˬlaˇ Iˇtsaˆ˗ahˇ cehꞈ lehꞈ ka˗eu miˇ neh, Aˬbyaˬhaˬ maˬ teh dzeh mawꞈ kʼawꞈ, Iˇshaˬmeˬlaˇ hawˇ˗eu Haˬgaˬlaˇ aˬ yawꞈ nyaꞈ ma zaˬ˗ahˇ teh dzeh˗euˬ meh. (Aˇdahˬbeh˗eu 21:9-14) Teu gaˇ neh yaw myaˬ kʼoꞈ naˇ, Yeˬhawˇbaˬ Aˬbyaˬhaˬ˗ahˇ Iˇtsaˆ lawˇ nehˬ laꞈ lehˇ shaˇ˗euˬ meh. (Aˇdahˬbeh˗eu 22:1, 2; Heˬbyehˇ 11:17-19) Gaˇ kawˆ heu nyiˬ kawˆ luꞈ˗ahˇ Aˬbyaˬhaˬ zaˬ deuˬ uˆ deuˬ nehˬ˗ehˇ taꞈ leˇ˗awˇ Yeˬhawˇbaˬ neh saˇ jaˇ dzaˬ taˬ˗euˬ jeˬ byah laˇ meh lehˇ ya jah˗eu meh.

11. Aˬbyaˬhaˬ aˬ jeˬ miˇ neh nui ma gʼawˬ mahˇ ni taˬ˗awˇ Yeˬhawˇbaˬ˗ahˇ ya dawˬ˗eu nga?

¹¹ Teu ngeh yamˬ˗ahˇ Aˬbyaˬhaˬ Yeˬhawˇbaˬ˗ahˇ nui ma gʼawˬ mahˇ ni dawˬ˗eu gaˇ kawˆ ya dzaw˗euˬ meh. Uˇlaˆ meuˬ˗ahˇ neh doˆ˗iˇ ngeh, Aˬbyaˬhaˬ aˇ kʼoꞈ 70 kʼoꞈ dzehˬ˗iˇ˗euˬ gaˇ duˇ˗eu meh. (Aˇdahˬbeh˗eu 11:31–12:4) Aˬ yawꞈ Kaˬnaˬ miˇ kʼahˬ doe ni 100 kʼoꞈ ehˇ gʼaˬ ni sehˬ gʼawˆ gʼawˆ gʼawˆ˗ehˇ dehꞈ˗awˇ, 175 kʼoꞈ kʼawˆ laˇ ngeh˗aˬ shiˇ˗euˬ meh. (Aˇdahˬbeh˗eu 25:7) Aˬbyaˬhaˬ Yeˬhawˇbaˬ neh aˬ yawꞈ˗euˬ zaˬ deuˬ uˆ deuˬ˗ahˇ miˇ kʼahˬ biꞈ ma lehˇ saˇ jaˇ dzaˬ taˬ˗euˬ dawˬ kʼoeˇ byah laˇ gaˇ maˬ ya mawˇ˗euˬ uˬ taꞈ, Miˬyehˇ˗euˬ Miˇkʼahˬ beh ngeh keuˆ ni jiˇ maˬ ya dehꞈ˗aˬ. Toˆ˗ehˇ gʼeh kʼawꞈ, Aˬbyaˬhaˬ laˬ kʼaˬ tiˬ cehˇ dehꞈ˗awˇ “aˬ yawꞈ mawˬ dui dui laˇ˗awˇ, aˇ yamˬ tsaˬ ngeh ziˇ jiˇ˗euˬ meh” lehˇ Jaˇliꞈ˗ahˇ ehˇ taˬ˗euˬ meh. (Aˇdahˬbeh˗eu 25:8) Aˬbyaˬhaˬ dehꞈ ziˇ laꞈ kʼoeˇ shaˬ zahˬ gʼawˬ mya jeˬ˗ahˇ ya tahˬ puˬ  kʼawꞈ, nui jah ziꞈ dah ni gʼeh˗awˇ Yeˬhawˇbaˬ˗ahˇ nui ma keuˆ˗eu laꞈ kʼoeˇ dawˬ˗euˬ meh. Aˬ yawꞈ aˬ jeˬ miˇ neh Yeˬhawˇbaˬ˗ahˇ dawˬ nya˗euˬ nga? Aˬ jeˬ miˇ neh ehˇ naˇ, aˬ yawꞈ tiˬ ziˇ Yeˬhawˇbaˬ aˬ yawꞈ˗ahˇ ngehˬ gʼeh˗awˇ, aˬ yawꞈ nehˬ˗ehˇ cawˬ cawˬ˗euˬ miˇ neh meh.—Aˇdahˬbeh˗eu 15:1; Iˇsaˬyaˇ 41:8; Yaˬkoˆ 2:22, 23.

12. Aˬ dui aˬ jeˬ˗ahˇ dawˬ luꞈ˗eu nga? Aˬ dui aˬ jeˬ˗euˬ gaˇ kawˆ˗ahˇ haw˗eu lehˇ gʼeh˗eu nga?

¹² Aˬbyaˬhaˬ˗ahˇ duˇ ni aˬ dui jiˇ mˬ maˬ maˬ byaˆ zaˇ ziˇ ziꞈ˗eu meuˬ˗ahˇ dawˬ luꞈ˗eu ma. Ehˇ kʼawꞈ aˬ dui meuˬ teu hmˬ beh laˇ gaˇ dawˬ˗eu maˬ ngeuˇ. Miˬyehˇ˗euˬ Miˇkʼahˬ 1914 kʼoꞈ˗ahˇ neh naˇ beh˗awˇ mˇ kʼoeˇ taˆ tiˬ byah tiˬ loꞈ uˆ lahˇ luꞈ˗eu meh. (Pah mehˬ˗eu 12:7-10) Aˬ dui Miˬyehˇ˗euˬ Miˇkʼahˬ miˇ tsaˬ kʼoeˇ taˆ tiˬ byah tiˬ loꞈ uˆ lahˇ le gaˇ dawˬ luꞈ˗eu ma. Teu maˬ keuˆ laˇ˗euˬ yaw kaˬ˗ahˇ aˬ dui jiˇ Aˬbyaˬhaˬ hawˇ˗eu Saˬlaˇ loꞈ˗ehˇ shaˬ zahˬ gʼawˬ mya jeˬ˗ahˇ ya tahˬ puˬ˗eu meh. Nymˬ˗mˇ iˬ nah˗euˬ Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ gaˇ mˇ zaˬ deuˬ Aˬbyaˬhaˬ˗ahˇ dzaw geuꞈ luꞈ˗eu meh. Loꞈ˗eu nymˇgoˇ laꞈ kʼoeˇ ahˇ˗eu aˬ yawꞈ maꞈ˗euˬ gaˇ kawˆ teu naˇ, aˬ yawꞈ maꞈ Aˬbyaˬhaˬ hawˇ˗eu Saˬlaˇ loꞈ˗ehˇ nui jah ziꞈ˗awˇ nui ma gʼawˬ mahˇ ni Yeˬhawˇbaˬ˗ahˇ dawˬ˗eu lehˇ siˬ laˇ˗eu meh. Aˬ dui aˬ yawꞈ maꞈ˗euˬ gaˇ kawˆ˗ahˇ haw˗awˇ aˬ yawꞈ maꞈ˗ahˇ aˬ jeˬ dzaw geuꞈ nya˗eu nga lehˇ haw kaˇ˗euˇ.

13. Aˬ dui mehˇ nmˇ Beˬ˗uˬ Gʼawˇdehˬ˗euˬ gaˇ kawˆ˗ahˇ neh aˬ jeˬ ya siˬ˗euˬ nga?

¹³ Nui ma keuˆ˗eu laꞈ kʼoeˇ damˬ nehˬ lawˇ nehˬ. Aˬ dui dehꞈ ziˇ laꞈ kʼoeˇ Miˬyehˇ˗euˬ Miˇkʼahˬ˗ahˇ naˬ ba tiꞈ taˬ mawꞈ naˇ, Miˬyehˇ nui kʼahˇ bi shiˇ˗eu gʼaˇ duˬ, Aˬbyaˬhaˬ loꞈ˗ehˇ nui ma keuˆ˗eu laꞈ kʼoeˇ ya damˬ ya lawˇ nehˬ˗eu meh. (Maꞈtehˬ 6:33; Maˬkuˆ 10:28-30) Aˬ dui mehˇ nmˇ Beˬ˗uˬ Gʼawˇdehˬ˗euˬ gaˇ kawˆ˗ahˇ haw kaˇ˗euˇ. b Beˬ˗uˬ 1942 kʼoꞈ˗ahˇ Aˬmeˬliˇkaˬ miˇ kʼahˬ sahˬ boꞈ dzaw goˇ˗eu dzaw nymˇ˗ahˇ tsoˆ˗eu paw dzaw jiˇ˗euˬ li ma za˗eu keuˆ laˇ˗euˬ gaˇ Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ Saˇ kiˇ deuˬ nehˬ˗ehˇ Jaˇliꞈ dzaw˗euˬ meh. Beˬ˗uˬ tsoˆ˗eu paw dzaw jiˇ gʼaˬ ngeh aˬ yawꞈ˗euˬ saˬ laˬ aˬ yawꞈ˗ahˇ gaˇ yaw muiˬ tiˬ hmˬ poˆ nehˬ˗euˬ meh. Ehˇ kʼawꞈ, aˬ yawꞈ laꞈ maˬ daˬ˗eu uˬ taꞈ, aˬ yawꞈ saˬ laˬ˗ahˇ aˬ yawꞈ Miˬyehˇ gaˇ tiˬ byah tiˬ loꞈ mˇ˗eu gʼaˇ duˬ pyuˇ gʼawˬ mya ni za laˇ˗eu gaˇ˗ahˇ laꞈ maˬ daˬ˗eu gaˇ kawˆ dzawˇ nehˬ˗euˬ meh. Tiˬ kʼehˬ naˇ yehˇ ya geuꞈ˗eu paˇ keuˆ laˇ˗euˬ meh. Ehˇ kʼawꞈ aˬ yawꞈ maˬ geuꞈ˗iˇ˗eu miˇ neh, dawˬlaˬ 10,000 ya doˆ˗awˇ  tawˬ˗ahˇ ngaˬ kʼoꞈ ya uˇ˗iˇ˗eu meh. Ehˇ kʼawꞈ, smˇ kʼoꞈ uˇ gʼaˬ naˇ aˬ yawꞈ ya doˆ laˇ˗euˬ meh. Aˇ nah naˇ aˬ yawꞈ Giˇlaˆ dzaw nymˇ˗ahˇ ya iˇ˗awˇ, Ehˇpa˗li kaˆ paw miˇshaˬnaˬliˬ ya geuꞈ˗iˇ˗euˬ meh. Aˇ nah naˇ aˬ yawꞈ Iˇbaˬ nehˬ˗ehˇ sheuˬ dahˬ dzaˬ˗awˇ, Ehˇpa˗li kaˆ˗ahˇ leh jeh˗awˇ tiˬ kawˆ loꞈ˗ehˇ Miˬyehˇ˗euˬ gaˇ mˇ˗euˬ meh. Aˇ nah naˇ Beˬ˗uˬ aˬ yawꞈ˗euˬ aˬ ma˗ahˇ bo saˆ˗eu gʼaˇ duˬ, Aˬmeˬliˇkaˬ˗ahˇ paˇ gʼoꞈ laˇ˗euˬ meh. “Ngaˬ˗ahˇ Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ gaˇ˗ahˇ 70 kʼoꞈ dzehˬ ni ya mˇ˗euˬ gaˇ noeˬ doˆ laˇ naˇ, myaˆ biˇ doˆ le nya. Yeˬhawˇbaˬ ngaˬ˗ahˇ aˬ yawꞈ˗euˬ gaˇ˗ahˇ jeˬ hu taˬ˗awˇ mˇ ni gaˇ ma pah mehˬ nehˬ laꞈ˗eu miˇ neh, guiˬ lahˬ huiˬ dui dui miˇ˗a” lehˇ Beˬ˗uˬ ehˇ˗eu meh. Nawˇ tawˇ neh Miˬyehˇ˗euˬ gaˇ˗ahˇ jeˬ huˬ taˬ˗awˇ mˇ nya ma loˇ?

14-15. Aˬ dui mehˇ nmˇ Aˬpoˇ˗suiꞈtoˇliˬdiˬ˗suiꞈ˗euˬ gaˇ kawˆ˗ahˇ neh aˬ jeˬ ya siˬ˗euˬ nga?

¹⁴ Shaˬ zahˬ maˬ jaˆ˗eu dehꞈ ziˇ˗ahˇ taˬ noeˬ tmˬ. Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ gaˇ˗ahˇ dehꞈ ziˇ daˬ˗awˇ mˇ˗euˬ deuˬ kʼawꞈ ni, shaˬ zahˬ˗ahˇ ya tahˬ puˬ˗euˬ lehˇ aˬ dui Aˬbyaˬhaˬ˗euˬ gaˇ kawˆ˗ahˇ neh ya siˬ˗euˬ ma. (Yaˬkoˆ 1:2; 1 Beˬtuˆluˆ 5:9) Mehˇ nmˇ Aˬliˇ˗suiꞈtoˇteꞈliˇ˗suiꞈ Aˬpoˇ˗suiꞈtoˇliˬdiˬ˗suiꞈ gaˇ kawˆ heu˗ahˇ ya tahˬ puˬ˗euˬ meh. c Aˬ yawꞈ 1946 kʼoꞈ˗ahˇ Gaˬliˇ miˇ kʼahˬ˗ahˇ iˇ cuꞈ shawˇ˗euˬ meh. 1952 kʼoꞈ˗ahˇ aˬ yawꞈ nehˬ˗ehˇ aˇ pyaˇ daˬ taˬ˗euˬ jeˬ duˇ leˇ˗eu mehˇ nmˇ Ehˆleˇniˬ nehˬ˗ehˇ mawˇ neˇ aˬ coeˇ kʼaˇ˗euˬ meh. Teu gaˇ neh tiˬ kʼehˬ naˇ Ehˆleˇniˬ jawˇ saˇ maˬ doˆ ni pyeuꞈ laˇ˗awˇ, aˬ yawꞈ˗euˬ iˇ nmꞈ˗ahˇ shaˬ dzehˬ ahˇ nga lehˇ ya siˬ˗euˬ meh. Shaˬ dzehˬ teu˗ahˇ paˇ yehˬ dzeh˗euˬ kʼawꞈ, sheuˬ dahˬ dzaˬ dzeuˇ˗euˬ myaˆ kʼoꞈ naˇ, paˇ doˆ kʼoꞈ laˇ˗euˬ meh. Teu miˇ neh, saˬ laˬ gʼoˬ neh dzaˇ˗iˬ tiˬ poˆ paˇ yehˬ dzehˬ ngeh, aˬ yawꞈ˗euˬ gʼawˇ mawˇ tiˬ tsehˆ na shiˇ˗awˇ dawˬ yaw kʼaˆ˗ehˇ maˬ paˇ ngehˬ nya ni pyeuꞈ˗iˇ˗euˬ meh. Aˬ yawꞈ jawˇ saˇ maˬ paˇ doˆ gaˇ, miˇ kʼahˬ sahˬ paˬ sahˬ ma deuˬ kʼehˬ laˇ kʼaˆ laˇ kʼawꞈ, Miˬyehˇ˗euˬ gaˇ˗ahˇ leh jeh˗eu laꞈ kʼoeˇ mˇ daˆ leꞈ˗euˬ meh.

¹⁵ Mehˇ nmˇ Aˬliˇ˗suiꞈtoˇteꞈliˇ˗suiꞈ aˬ yawꞈ˗euˬ miˬ zaˬ˗ahˇ 30 kʼoꞈ bo saˆ˗euˬ meh. Kʼoeˇ naˇ, aˬ yawꞈ aˇ muˇ˗ahˇ sheuˬ gʼeh˗eu gʼaˬ pyeuꞈ˗eu uˬ taꞈ, smˬ nah mehˬ bawˬ˗euˬ gawˬmiˬtiꞈ laꞈ kʼoeˇ˗euˬ tiˬ gʼaˬ jiˇ pyeuꞈ˗awˇ huiˬ˗eu mehˬ bawˬ˗euˬ Bawˬdzaˬnymˇ tiˬ hmˬ tsoˆ gaˇ jiˇ caw ba˗iˇ˗euˬ meh. 1987 kʼoꞈ˗ahˇ Ehˆleˇniˬ tsaꞈ gaˬ luꞈ ngeh maˬ yehˆ maˇ yehꞈ˗ehˇ shmˇ laˇ oˆ oˆ ma neh bi ga deh˗awˇ smˇ kʼoꞈ byah ni maˬ noeˬ ni ga˗awˇ shiˇ˗euˬ meh. Mehˇ nmˇ Aˬliˇ˗suiꞈtoˇteꞈliˇ˗suiꞈ ehˇ˗eu, “Dzeuˇ laꞈ˗euˬ aˇ nah aˇ yamˬ heu laꞈ kʼoeˇ shaˬ˗eu zahˬ˗eu jeˬ, lawˬ haw laˇ˗eu jeˬ, maˬ noeˬ˗euˬ gaˇ pyeuꞈ laˇ˗eu jeˬ, heu  deuˬ˗ahˇ ya tahˬ puˬ˗eu miˇ neh maˬcoˬ˗iˇ˗eu gʼaˇ duˬ, ngaˇ yaw kʼaˆ˗ehˇ ya leh jeh˗eu meh. Ehˇ kʼawꞈ, Yeˬhawˇbaˬ ngaˬ˗ahˇ shaˬ zahˬ heu deuˬ˗ahˇ dzeuˇ˗iˇ nya ni loˬ˗eu gʼaˬ aˬ myah luꞈ biꞈ nehˬ laꞈ˗eu meh.” (Ja ceuˬ 94:18, 19) Yeˬhawˇbaˬ aˬ dui shaˬ zahˬ gʼawˬ mya jeˬ jaˆ kʼawꞈ, aˬ yawꞈ˗euˬ gaˇ˗ahˇ leh jeh˗awˇ mˇ˗eu deuˬ˗ahˇ gaˬ˗eu meh.

16. Mehˇ nmˇ Naw aˬ yawꞈ˗euˬ miˬ zaˬ˗ahˇ aˬ jeˬ muiˬ˗eu nui noeˬ nui duˇ biꞈ˗euˬ nga?

¹⁶ Mehˬ hu paw jaˆ˗eu jeˬ˗ahˇ haw tsoˆ taˬ. Aˬbyaˬhaˬ mehˬ hu paw Yeˬhawˇbaˬ aˬ yawꞈ˗ahˇ biꞈ˗eu laꞈ sawˬ˗ahˇ haw tsoˆ taˬ˗eu miˇ neh, shaˬ zahˬ˗ahˇ kamˬ daˬ nya˗euˬ meh. Mehˇ nmˇ Awˇdaˬ˗leˬ Haiˇ mehˬ hu paw jaˆ˗eu jeˬ˗ahˇ haw tsoˆ taˬ˗euˬ meh. Aˬ yawꞈ˗euˬ kʼaˬ dzeˇ zaˬ aˇ dahˬ beh˗eu gʼaˬ pyeuꞈ˗eu mehˇ nmˇ Naˬdaˬ Naw, kiꞈsaˬ (ma le) naˇ gawˇ neh shiˇ˗awˇ, aˬ yawꞈ˗euˬ kʼaˬ dzeˇ zaˬ nyiˬ gʼaˬ aˬ yawꞈ gʼaˬ pyeuꞈ˗eu mehˇ nmˇ Gaˬ˗le Haiˇ jiˇ nui ngehˇ naˇ gawˇ naˇ˗eu meh. d Mehˇ nmˇ Awˇdaˬ˗leˬ Haiˇ mehˇ nmˇ Naw shiˇ˗eu peh laˇ ngeh ngehˬ˗euˬ dawˬ kʼoeˇ aˬ yawꞈ˗ahˇ caw ba dui dui nya lehˇ ehˇ˗eu meh. Awˇdaˬ˗leˬ ehˇ˗eu, “Naˬdaˬ ngaˬ˗ahˇ aˬ dui shiˇ dzeuˇ naˇ, aˬ dui˗euˬ noeˬ tmˬ˗eu jeˬ yaw duˬ baw˗awˇ, naˇ naˇ gawˇ gawˇ˗ehˇ maˬ paˇ ya shaˬ meh lehˇ ehˇ˗awˇ mehˬ hu paw jaˆ˗eu nawˬ˗euˬ laꞈ sawˬ˗ahˇ haw tsoˆ taˬ lehˇ ehˇ˗eu uˬ taꞈ, gaˇ myaˬ myaˬ˗ehˇ jawˇ, nawˬ˗euˬ dehꞈ ziˇ aˬ cawˬ˗ahˇ tiˬ jeˬ paˬ caw ba gaˇ leh jeh. Toˆ˗ehˇ naˇ nawˇ laˬ kʼaˬ cehˇ˗eu jeˬ˗ahˇ ya mawˇ meh lehˇ ehˇ˗eu meh.”—Loˇmaˆ 12:12.

17. (a) Aˬ dui mehˬ hu paw jaˆ˗eu jeˬ˗ahˇ aˬ jeˬ baˬ da neh haw tsoˆ taˬ paˬ˗ehˇ gʼeh˗eu nga? (b) Miˇkaˬ 7:7 laꞈ kʼoeˇ˗euˬ dawˬ˗ahˇ mˇ caw˗eu heu naˇ, mehˬ hu paw guiˬ lahˬ˗ahˇ za ni aˬ joˆ˗ehˇ caw ba nehˬ˗eu nga?

¹⁷ Nymˬ˗mˇ ngehˬ˗ehˇ dzehˬ aˬ dui mehˬ hu paw jaˆ˗eu jeˬ˗ahˇ haw tsoˆ taˬ paˬ˗ehˇ gʼeh˗eu meh. Nymˬ˗mˇ iˬ nah miˇ tsaˬ kʼoeˇ taˆ pyeuꞈ luꞈ˗eu jeˬ˗ahˇ haw ngeh, aˬ dui aˇ saˬ saˬ˗eu aˇ nah aˇ yamˬ˗euˬ jiˇ leˇ dzaˬ˗ahˇ jawˇ luꞈ˗eu lehˇ siˬ laˇ˗eu meh. Gʼawˬ myahˇ maˬ gʼeh˗ehˇ aˬ dui mˬ maˬ maˬ byaˆ zaˇ ziˇ ziꞈ˗eu meuˬ miˇ tsaˬ heu siˬ˗ahˇ tiˬ byah tiˬ loꞈ uˆ lahˇ le gaˇ dawˬ˗eu maˬ paˇ loˬ meh. Teu ngeh aˬ dui guiˬ lahˬ gʼawˬ mya jeˬ za˗eu meh. Teu laꞈ kʼoeˇ neh tiˬ jeˬ naˇ shiˇ dzeuˇ˗euˬ aˬ dui gaˬ˗eu deuˬ gʼoꞈ dehꞈ laˇ gaˇ ya mawˇ˗eu heu meh. Teu ngeh yamˬ˗ahˇ Yeˬhawˇbaˬ Aˬbyaˬhaˬ˗ahˇ laꞈ sawˬ biꞈ˗eu meh. Teu naˇ aˬ yawꞈ jah˗eu jeˬ ziꞈ˗awˇ nui ma gʼawˬ mahˇ ni Yeˬhawˇbaˬ˗ahˇ dawˬ˗euˬ miˇ neh meh. Aˬbyaˬhaˬ pehˬ˗euˬ nymˇ jiˇ mehˬ hu paw miˇ tsaˬ kʼoeˇ taˆ ya gʼoꞈ dehꞈ laˇ˗eu meh. Nawˇ aˬ yawꞈ maꞈ˗ahˇ ha˗eu gʼaˇ duˬ teu gaˇ jawˇ luꞈ ma laˬ? Nawˇ kʼawꞈ Aˬbyaˬhaˬ loꞈ˗ehˇ Miˬyehˇ˗euˬ Miˇkʼahˬ gʼaˇ duˬ damˬ nehˬ lawˇ nehˬ˗awˇ, shaˬ zahˬ jaˆ kʼawꞈ jah˗eu jeˬ ziꞈ˗awˇ Yeˬhawˇbaˬ˗ahˇ nui ma gʼawˬ mahˇ ni dawˬ naˇ, nawˇ jiˇ teu gaˇ ya jawˇ tehꞈ˗a.—Miˇkaˬ 7:7-ahˇ gui.