1. ¿Achkë jojun ma kibʼanon ta qachʼalal, y achkë rma?

PA QAQʼIJ komä, kan pa millón chkë ri qachʼalal ma kibʼanon ta jojun ri nkajoʼ ryeʼ nkiʼän. Jojun tzʼetbʼäl. Ye kʼïy kiyaʼon chwäch kan ma yekʼleʼ ta. Ye kʼo ye kʼlan taq winäq kibʼin chë ma xkejeʼ ta kalkʼwal. Y ye kʼïy familias kikʼwan jun kʼaslemal ri ma kan ta achkë rubʼanik. Jontir ryeʼ kibʼanon riʼ rma nkajoʼ nkiʼän jontir ri kʼo pa kiqʼaʼ rchë nkiyaʼ ruqʼij Jehová. Ryeʼ kan kiʼ kikʼuʼx kibʼanon chqä kikʼuqbʼan kikʼuʼx chë xtyaʼöx jontir ri xtkʼatzin chkë rma Jehová. Y ryä kan ma xkeruyaʼ ta qa ri qachʼalal riʼ. ¿Achkë rma kan qakʼuqbʼan qakʼuʼx chë xtbʼanatäj riʼ? Rma ojer, Dios chqä xeruchajij ri rusamajelaʼ. Jun chkë riʼ ya riʼ Abrahán, «ri kitataʼ jontir ri kʼo kikʼuqbʼäl kʼuʼx» (Rom. 4:11).

2. a) Achiʼel nuʼij Hebreos 11:8 kʼa 10 chqä 16, ¿achkë rma Abrahán ma xkʼewaj ta xyaʼ qa ri tinamït Ur? b) ¿Achkë xtqatzʼët chpan re tjonïk reʼ?

² Chpan ri tinamït Ur, Abrahán rukʼwan wä jun bʼeyomaläj kʼaslemal. Ye kʼa ryä ma xkʼewaj ta xyaʼ qa jontir riʼ. ¿Achkë rma? Rma ruyoʼen wä «ri tinamït ri kan kuw ruxeʼel» (taskʼij ruwäch Hebreos 11:8-10, 16). ¿Achkë chë tinamït riʼ? ¿Achkë kʼayewal xeruqʼaxaj Abrahán loman xyoʼej xyak ri tinamït riʼ? Y ¿achkë rubʼanik nqakʼän qanaʼoj chrij Abrahán chqä chkij ri qachʼalal ri xkikʼän kinaʼoj chrij? Chpan re tjonïk reʼ xkeqʼalajsäx ri kʼutunïk riʼ.

3. ¿Achkë riʼ «ri tinamït» ri ruyoʼen wä Abrahán?

³ Ri tinamït ri ruyoʼen wä Abrahán ya riʼ ri Ruqʼatbʼäl Tzij Dios. Chpan ri Qʼatbʼäl Tzij riʼ, ye kʼo Jesucristo chqä ri 144,000 cristianos ri yechaʼon rchë yebʼä chkaj. Pablo xuʼij chë ri Qʼatbʼäl  Tzij riʼ ya riʼ ri «rutinamit ri kʼaslïk Dios —ri Jerusalén rchë chkaj—» (Heb. 12:22; Apoc. 5:8-10; 14:1). Jesús xkʼüt chkiwäch ri rutzeqelbʼëy chë tkikʼutuj chë tpë ri Qʼatbʼäl Tzij riʼ rchë nbʼan ri ruraybʼal Dios «achiʼel chlaʼ chkaj, ke riʼ chqä chwäch le Ruwachʼulew» (Mat. 6:10).

4. Achiʼel nuʼij Génesis 17:1, 2 chqä 6, ¿achkë retaman wä Abrahán chrij ri tinamït o ri Qʼatbʼäl Tzij ri rutzjun wä qa Dios che rä?

⁴ Abrahán ma retaman ta wä achkë rubʼanik xtsamäj ri Ruqʼatbʼäl Tzij Dios. Kan pa ciento chë junaʼ, majun achkë xtaman riʼ (Efes. 1:8-10; Col. 1:26, 27). Ye kʼa ryä retaman wä chë jojun chkë ri rujatzul xkeʼok qʼatöy taq tzij, rma ya riʼ wä xtzüj Jehová che rä (taskʼij ruwäch Génesis 17:1, 2, 6). Abrahán kan kowan xkʼuqbʼaʼ rukʼuʼx chrij ri xtzüj Dios che rä. Riʼ xuʼän chë achiʼel ta kan xtzʼët ri chaʼon rma Dios o ri Mesías ri xttok wä Qʼatöy Tzij pa Ruqʼatbʼäl Tzij Dios. Rma riʼ, Jesús xuʼij chkë ri judíos: «Abrahán, ri itataʼ rïx, kan kowan xel rukʼuʼx taq xchʼöbʼ chë xtbʼerutzʼetaʼ na ri qʼij ri xkipë rïn, y kan xtzʼët y kan xel rukʼuʼx» (Juan 8:56). Nqʼalajin kʼa chë Abrahán retaman wä chë ri rujatzul xkeʼok wä chpan jun Qʼatbʼäl Tzij ri xtbʼan rma Jehová, y kan ruyaʼon wä chwäch ran chë xtyoʼej kʼa taq Jehová xtuʼän ri xtzüj.

5. ¿Achkë rma qataman chë Abrahán ruyoʼen wä «ri tinamït» ri xtbʼan wä rma Dios?

⁵ ¿Achkë rubʼanik xkʼüt Abrahán chë ruyoʼen wä «ri tinamït» —o ri Qʼatbʼäl Tzij— ri xtbʼan wä rma Dios? Naʼäy, ma xok ta ruwinaq jun qʼatbʼäl tzij o jun tinamït ri kʼo chwäch le Ruwachʼulew chqä ma xyüj ta riʼ rkʼë jun qʼatöy tzij. Rukaʼn, ma xkanuj ta rubʼanik rchë xuʼän jun ruqʼatbʼäl tzij ryä. Pa rukʼexel riʼ, ronojel mul xnman tzij chqä xyoʼej chë Jehová nuʼän ri xtzüj che rä. Ke riʼ xkʼüt chë kan kowan wä rukʼuqbʼäl kʼuʼx chrij Dios. Tqatzʼetaʼ achkë kʼayewal xerïl chqä achkë nqatamaj qa chrij ri tzʼetbʼäl xyaʼ qa chqawäch.

6. ¿Achkë wä rubʼanik ri tinamït Ur?

⁶ Ri tinamït ri akuchï xel wä äl Abrahán kan ütz wä rchë yajeʼ chpan. ¿Achkë rma? Ri tinamït riʼ kʼo wä jun mamaʼ tzʼaq chrij, y chkiwäch oxiʼ peraj rchë ri tzʼaq riʼ kʼo wä jun mamaʼ jül ri ma nuyaʼ ta wä qʼij chkë ri kikʼulel yeqʼax. Chqä ri winäq chpan ri tinamït riʼ yekowin wä yetzʼibʼan chqä kʼo wä kitamabʼal  chrij ri matemáticas. Y rma yebʼan wä kʼayij chpan ri tinamït, ri winäq riʼ kʼo wä kibʼeyomal chqä. Qataman riʼ rma jojun arqueólogos kilon jojun wuj ri nkikʼüt ri kʼayij xekiʼän. Chpan chqä ri tinamït riʼ kʼo wä jaʼäl taq jay ri ye bʼanon rkʼë ladrillos chqä säq wä ki-color. Jojun chkë ri jay riʼ kʼo wä 13 o 14 cuartos chkipan, y ri ruwäch jay kikʼë wä abʼäj bʼanon wä.

7. ¿Achkë rma Abrahán kʼo wä chë xkʼuqbʼaʼ rukʼuʼx chë Jehová xtchajij ryä chqä ri ru-familia?

⁷ Abrahán kʼo wä chë xkʼuqbʼaʼ rukʼuʼx chë Jehová xtchajij ryä chqä ru-familia. ¿Achkë rma? Tnatäj chqë chë ryä chqä Sara, ri rixjayil, xkiyaʼ qa ri utziläj kachoch pa tinamït Ur rchë chë xa chkipan jay ri ye bʼanon rkʼë tzyäq xejeʼ wä. Chqä xa chwäch liʼan taq ulew xejeʼ wä chpan ri tinamït Canaán, ri akuchï majun ta wä tzʼaq chkij. Xqʼalajin chë achiʼel ta majun achkë yetoʼö chkiwäch ri winäq ri itzel wä nkinaʼ chkë.

8. ¿Achkë kʼayewal xqʼaxaj Abrahán jun tiempo?

⁸ Tapeʼ Abrahán xnmaj rutzij Dios, kʼo jmul majun ta wä chik achkë xyaʼ chkë ri ru-familia rchë xerutzüq, rma chwäch ri tinamït ri akuchï xtaq wä rma Jehová, xpë jun nimaläj wayjal. Rma riʼ, ryä kʼo chë xerukʼwaj äl ru-familia kʼa Egipto jun tiempo. Y taq kʼo wä Egipto, faraón, ri qʼatöy tzij rchë ri tinamït riʼ, xmäj äl Sara che rä. Kantzij na wä chë Abrahán kan janina xchʼpü rukʼuʼx chrij ri rixjayil. Ye kʼa Jehová xuʼän chë faraón xtzolij äl Sara che rä Abrahán (Gén. 12:10-19).

9. ¿Achkë kʼayewal xeruqʼaxaj Abrahán pa ru-familia?

⁹ Ri ru-familia Abrahán kʼo chqä kʼayewal xekiqʼaxaj. Sara, ri rixjayil Abrahán, ma yejeʼ ta wä ral. Y kan pa junaʼ xkiqʼaxaj ri kʼayewal riʼ. Xqʼax ri tiempo, Sara xuʼij che rä Abrahán chë tjeʼ ralkʼwal rkʼë Agar, ri rusamajel. Ke riʼ, Sara y Abrahán xkekowin xtjeʼ kalkʼwal rma Agar. Ye kʼa taq Agar xkanaj pa yabʼil chrij Ismael, ryä xa xtzelaj chik Sara. Ri kʼayewal riʼ kan xbʼä pa nüm y rma riʼ Sara xuʼän chë Agar xanmäj äl (Gén. 16:1-6).

10. ¿Achkë xbʼanatäj kikʼë Ismael chqä Isaac ri rkʼë jbʼaʼ xuʼän chë Abrahán kʼayewal xuʼän chwäch xkʼuqbʼaʼ rukʼuʼx chrij Jehová?

¹⁰ Xqʼax ri tiempo, Sara xkanaj pa yabʼil, ke riʼ taq xjeʼ Isaac. Abrahán yerajoʼ wä ri kaʼiʼ ralkʼwal, Ismael chqä Isaac. Ye kʼa Ismael kan itzel runaʼoj xuʼän rkʼë Isaac, y rma riʼ Abrahán kʼo chë xeresaj äl Ismael chqä Agar chrachoch (Gén. 21:9-14). Kʼïy junaʼ chrij riʼ, Jehová xuʼij che rä Abrahán chë tyaʼ jun spanïk che rä: ri rukʼaslemal Isaac (Gén. 22:1, 2; Heb. 11:17-19). Che kaʼiʼ mul riʼ, Abrahán kʼo chë xkʼuqbʼaʼ rukʼuʼx chë Jehová xtuʼän wä ri xuʼij chkij ri kaʼiʼ rukʼajol.

11. ¿Achkë rma Abrahán kʼo chë ma xikʼo ta rukʼuʼx xyoʼej ajän nuʼän Jehová ri ruraybʼal?

¹¹ Chkipan jontir ri junaʼ riʼ, Abrahán ma xikʼo ta rukʼuʼx xyoʼej chë Jehová xtuʼän ri xuʼij. Rkʼë jbʼaʼ ryä kʼo wä más 70 rujunaʼ taq ryä chqä ru-familia xeʼel äl Ur (Gén. 11:31-12:4). Y jun 100 junaʼ xejeʼ chkipan jay ri ye bʼanon rkʼë tzyäq chqä xebʼä chwäch ri tinamït Canaán. Ryä xkäm taq kʼo wä 175 rujunaʼ (Gén. 25:7). Tapeʼ ke riʼ, Abrahán ma xtzʼët ta chik taq Jehová xyaʼ chkë ri rujatzul ri tinamït ri akuchï xbʼiyaj wä. Chqä ma xtzʼët ta taq Jehová xuʼän ri tinamït ri xtzüj wä che rä, ntel chë tzij, ri Ruqʼatbʼäl Tzij Dios. Tapeʼ ke riʼ, le Biblia nuʼij chë Abrahán kan kïy junaʼ xkʼaseʼ chqä kan ma xbʼison ta taq xkäm (Gén. 25:8). Tapeʼ kʼïy kʼayewal xeruqʼaxaj, ryä ronojel mul kuw xuʼän ri rukʼuqbʼäl kʼuʼx chrij Jehová chqä ma xikʼo ta rukʼuʼx xyoʼej ajän nuʼän Jehová ri ruraybʼal. ¿Achkë rma Abrahán xkowin xkochʼon? Rma xchajïx rma Jehová chqä xjeʼ jun utziläj rachbʼilanïk rkʼë (Gén. 15:1; Is. 41:8; Sant. 2:22, 23).

12. a) ¿Achkë qayoʼen na röj, ri rusamajelaʼ Dios? b) ¿Achkë xtqatzʼët qa komä?

¹² Achiʼel Abrahán, röj chqä qayoʼen ri tinamït  ri kan kuw ruxeʼel. Ye kʼa röj ma qayoʼen ta chik chë xtbʼan, rma ri Ruqʼatbʼäl Tzij Dios kan pa 1914 ruchapon pä chik samaj, y chkaj ya najin chik nuqʼät tzij (Apoc. 12:7-10). Ye kʼa qayoʼen na rchë nuqʼät tzij pa ruwiʼ le Ruwachʼulew. Loman nbʼeqä ri qʼij riʼ, röj xkeqaqʼaxaj na kʼayewal achiʼel xkiqʼaxaj Abrahán chqä Sara. Tapeʼ ke riʼ, kan ye kʼïy qachʼalal kikʼamon kinaʼoj chrij Abrahán. Chpan ri wuj Ri Chajinel nqïl achkë kiqʼaxan pa kikʼaslemal ye kʼïy chkë ri qachʼalal riʼ. Chkipan ri tzijonem riʼ nqatzʼët achkë rubʼanik ri qachʼalal riʼ kikʼutun chë kʼo kochʼonïk kikʼë chqä chë kikʼuqbʼan kikʼuʼx chrij Dios achiʼel wä Abrahán chqä Sara. Tqatzʼetaʼ achkë xkiqʼaxaj jojun chkë ri qachʼalal riʼ chqä achkë naʼoj nqatamaj qa chkij.

13. ¿Achkë natamaj qa rït chrij ri xbʼanatäj pa rukʼaslemal ri qachʼalal Bill?

¹³ Ma tqakʼewaj ta yeqayaʼ qa jojun ri yeqä chqawäch. We nqajoʼ chë ri Ruqʼatbʼäl Tzij Dios ya riʼ ri njeʼ más rejqalen pa qakʼaslemal, ma tqakʼewaj ta yeqayaʼ qa jojun ri yeqä chqawäch rchë nqayaʼ ruqʼij Dios, kan achiʼel wä xuʼän Abrahán (Mat. 6:33; Mar. 10:28-30). Tqatzʼetaʼ achkë xuʼän jun qachʼalal ri rubʼiniʼan Bill Walden. * Pa junaʼ 1942, taq jbʼaʼ nrajoʼ rchë ntok ingeniero chlaʼ Estados Unidos, xchäp rutjonik chrij le Biblia kikʼë ri testigos de Jehová. Jun chkë ri rutijonelaʼ xuʼij che rä chë ya xrïl yän jun rusamaj taq xttel pa universidad, ye kʼa Bill ma xkʼän ta ri samaj riʼ. Ryä xuʼij che rä chë xyaʼ yän chwäch ran chë ma xtsamäj ta chrij ri xtamaj pa tijobʼäl rma nurayij wä nuyaʼ más ruqʼij Dios. Jbʼaʼ chrij riʼ, xskʼïx rchë ntok soldado. Rma ma xrajoʼ ta xuʼän riʼ, xqä 10,000 dólares chrij chqä xbʼix che rä chë xtjeʼ woʼoʼ junaʼ pacheʼ. Ryä oxiʼ junaʼ xjeʼ pacheʼ, chrij riʼ xesäx äl. Xqʼax ri tiempo, xskʼïx pa Tijobʼäl rchë Galaad y xok misionero chlaʼ África. Bill xkʼleʼ rkʼë ya Eva y tapeʼ ma xkiʼän ta kʼïy ri nkajoʼ wä nkiʼän, ryeʼ junan xkiʼän rusamaj Jehová chlaʼ África. Kʼïy junaʼ chrij riʼ, kʼo chë xetzolin Estados Unidos rma Bill kʼo chë xchajij ri ruteʼ. Taq Bill nuchʼöbʼ rij jontir ri xuʼän pa rukʼaslemal, ryä nuʼij: «Kan npë woqʼej rma  nnaʼ kiʼkʼuxlal taq nquʼ chë Jehová xiruksaj más 70 junaʼ pa rusamaj. Kan kʼïy mul ntyoxij che rä rma xyaʼ qʼij chwä rchë xinksaj nkʼaslemal rchë xinyaʼ ruqʼij». ¿Ütz chqä nuʼän chawäch rït naksaj akʼaslemal rchë nayaʼ ruqʼij Jehová?

14, 15. ¿Achkë natamaj qa rït chrij ri xbʼanatäj rkʼë ri qachʼalal Apostolidis?

¹⁴ Ma tqaquʼ ta chë kan majun ta kʼayewal xkeqaqʼaxaj pa qakʼaslemal. Ri xbʼanatäj pa rukʼaslemal Abrahán nukʼüt chqawäch chë yajün ri nkijäch kiʼ pa ruqʼaʼ Jehová xtkïl kʼayewal (Sant. 1:2; 1 Ped. 5:9). Ya riʼ xbʼanatäj rkʼë ri qachʼalal Aristotelis Apostolidis. * Ri qachʼalal riʼ xqasäx pa yaʼ chpan ri junaʼ 1946 chlaʼ Grecia. Ryä kan nqä wä chwäch nuʼän rusamaj Jehová. Pa junaʼ 1952 xkʼutuj che rä ya Eleni we nrajoʼ nkʼleʼ rkʼë. Che kaʼiʼ qachʼalal riʼ kan junan wä samaj nkajoʼ nkibʼeqʼiʼ pa rutinamit Jehová. Jbʼaʼ chrij riʼ, ya Eleni xelitäj jun tumor pa rujolon. Tapeʼ xkesaj äl ri tumor riʼ, jun kayoxiʼ junaʼ ye kʼlan xpë chik jmul ri tumor riʼ pa rujolon. Xbʼan chik jmul operar, ye kʼa ma xkowin ta chik xsloj jun peraj che rä ruchʼakul chqä kan kʼayewal chik xuʼän chwäch xtzjon. Tapeʼ kʼo wä ruyabʼil chqä chë chkipan ri junaʼ riʼ ri qʼatbʼäl tzij najin wä nuyaʼ kʼayewal pa kiwiʼ ri Testigos, ya Eleni kan rkʼë kiʼkʼuxlal xtzjoj na le Biblia chkë ri winäq.

¹⁵ Aristotelis 30 junaʼ xchajij ri rixjayil. Chkipan ri junaʼ riʼ, ryä xok ukʼwäy bʼey, xtoʼon kikʼë ri comités rchë yebʼan nimamoloj chqä xtoʼon rkʼë ruyakik jun jay ri akuchï yebʼan wä ri qanimamoloj. Chpan ri junaʼ 1987, taq ya Eleni najin wä nutzjoj le Biblia, jun puerta ri bʼanon rkʼë chʼichʼ xkʼäq apü chuchiʼ bʼey y riʼ xuʼän chë kan xsokotäj. Rma ri sokotajïk riʼ, ya Eleni oxiʼ junaʼ ma xnaʼ ta riʼ ruwäch, y chrij riʼ xkäm. Chrij jontir ri ruqʼaxan pä, Aristotelis nuʼij: «Chkipan ri junaʼ ri ye qʼaxnäq pä, kan kʼïy kʼayewal ye nqʼaxan pä, y jojun chkë riʼ chaq kʼateʼ xebʼanatäj. Rïn kan ntjon pä nqʼij rchë ma nchʼakon ta ri bʼis chwij chqä rchë ma yikanaj ta qa. Ye kʼa Jehová kan ronojel mul ruyaʼon pä ri uchqʼaʼ ri nkʼatzin chwä rchë npabʼan wiʼ chkiwäch ri kʼayewal riʼ» (Sal. 94:18, 19). Kantzij na wä chë Jehová kan janina yerajoʼ ri qachʼalal  ri nkiʼän jontir ri kʼo pa kiqʼaʼ rchë nkiyaʼ ruqʼij tapeʼ kʼo kʼayewal kilon.

16. ¿Achkë utziläj taq naʼoj xeruyaʼ qa ri qachʼalal Knorr che rä ri rixjayil?

¹⁶ Tqayaʼ qan chkij ri utzil xkeqïl apü. Rma chë Abrahán xyaʼ ran chrij ri utzil ri xtyaʼöx wä che rä rma Jehová, ryä xkowin xköchʼ ri kʼayewal xepë chrij. Jun qachʼalal ixöq ri rubʼiniʼan Audrey Hyde ya riʼ chqä runaʼoj xkʼüt. Nathan Knorr, ri naʼäy rachjil xkäm rma cáncer, y Glenn Hyde, ri rukaʼn rachjil xyaʼ jun yabʼil che rä ri rubʼiniʼan Alzheimer. * Ryä nuʼij chë ri tzij xeruʼij qa ri qachʼalal Knorr che rä taq jbʼaʼ nrajoʼ chë nkäm kan janina rutoʼon. Ri qachʼalal Knorr xuʼij che rä: «Taq nqkäm, xa xuʼ chik nqayoʼej ri utzil tzjun chqë, y majun bʼëy chik xtqanaʼ tijöj poqonal». Chrij riʼ, xyaʼ re naʼoj reʼ che rä: «Tayaʼ awan chkij ri kʼo chqawäch apü, rma chriʼ xtawïl wä ri utzil tzjun qa chqë». Chqä xuʼij che rä: «Tatjaʼ aqʼij chpan rusamaj Jehová, taksaj akʼaslemal rchë naʼän utzil pa kiwiʼ ri nkʼaj chik. Riʼ xtuʼän chë xtanaʼ kiʼkʼuxlal». Ri nqaksaj qakʼaslemal rchë nqaʼän utzil pa kiwiʼ ri nkʼaj chik chqä ri nqanaʼ kiʼkʼuxlal rma ri qayoʼen apü kantzij na wä chë kan ye utziläj taq naʼoj (Rom. 12:12).

17. a) ¿Achkë rma kan ütz nqayaʼ qan chkij ri utzil xkeqïl chqawäch apü? b) ¿Achkë rubʼanik nqrtoʼ Miqueas 7:7 rchë nqayaʼ qan chkij ri utzil xkeqïl chqawäch apü?

¹⁷ Chkipan ri qʼij yoj kʼo komä, más nkʼatzin nqayaʼ qan chkij ri utzil xkeqïl chqawäch apü. Ronojel ri najin yebʼanatäj chwäch le Ruwachʼulew nkikʼüt chë yoj kʼo chik chkipan ri rukʼisbʼäl taq qʼij. Xa jbʼaʼ chik apü, ma xtkʼatzin ta chik xtqayoʼej chë ri tinamït ri kan kuw ruxeʼel xtqʼät tzij pa ruwiʼ le Ruwachʼulew. Kan kʼïy utzil xkeqïl, jun chkë riʼ ya riʼ ri nqatzʼët chik jmul kiwäch ri qachʼalal ye kamnäq äl. Chkipan ri qʼij riʼ, Jehová xtkʼasoj pä Abrahán chqä ri ru-familia rma ryä kan ronojel mul xkʼüt chë kuw rukʼuqbʼäl kʼuʼx chqä chë majun bʼëy xikʼo ta rukʼuʼx xyoʼej ri xtzüj Jehová che rä. ¿Xkajeʼ komä rït chriʼ rchë xkeʼakʼül apü? Xkakowin xkajeʼ chriʼ we, achiʼel xuʼän Abrahán, xtayaʼ pa naʼäy ri Ruqʼatbʼäl Tzij Dios, xtakʼuqbʼaʼ akʼuʼx chrij Jehová tapeʼ ye kʼo kʼayewal awlon chqä ma xtikʼo ta akʼuʼx xtayoʼej kʼa taq Jehová xtuʼän ri rutzjun (taskʼij ruwäch Miqueas 7:7).