1. Banu babangi banalingi bika, co mwafwa bika banalingi ngoco?

BANU ba Njambi babangi bali na kulyana. Bandolome na bandokazi babangi banalyangwila kupwa bazike. Bamo banakobela mu malo, oloni banalyangwila kujeneka kukala na bana ha simbu ino. Co baje bali na binaanga, banalyangwila kwasiwisa buyoye bwabo. Boshe banalyangwila kulinga ebi byuma mwafwa bashaka kupangela Yehova na nzili yabo yoshe. Banajauka na byuma bibali nabyo, co lalo banakulahela ngwabo Yehova abana byoshe bibatonda. Bakalibeya ndi? Embwe. Bika twendekela ngoco? Mwafwa Yehova wabezikisile Abilahama uje wapwa “ishe ya boshe baka-kukulahela.”—Loma 4:11.

2. (a) Kwesekesa na mukanda wa Vahevelu 11:8-10, 16, mwafwa bika Abilahama walyangwilile kuseza nganda ya Ule? (b) Bika bitusimutwiya muno mu cilongesa?

² Abilahama walyangwilile kuseza buyoye bwabubwa bwakele na kuyoya mu nganda ya Ule. Mwafwa bika? Mwafwa ‘wabandamenene nganda ya lubula lwalubwa.’ (Tandeni Vahevelu 11:8-10, 16.) “Nganda” muka bene oyo? Abilahama waliwanene na bukalu muka mwakele na kubandamena oyo nganda? Co twasa kulilongesa bika kuli Abilahama na bandolome na bandokazi baje banatembwinina mwanja wendi?

3. Nganda muka yabandamenene Abilahama?

³ Nganda yabandamenene Abilahama inapu Bumwene bwa Njambi. Yesu Kilistu na baka-Kilistu bakubwabesa ba kupwa 144,000 bakebo bakayula omu mu Bumwene. Paulu wendekele ngwendi obu Bumwene bunapu “nganda ya Njambi wa kuyoya, Yelusalema ya mwilu.” (Heve 12:22; Kujo 5:8-10; 14:1) Yesu walongesele bandongesi bendi ngwendi balombe obu Bumwene  bwije mangana cizango ca Njambi cilingiwe hano hasi ngwe mucili na kulingiwa mwilu.—Mateo 6:10.

4. Kwesekesa na Kushangumuka 17:1, 2, 6, Abilahama wazibukile bika ha Bumwene bwakulahesele Njambi nambe ngwetu nganda?

⁴ Kuma Abilahama wazibukile mubukafwila Bumwene bwa Njambi ndi? Embwe. Ha myaka yaingi, ñanda ya Bumwene yapwile cuma ca kujela ca kushweka. (Efeso 1:8-10; Kolo 1:26, 27) Oloni Abilahama wazibukile ngwendi batekulwila bendi bamo bakapwa bimyene mwafwa mukemwo mwamukulahesele Yehova. (Tandeni Kushangumuka 17:1, 2, 6.) Abilahama wakulahelele byuma byamukulahesele Njambi na mbunge yendi yoshe. Co kwafwilwe lika ngwe wamwene wakubwabesa nambe ngwetu Mesiya uje napu Mwene wa Bumwene bwa Njambi. Mukemwo Yesu walekele Bayunda ngwendi: “Ishweni Abilahama wajolelele ngeci amone litangwa lya kwija kwange, walimwene, co wajolelele.” (Yowa 8:56) Abilahama wazibukile ngwendi batekulwila bendi bamo bakayula mu Bumwene bwakashimbika Yehova, co wabandamenene kulimwena omwo Yehova ashulisilila cije cikulaheso.

5. Tuzibuka bati ngwetu Abilahama wabandamenene nganda yakatunga Njambi?

⁵ Abilahama wamwesele bati ngwendi wabandamenene nganda yakatunga Njambi nambe ngwetu Bumwene? Abilahama kakundwiiye bumwene bwa hano hasi. Wakele na kujalozoka, co kakundwiiye bumwene bwa banu. Co lalo, Abilahama kasinganyekele bya kushimbika bumwene bwendi. Oloni watwaleleleho kwononoka Yehova na kubandamena kulimwena mwashulisilila cikulaheso cendi. Abilahama wamwesele ngwendi wakulahelele manene Yehova. Tusimutwiyeni ha bukalu bwaliwanene nabwo mangana tumone bitwasa kulilongesa kuli ikeye.

6. Nganda ya Ule yafwile bati?

⁶ Abilahama wasezele Nganda yaibwa ije yapwile ya kunyungilila, co banu bakelemo bapwile ba kufuka na kulilongesa. Yapwile ya kunyungilila mwafwa yakele mukati ka bibumbe, co ku mitambela itatu ya nganda kwakele bindonga. Banu ba mu nganda ya Ule bakele na cashu ca kusoneka na kutotalesa. Cisholoka ngwe banu babangi bakele na kulingilamo  mingoso mwafwa kuli mabulu a mingoso amangi abanashitula baka-kutondesesa ha mutambela hayakele ije nganda. Banu ba muje mu nganda, bapangesele masitina mu kutunga binjibo byabo, co bakele na kubisalimba na kukwitaho bulombo bwa kutoka. Binjubo bimo byakele na milili 13 nambe 14, co ha lutwe lwabyo bakele na kujalaho mamanya amabwa satitii.

7. Mwafwa bika Abilahama wapandele kukulahela ngwendi Yehova amunyungilila hamo lika na naanga yendi?

⁷ Abilahama wapandele kukulahela ngwendi Yehova amunyungilila hamo lika na naanga yendi. Mwafwa bika? Anukeni ngweni Abilahama na Sala basezele njubo yabo yaibwa mu nganda ya Ule na kukayoya mu bitenti mu byana bya mu Kanana. Basezele bibumbe na bindonga bije byabanyungililile. Co bitozi babo basele kubakobelela na kubalwisa.

8. Abilahama waliwanene na bukalu muka?

⁸ Abilahama walingile cizango ca Njambi, oloni simbu imo kwamukaluwilile kuwanena naanga yendi byakulya. Mu lifuti muje mwamutumine Njambi mwakobelele njala yakama. Ije njala yapwile yakama manene, ngeci Abilahama na naanga yendi bajalukilile ku Ingito ha kasimbu kakandondo. Oloni mwaketele mu Ingito, Falo uje wapwile mwene wa lije lifuti wamunyekele munakazi. Acisinganyekeni mwalizibilile Abilahama simbu kanda Yehova ashike Falo kwilwisa Sala kuli Abilahama.—Kusha 12:10-19.

9. Bukalu muka bukwabo bwakele mu naanga ya Abilahama?

⁹ Kuli bukalu bukwabo bwakele mu naanga ya Abilahama. Munakazi wendi Sala uje yazemene manene, wapwile mumba. Bayoyele ngoco bene kwa kujeneka mwana ha myaka yaingi, co obu bukalu bwakele na kubazeyesa. Mu kwita kwa simbu Sala wanene ngamba yendi Hangale kuli Abilahama mangana abakitileko mwana. Oloni omwo Hangale wemitile Ishimela, washangumukile kushaula Sala. Obu bukalu bwalibwezelelele, co Sala washekele Hangale ha njibo.—Kusha 16:1-6.

10. Byuma muka byalingiwile kuli Ishimela na Isake bije binesi kulingisa Abilahama onowe kukulahela Yehova?

¹⁰ Mu kwita kwa simbu, Sala wakele na cikute, co wakitilile Abilahama mwana uje yalukile lizina lya Isake. Abilahama wazemene bana bendi boshe babali, Ishimela na Isake. Oloni Ishimela wakele na kuyandesa Isake, ngeci Abilahama washekele Ishimela na Hangale. (Kusha 21:9-14) Kutundoho Yehova walekele Abilahama ngwendi akakombelele munendi Isake. (Kusha 22:1, 2; Heve 11:17-19) Mu byeseko byoshe ebi, Abilahama wakulahelele ngwendi Yehova akwasa bana bendi boshe.

11. Mwafwa bika Abilahama wapandele kubandamena kuli Yehova?

¹¹ Ha simbu yaliwanene nebi byeseko, Abilahama wapandele kukala na mbunge ya kubandamena kuli Yehova. Hamo wakele na myaka ya kutubakana 70 mwatundile mu Ule na naanga yendi. (Kusha 11:31–12:4) Co wakayoyele mu bitenti ha myaka ya kweta ku 100, mu lifuti lya Kanana. Abilahama watsile oku ali na myaka 175. (Kusha 25:7) Oloni kamwene batekulwila bendi bayoya mu lifuti lya Kanana ngwe mwamukulaheselele Yehova. Co lalo Njambi mwatungile nganda nambe ngwetu kushimbika Bumwene, Abilahama te natsi laja. Nameme ngoco, Abilahama watsile “mu kushubuluka mu bukukazi bwendi.” (Kusha 25:8, NWT) Abilahama waliwanene na bukalu bwa kuliseza-seza, oloni watwaleleleho kukala na likulahelo lya kukanyama na kubandamena kuli Yehova. Bika byamukwasele akolese? Mwafwa Yehova wamunyungililile mu kuyoya kwendi kwoshe ha kupwa kabusamba kendi.—Kusha 15:1; Isaya 41:8; Yako 2:22, 23.

12. Bika bitunabandamena, co tusimutwiya byuma muka?

 ¹² Ngwe mwa Abilahama, netu tuli na kubandamena nganda ya lubula lwalubwa. Oloni yetu kutwesi na kubandamena ngwetu baitunge. Bumwene bwa Njambi babushimbikile mu 1914, co buli na kuyula mwilu. (Kujo 12:7-10) Ngeci, yetu twabandamena ngwetu buyule na hano hasi hoshe. Ha simbu itubandamena obu Bumwene, tuliwana na bukalu bwabwingi bulifwa na buje bwaliwanene nabwo Abilahama na Sala. Kuma bangamba ba Yehova ba matangwa ano bali na kutembwinina Abilahama ndi? Mizimbu ya mu kuyoya itukatanda mu Tuposhi twa Kukengela imwesa ngwayo bangamba ba Yehova babangi bali na likulahelo lya kukanyama na bimbunge bya kubandamena ngwe Abilahama na Sala. Tusimutwiyeniko ha mizimbu imo mangana tumone bitwasa kulilongesako.

13. Bika bitulilongesa ku byuma byaliwanene nabyo ndolome Walden?

¹³ Kaleni na bimbunge bya kulyana. Nga tushaka kwaka Bumwene bwa Njambi mu mutamba wa kulibanga mu kuyoya kwetu, co tunapande kukala na bimbunge bya kulyana ngwe Abilahama uje walyanene mangana azibise Njambi kubwaha ku mbunge. (Mateo 6:33; Mako 10:28-30) Tusimutwiyeni hali ndolome Bill Walden. * Ndolome Bill washangumukile kulilongesa Mbimbiliya na Bakaleho ba Yehova mu 1942. Ha simbu eyi, te ali kuyehi na kumanesa bilongesa byendi bya kutunga na kubwahesa mitungo ha sikola imo yakama ya ku America. Mulongesi wendi wayongwele ngwendi Bill mwamanesa sikola, akobele cipangi cimo. Oloni Bill wabyanene. Bill walekele mulongesi wendi ngwendi watengulwile bisinganyeka byendi bya kupanga cipangi ca ku kaye, co wayongwele kupangela Njambi simbu yoshe. Mukwetile simbu yaindondo, baka-fulumende bamulekele ngwabo akobele buswalale. Bill wabyanene mu kasingimiko, oloni bamufwetesele bimbongo byabingi na kumwana mulonga wa kukala mu kamenga ha myaka itanu. Munima ya myaka itatu, bamupatwile. Bamulanyele ku Sikola  ya Ngilyande, co wakupwile kamishinali mu Africa. Bill walyambatele na Eva, co bapangelele hamo mu Africa. Oku kwapwile kulyana kwakama. Mu kwita kwa simbu, belukile ku America mangana bakanyunge baina ya Bill. Bill wendekele ngwendi: “Njikashaka kulila munjikasinganyeka mwananjipangesela Yehova ha myaka ya kutubakana 70. Njakandelela manene kuli Njambi ha kunjikwasa kwangula kumupangela.” Kuma mwasa kulyangwila kupangela Yehova mu kuyoya kweni kwoshe ndi?

14-15. Bika bitulilongesa ku byuma byaliwanene nabyo ndolome na ndokazi Apostolidis?

¹⁴ Keti musinganyeke ngweni byuma bimyendela mwamubwa simbu yoshe. Byuma byalingiwile mu buyoye bwa Abilahama bimwesa ngwabyo nameme baje banalyana kupangela Yehova mu kuyoya kwabo kwoshe, basa kuliwana na bukalu. (Yako 1:2; 1 Petu 5:9) Muzimbu wa ndolome Aristotelis Apostolidis * umwesa busunga bwei ñanda. Bamumbwitikile mu 1946 mu Greece. Mu 1952 walizibukile na ndokazi Eleni uje wakele na bilengo byakulifwa nebi byendi. Oloni Eleni wabinjile mushongo wa bimbandu ku bwongo. Bije bimbandu babisakele, oloni munima ya myaka yaindondo kutunda ha balyambatelele wakele na bimbandu lalo. Bandotolo besekele lalo kumusaka, oloni bilyo bimo bya mubila wendi byazeyele, co kasele kwendeka mwamubwa. Watwaleleleho kwambulula na ntwima nameme wakele na kubinja, co lalo baka-fulumende bakele na kupakesa bakaleho ha simbu ije.

¹⁵ Ndolome Aristotelis wabinjisile munakazi wendi ha myaka 30. Mu myaka eyi, wapwile mukulunu mu cikungulukilo, wapangele mu makomiti atala bya biwano byakama na kukwasa mu kutunga Njubo ya Biwano byakama. Mu mwaka wa 1987, omwo Eleni wakele na kwambulula, lipito lya bikungo lyamumbumbwile, co wabulumukile manene. Wabinjile manene ha myaka itatu, co watokele. Ku mamaneselelo a muzimbu wendi, ndolome Aristotelis wendekele ngwendi: “Ha myaka yaingi, njaliwana na bukalu bwa kuliseza-seza, co bumo bwakele na kunjikasumuna. Ngeci, njapandele kutwalelelaho kukolesa. Yehova natwalelelaho  kunjana nzili ije yanjikwasa kuhyana obu bukalu.” (Myaso 94:18, 19) Yehova wazema manene baje bakatwalelelaho kumupangela nameme baliwana na bukalu.

16. Cinangulo muka cacibwa canene Ndolome Knorr kuli munakazi wendi?

¹⁶ Akeni mana ku byuma bya kulutwe. Abilahama wakele mana ku byuma byamukulahesele Yehova mukemwo wasele kukolesa omwo waliwanene na byeseko. Ndokazi Audrey Hyde nendi wakele mana ku byuma bya kulutwe nameme munalume wendi wa kulibanga Nathan H. Knorr watsile na mushongo wa kansa, co lalo munalume wendi wa mu cibali Glenn Hyde wabinjile mushongo wa ku bwongo. * Wendekele ngwendi byuma byamulekele ndolome Knorr byalumingo byabindondo simbu kanda atse byamukwasele manene. Ngwendi: “Ba Nathan banjanukisile ngwabo, ‘mutukasanguka, kutukababala lalo. Aka mana ku bibezikiso bitunabandamena kukalikuwa kulutwe. . . . Simbu ucili na kuyoya, linga mwoshe muwasela kukwasa bakweni. Nga ulinga ngoco, co upwa wa kubwahelela.’” Cije cinapwile cinangulo cacibwa ca kutushongangeya kuzezama mu kukwasa bakwetu na “kubwahelela mwafwa ya lilabelelo.”—Loma 12:12, NWT.

17. (a) Bika kwapwila kwa seho kwaka mana ku bibezikiso bitukalikuwa kulutwe? (b) Kupangesa majwi ali ku Mika 7:7 kutukwasa bati tukalikuwe bibezikiso bya kulutwe?

¹⁷ Ano matangwa, kunapu kwa seho manene kwaka mbunge ku bibezikiso bitukalikuwa kulutwe. Byuma bili na kulingiwa mu kaye, bimwesa ngwabyo tuli na kuyoya mu matangwa a kukotoka. Ololo nganda nambe ngwetu Bumwene bwa Njambi buyula hano hasi hoshe. Tukalikuwa bibezikiso bya kufwa ngwe kutambula banu batwazema baje bakasanguka ku batsi. Yehova akabezikisa Abilahama uje wakele na likulahelo lya kukanyama na mbunge ya kubandamena ha kumusangula ku batsi hamo lika na naanga yendi. Neni mukatambula aba banu ndi? Mukabatambula nga mulyana mwafwa ya Bumwene bwa Njambi na kutwalelelaho kukala na likulahelo lya kukanyama nameme muliwana na bukalu na kukala na mbunge ya kubandamena kuli Yehova ngwe mwalingile Abilahama.—Tandeni Mika 7:7.