1. Avọ́sinsan tẹlẹ wẹ mẹsusu ko basi, podọ naegbọn yé do wàmọ?

TO EGBEHE, omẹ Jiwheyẹwhe tọn livi susu lẹ wẹ ko basi avọ́sinsan lẹ. Mẹmẹsunnu po mẹmẹyọnnu po susu lẹ ko de nado gbọṣi tlẹnmẹ. Asu po asi po he wlealọ delẹ ko sẹ̀ tito vijiji tọn donukọn. Whẹndo delẹ ko hẹn gbẹzan yetọn bọawu. Yemẹpo ko basi nudide ehelẹ na whẹwhinwhẹ́n titengbe de wutu—yé jlo na sẹ̀n Jehovah to gigọ́ mẹ dile e yọnbasi do. Yé tindo pekọ bo nọ deji dọ Jehovah na wleawu nuhe sin hudo yé tindo nugbonugbo lẹpo tọn na yé. Be e na wá vẹna yé wẹ ya? Paali! Naegbọn mí sọgan kudo nugbo ehe ji? Whẹwhinwhẹ́n dopo wẹ yindọ to hohowhenu Jehovah ko wàmọ na devizọnwatọ etọn lẹ. Di apajlẹ, ewọ dona Ablaham, yèdọ ‘otọ́ mẹhe tindo yise lẹpo tọn.’—Lom. 4:11.

2. (a) Sọgbe hẹ Heblu lẹ 11:8-10, 16, naegbọn Ablaham do wleawufo nado tọ́n sọn Uli? (b) Etẹ ji wẹ mí na dọhodo to hosọ ehe mẹ?

² Ablaham wleawufo nado jo gbẹzan fẹẹmẹninọ tọn he e sọgan ko duvivi etọn to tòdaho Uli tọn mẹ do. Etẹwutu? Na e to nukundo “tòdaho lọ he tindo dodonu nujọnu tọn lẹ” wutu. (Hia Heblu lẹ 11:8-10, 16.) “Tòdaho” tẹwẹ? Avùnnukundiọsọmẹnu tẹlẹ wẹ Ablaham pehẹ dile e to nukundo dọ tòdaho enẹ ni yin didoai? Podọ nawẹ mí sọgan hodo afọdòmẹ Ablaham po mẹhe ko yinuwa di ewọ to egbehe lẹ po tọn gbọn?

3. Etẹwẹ tòdaho he Ablaham to nukundo lọ nọtena?

³ Tòdaho he Ablaham to nukundo lọ wẹ Ahọluduta Jiwheyẹwhe tọn. Ahọluduta enẹ bẹ Jesu Klisti po Klistiani yiamisisadode  144 000 lẹ po hẹn. Paulu dlẹnalọdo Ahọluduta lọ taidi “tòdaho Jiwheyẹwhe ogbẹ̀nọ lọ tọn, yèdọ Jelusalẹm olọn tọn.” (Heb. 12:22; Osọ. 5:8-10; 14:1) Jesu plọn devi etọn lẹ nado nọ hodẹ̀ na Ahọluduta ehe dopolọ, bo nọ biọ dọ e ni wá, na ojlo Jiwheyẹwhe tọn nido sọgan yin wiwà to aigba ji kẹdẹdi to olọn mẹ.—Mat. 6:10.

4. Sọgbe hẹ Jenẹsisi 17:1, 2, 6, etẹlẹ wẹ Ablaham yọnẹn gando tòdaho lọ kavi Ahọluduta he Jiwheyẹwhe dopà etọn lọ go?

⁴ Be Ablaham tindo nudọnamẹ gigọ́ lẹ gando lehe Ahọluduta Jiwheyẹwhe tọn na yin tito-basina do go wẹ ya? Lala. Na owhe kanweko susu lẹ, nudọnamẹ enẹlẹ yin “aṣli wiwe” de. (Efe. 1:8-10; Kol. 1:26, 27) Ṣigba, nuhe Ablaham yọnẹn wẹ yindọ delẹ to kúnkan etọn lẹ mẹ na wá lẹzun ahọlu lẹ. Jehovah ko dopà ehe tọn na ẹn tlọlọ. (Hia Jenẹsisi 17:1, 2, 6.) Ablaham tindo yise he dolido to opagbe Jiwheyẹwhe tọn lẹ mẹ, sọmọ bọ e taidi dọ ewọ sọgan mọ Mẹyiamisisadode kavi Mẹsia lọ he na yin Ahọlu Ahọluduta Jiwheyẹwhe tọn wẹ nkọ. Abajọ Jesu dọna Ju ojlẹ etọn mẹ tọn lẹ dọmọ: “Ablaham otọ́ mìtọn jaya tlala dile e to nukundo nado mọ azán ṣie, ewọ sọ mọ ẹn bo jaya.” (Joh. 8:56) Na nugbo tọn, Ablaham yọnẹn dọ kúnkan emitọn lẹ na yin apadewhe Ahọluduta he Jehovah na doai de tọn, podọ e wleawufo nado nọtepọn Jehovah dọ ewọ ni hẹn opagbe enẹ di.

5. Nawẹ mí wagbọn do yọnẹn dọ Ablaham to nukundo tòdaho he Jiwheyẹwhe yin yẹdenanutọ etọn lọ?

⁵ Nawẹ Ablaham dohia dọ emi to nukundo tòdaho lọ kavi Ahọluduta he Jiwheyẹwhe yin yẹdenanutọ etọn lọ gbọn? Jẹnukọn whẹ́, Ablaham ma yin apadewhe ahọluduta aigba ji tọn depope tọn. E nọ to tẹnsẹ sọn fide jẹ fide, bo de ma nado sawhé do fidopo, podọ ma nado nọgodona ahọlu gbẹtọvi de. Humọ, Ablaham ma tẹnpọn nado do ahọluduta etọn titi de ai. Kakatimọ, e zindonukọn nado to tonusena Jehovah bo nọtepọn hẹndi opagbe Etọn tọn. Gbọnmọ dali, Ablaham do yise ayidego tọn hia to Jehovah mẹ. Mì gbọ mí ni gbadopọnna delẹ to avùnnukundiọsọmẹnu he e pehẹ lẹ mẹ, bo pọ́n nuhe mí sọgan plọn sọn apajlẹ etọn mẹ.

6. Tòdaho nankọ wẹ Uli yin?

⁶ Tòdaho he Ablaham jodo lọ tindo hihọ́ jẹ obá de mẹ, bo hunnukun, bosọ yọ́n nọ ganji.  Adó gángán he yin dido lẹdo tòdaho lọ po osinwhín he tin to awà etọn atọ̀n ji po nọ basi hihọ́na ẹn. Mẹhe nọ nọ̀ Uli lẹ yin azọ́nyọnẹntọ na nuhe dù wekinkan po nulinlẹn po. Podọ e taidi dọ tòdaho lọ yin ahọnkan ajọwiwa tọn de; dodinnanutọ lẹ mọ owe ajọwiwa tọn susu to tòdaho lọ mẹ. Owhé he to tòdaho lọ mẹ lẹ yin gbigbá po bliki po, podọ adó yetọn lẹ go nọ yin titlẹ́ bọ yè nọ sá osẹ̀n wewe do yé. Delẹ to owhé ehelẹ mẹ nọ tindo ohọ̀ 13 kavi 14, he nọ yin gbigbá lẹdo awánu he kọmẹ etọn yin titẹ́ de.

7. Naegbọn e biọ dọ Ablaham ni deji dọ Jehovah na basi hihọ́na ewọ po whẹndo etọn po?

⁷ Ablaham dona deji dọ Jehovah na basi hihọ́na ewọ po whẹndo etọn po. Etẹwutu? Flindọ Ablaham po Sala po jo hihọ́ gọna gbẹzan fẹẹmẹninọ tọn he yé tindo to owhé yetọn gbè to tòdaho Uli tọn mẹ do bo nọ nọ̀ gòhọ he to gblolo mẹ lẹ mẹ to Kenani. Adó gángán lẹ gọna osinwhín he siso lẹ masọ nọ basi hihọ́na ewọ po whẹndo etọn po ba. Kakatimọ, ogbẹ̀ yetọn to owù mẹ bọ kẹntọ lẹ sọgan wadanu do yé go.

8. Etẹwẹ Ablaham pehẹ to ojlẹ de mẹ?

⁸ Ablaham wà ojlo Jiwheyẹwhe tọn, amọ́ to ojlẹ de mẹ e vẹawuna ẹn nado mọ núdùdù na whẹndo etọn. E dona doakọnna huvẹ daho he tọ́n to aigba he ji Jehovah do e hlan lọ. Huvẹ enẹ sinyẹn sọmọ bọ Ablaham basi dide nado sẹtẹn na whẹndo etọn yì Egipti na ojlẹ vude. Ṣigba whenue e to Egipti, Falo he yin gandutọ otò lọ tọn yí asi etọn sọn e si. Yí nukun homẹ tọn do pọ́n lehe Ablaham na ko to nuhà do kakajẹ whenue Jehovah wá diọlinlẹnna Falo nado gọ̀ Sala jo na ẹn.—Jen. 12:10-19.

9. Nuhahun whẹndo tọn tẹlẹ wẹ Ablaham dona diahi hẹ?

⁹ Nulẹ ma bọawuna whẹndo Ablaham tọn. Asi yiwanna etọn Sala ma gán jivi. Na owhe susu lẹ, yé dona diahi hẹ flumẹjijẹ sinsinyẹn he enẹ hẹnwa. To godo mẹ, Sala ze deviyọnnu etọn Hagali jo na Ablaham, na ewọ nido jivi na yé. Amọ́ whenue Hagali mọhò Iṣmaeli tọn, e jẹ Sala vlẹko ji. Ninọmẹ lọ sinyẹn sọmọ bọ Sala yàn Hagali sọn whégbè.—Jen. 16:1-6.

10. Nujijọ he gando Iṣmaeli po Isaki po go tẹlẹ wẹ whlé jidide Ablaham tọn to Jehovah mẹ pọ́n?

¹⁰ To godo mẹ, Sala wá mọhò bo ji visunnu de he Ablaham do oyín na dọ Isaki. Ablaham yiwanna visunnu etọn awe lẹ, yèdọ Iṣmaeli po Isaki po. Ṣigba, na aliho ylankan he mẹ Iṣmaeli yinuwa hẹ Isaki te wutu, Ablaham to dandannu glọ nado de Iṣmaeli po Hagali po tọ́n. (Jen. 21:9-14) To nukọn mẹ, Jehovah biọ to Ablaham si nado yí Isaki do sanvọ́. (Jen. 22:1, 2; Heb. 11:17-19) To ninọmẹ awe lọ lẹ mẹ, Ablaham dona deji dọ Jehovah na hẹn opagbe etọn gando visunnu emitọn lẹ go di.

11. Naegbọn e do biọ dọ Ablaham ni yí homẹfa do nọtepọn Jehovah?

¹¹ To ojlẹ ehe lẹpo gblamẹ, e biọ dọ Ablaham ni plọn nado yí homẹfa do nọtepọn Jehovah. E ko dibla do owhe 70 linlán to whenue ewọ po whẹndo etọn po tọ́n sọn Uli. (Jen. 11:31–12:4) Podọ na nudi owhe 100, e nọ gòhọ lẹ mẹ bo nọ to tẹnsẹ sọn fide jẹ fide to aigba Kenani tọn ji. Ablaham kú to whenue e do owhe 175. (Jen. 25:7) Amọ́, e ma yí nukun do mọ hẹndi opagbe he Jehovah do nado na kúnkan etọn aigba he ji e nọ lọ tọn. Podọ e ma nọgbẹ̀ nado mọ whenue tòdaho lọ kavi Ahọluduta Jiwheyẹwhe tọn yin didoai. Etomọṣo, Ablaham yin alọdlẹndo taidi mẹhe “whẹ́n mẹho bo ko sọ tindo pekọ to gbẹninọ mẹ” whẹpo do kú. (Jen. 25:8) Mahopọnna avùnnukundiọsọmẹnu he Ablaham pehẹ lẹpo, e hẹn yise he lodo de go, bosọ yí homẹhunhun do nọtepọn Jehovah. Naegbọn Ablaham do penugo bo doakọnnanu? Na to gbẹzan etọn blebu mẹ, Jehovah basi hihọ́na ẹn bosọ yinuwa hẹ ẹ taidi họntọn de wutu wẹ.—Jen. 15:1; Isa. 41:8; Jak. 2:22, 23.

12. Etẹwẹ mí to nukundo, podọ etẹwẹ mí na gbadopọnna?

¹² Taidi Ablaham, mí to nukundo tòdaho lọ  he tindo dodonu nujọnu tọn lẹ. Mí ma to nukundo dọ ni yin didoai gba. Ahọluduta Jiwheyẹwhe tọn ko yin didoai to 1914 bo ko to anadena nulẹpo to olọn mẹ. (Osọ. 12:7-10) Ṣigba, mí to nukundo dọ ni jẹ anadena nulẹpo ji to aigba ji ga. Dile mí to tepọn enẹ, ninọmẹ susu wẹ mí dona pehẹ he na taidi Ablaham po Sala po tọn nkọ lẹ. Be devizọnwatọ Jehovah tọn egbezangbe tọn delẹ ko penugo nado hodo apajlẹ Ablaham tọn ya? Otàn gbẹzan tọn he nọ yin zinzinjẹgbonu to Atọ̀họ̀-Nuhihọ́ lọ Tọn mẹ lẹ dohia dọ, mẹsusu to egbehe wẹ ko do yise po homẹfa po hia taidi Ablaham po Sala po. Mì gbọ mí ni gbadopọnna vude poun to otàn ehelẹ mẹ bo pọ́n nuhe mí sọgan plọn sọn yé mẹ.

13. Etẹwẹ a plọn sọn numimọ Mẹmẹsunnu Walden tọn mẹ?

¹³ Nọ wleawufo nado basi avọ́sinsan lẹ. Eyin mí jlo na ze tòdaho Jiwheyẹwhe tọn, enẹ wẹ Ahọluduta lọ do otẹn tintan mẹ to gbẹzan mítọn mẹ, mí dona yinuwa taidi Ablaham, mẹhe wleawufo nado basi avọ́sinsan lẹ nado hẹn homẹ Jiwheyẹwhe tọn hùn. (Mat. 6:33; Malku 10:28-30) Doayi apajlẹ mẹmẹsunnu de he nọ yin Bill Walden * tọn go. To 1942, ojlẹ vude whẹpo Bill ni yí gbedewema to wehọmẹ alavọ tọn États-Unis tọn de nado lẹzun yẹdenanutọ họ̀gbigbá tọn, wẹ e jẹ nuplọn ji hẹ Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ. Mẹplọntọ etọn de tẹnpọn nado mọ azọ́n na ẹn to gbedewema-yíyí etọn godo, amọ́ Bill gbẹ́. E basi zẹẹmẹ dọ emi ko de nado sẹ̀n Jiwheyẹwhe to gigọ́ mẹ dogọ kakati nado kẹalọyi agbasazọ́n he pekuẹ de. Ojlẹ vude to enẹgodo, Bill yin oylọ-basina nado plọn awhànzọ́n. E yí sisi do gbẹ́ podọ taidi kọdetọn de, yè gbò akuẹ dọla Amelika tọn 10 000 (nudi akuẹ livi 6 FCFA) na ẹn, bọ e sọ yin whẹdana nado sẹ̀ngàn na owhe atọ́n. E yin tuntundote to owhe atọ̀n godo. To nukọn mẹ, e yin oylọ-basina nado yì Wehọmẹ Giliadi tọn, podọ e sẹ̀n taidi mẹdehlan to Aflika. Bill wá wlealọ hẹ Eva, bọ yé wà sinsẹ̀nzọn dopọ to Aflika, ehe biọ avọ́sinsan susu to yé si. To owhe lẹ godo, yé lẹkọyi États-Unis nado penukundo onọ̀ Bill tọn go. Nado basi bladopọ otàn gbẹzan tọn etọn tọn, Bill dọmọ: “Dasin nọ wayi do mi  eyin n’flin lẹblanulọkẹyi jiawu he n’tindo nado yin yiyizan gbọn Jehovah dali to sinsẹ̀nzọn etọn mẹ na owhe 70 linlán. N’nọ saba dopẹna ẹn dọ e deanana mi nado yí sinsẹ̀nzọn etọn do basi azọ́n ṣie tintan to gbẹ̀mẹ.” Be hiẹ lọsu na penugo nado yí sinsẹ̀nzọn whenu-gigọ́ tọn do basi azọ́n towe tintan ya?

14, 15. Etẹwẹ a plọn sọn numimọ Mẹmẹsunnu po Mẹmẹyọnnu Apostolidis po tọn mẹ?

¹⁴ Ma nọ donukun dọ nulẹ na yì na we linsinlinsin to gbẹ̀mẹ blo. Mí sọgan plọn sọn apajlẹ Ablaham tọn mẹ dọ etlẹ yin mẹhe ze gbẹzan yetọn blebu jo na sinsẹ̀nzọn Jehovah tọn lẹ lọsu dona pehẹ nuhahun lẹ. (Jak. 1:2; 1 Pita 5:9) Pọ́n lehe numimọ Aristotelis Apostolidis tọn dohia dọ ehe yin nugbo do. * E yí baptẹm to 1946 to Grèce, podọ to 1952 e biọ họntọn mẹ hẹ mẹmẹyọnnu de he nọ yin Eleni, mẹhe tindo yanwle dopolọ lẹ hẹ ẹ. Ṣigba, Eleni bẹ awutu, bọ yè mọ nutitẹ̀ apọ̀nmẹ tọn de na ẹn. Nutitẹ̀ lọ yin didesẹ, amọ́ owhe vude poun to alọwle yetọn godo, nutitẹ̀ lọ sọ gọwá. Doto lẹ sọ vọ́ azọ́nwa na Eleni, amọ́ apadewhe agbasa etọn tọn wá kú, podọ e ma gán nọ dọho ganji ba. E gbẹ́ hẹn zohunhun etọn to lizọnyizọn lọ mẹ go mahopọnna manọna etọn po homẹkẹndomẹ aṣẹpatọ lẹ tọn po to ojlẹ lọ mẹ.

¹⁵ Aristotelis penukundo asi etọn go na owhe 30. To ojlẹ enẹlẹ gblamẹ, e sẹ̀n taidi mẹho agun tọn, wazọ́n to wedegbẹ́ plidopọ tọn lẹ mẹ, bosọ gọalọ nado gbá Plitẹnhọ Plidopọ tọn de. Enẹgodo to 1987, Eleni gbleawu to nujijọ ylankan de mẹ dile e to yẹwhehodọ. E nọ kúdaa-gbẹ̀daa na owhe atọ̀n, enẹgodo e wá kú. Aristotelis basi bladopọ numimọ etọn tọn dole: “To owhe lẹ gblamẹ, ninọmẹ he kàn dẹpẹ biọ lẹ, avùnnukundiọsọmẹnu sinsinyẹn lẹ, gọna nujijọ ojlẹ po kosọ po tọn lẹ ko biọ adọgbigbo po linsinsinyẹn susu po dogọ. Etomọṣo, Jehovah ko na mi huhlọn he n’tindo nuhudo etọn nado duto nuhahun ehelẹ ji.” (Salm. 94:18, 19) Lehe Jehovah yiwanna mẹhe nọ wà nuhe go yé pé lẹpo to sinsẹ̀nzọn etọn mẹ lẹ do sọ mahopọnna whlepọn he pehẹ yé te lẹ!

16. Ayinamẹ dagbe tẹwẹ Mẹmẹsunnu Knorr na asi etọn?

¹⁶ Nọ ze ayiha do sọgodo ji. Ablaham ze ayiha do ahọsumẹ sọgodo tọn he Jehovah na na ẹn lẹ ji, bọ ehe gọalọna ẹn nado doakọnna avùnnukundiọsọmẹnu  he e to pipehẹ lẹ. Mẹmẹyọnnu Audrey Hyde tẹnpọn nado hẹn pọndohlan dagbe ehe nkọ go, dile etlẹ yindọ azọ̀n kansẹẹ tọn hù asu etọn tintan Nathan H. Knorr, bọ Glenn Hyde he yin asu etọn awetọ sọ bẹ apọ̀nmẹzọ̀n Alzheimer tọn. * E dọ dọ nuhe Mẹmẹsunnu Knorr dọna emi osẹ kleun de jẹnukọnna okú etọn wẹ gọalọna emi. Mẹmẹyọnnu lọ dọ dọ: “Nathan flinnu mi dọmọ: ‘To okú godo, todido mítọn nọ họnwun [kavi nọ do jide], podọ mí ma nasọ jiya gbede ba.’ Enẹgodo e dotuhomẹna mi dọmọ: ‘Nọ pọ́n nukọn hlan, na nukọn wẹ ale towe te.’ . . . E yidogọ dọmọ: ‘Nọ hẹn alọnu towe ján—tẹnpọn nado nọ yí gbẹzan towe do wà dagbe na mẹdevo lẹ. Ehe na gọalọna we nado mọ ayajẹ.’” Ayinamẹ yọ́n-na-yizan nankọ die nado nọ hẹn alọnu mítọn ján to dagbewiwa na mẹdevo lẹ mẹ, podọ nado “nọ jaya to todido mẹ”!—Lom. 12:12.

17. (a) Naegbọn mí do tindo whẹwhinwhẹ́n dagbe nado ze ayiha do sọgodo ji? (b) Nawẹ apajlẹ mẹhe kàn Mika 7:7 tọn hihodo na gọalọna mí nado duvivi dona sọgodo tọn lẹ tọn gbọn?

¹⁷ To egbehe, mí tindo whẹwhinwhẹ́n susu hugan gbede pọ́n nado nọ ze ayiha do sọgodo ji. Nujijọ aihọn tọn lẹ ko dohia hezeheze dọ mí to gbẹnọ to adà vivọnu tọn azán godo tọn titonu ehe tọn lẹ tọn mẹ. To madẹnmẹ, e ma nasọ biọ ba dọ mí ni nọtepọn tòdaho he tindo dodonu nujọnu tọn lẹ lọ nado deanana nulẹpo to aigba lọ blebu ji. Dopo to dona susu he sin vivi mí na dù lẹ mẹ wẹ nado mọ bọ mẹyiwanna mítọn lẹ na fọnsọnku. To ojlẹ enẹ mẹ, Jehovah na suahọ Ablaham na yise po homẹfa etọn po gbọn hinhẹn ewọ po whẹndo etọn po gọwá ogbẹ̀ to aigba ji dali. Be a na to finẹ nado dokuavọna yé ya? E sọgan pà we, eyin taidi Ablaham, a nọ wleawufo nado basi avọ́sinsan lẹ do Ahọluduta Jiwheyẹwhe tọn tamẹ, nọ hẹn yise towe go mahopọnna nuhahun lẹ, bosọ plọn nado nọ yí homẹfa do nọtepọn Jehovah.—Hia Mika 7:7.