Wulu kɔ nuhua edwɛkɛ ne azo

Wulu kɔ nuninyɛne ne azo

EDWƐKƐ 31

Ɛlɛkendɛ “Suakpole Ne Mɔɔ Lɛ Adiabo Kpalɛ” La Ɔ?

Ɛlɛkendɛ “Suakpole Ne Mɔɔ Lɛ Adiabo Kpalɛ” La Ɔ?

“Ɛnee ɔlɛkendɛ suakpole ne mɔɔ lɛ adiabo kpalɛ mɔɔ Nyamenle a ɛhyehyɛ na yekyekye la.”​—HIB. 11:10.

EDWƐNE 22 Belemgbunlililɛ Ne Ɛlɛdi Tumi​—Maa Ɔrɛla!

MƆƆ YƐBAZUKOA *

1. Afɔle boni mɔ a menli dɔɔnwo ɛbɔ a, na duzu ati ɔ?

NYAMENLE menli mgbe dɔɔnwo mɔɔ wɔ ɛkɛ ɛnɛ la ɛva ninyɛne ɛbɔ afɔle. Mediema mrenyia nee mraalɛ dɔɔnwo ɛkpa kɛ bɛnrɛgya. Agyalɛma bie mɔ ɛzi kpɔkɛ kɛ bɛnrɛwo kɛkala. Mbusua dɔɔnwo ɛtete ninyɛne zo wɔ bɛ ɛbɛlabɔlɛ nu. Bodane titili bie ati a bɛ muala bɛzi kpɔkɛ ɛhye a​—kɛ bɛsonle Gyihova kpalɛ kɛ mɔɔ bɛbahola la. Bɛ kunlu dwo bɛ nwo na bɛlɛ anwodozo kɛ Gyihova bamaa bɛ sa aha debie biala mɔɔ bɛhyia nwo la. Asoo bɛ sa bazi aze? Kyɛkyɛ! Duzu ati a yɛkola yɛka ye zɔ a? Ɔluakɛ Gyihova yilale Ebileham, “menli kɔsɔɔti mɔɔ lɛ diedi . . . la bɛ ze” ne.​—Wlo. 4:11.

2. (a) Kɛ mɔɔ Hibuluma 11:8-10, 16 ka la, duzu ati a Ebileham dule vile Ɛɛle a? (b) Duzu a yɛbazuzu nwo wɔ edwɛkɛ ɛhye anu a?

2 Ebileham gyakyile asetɛnla kpalɛ mɔɔ ɔlɛ ye wɔ suakpole Ɛɛle azo la na ɔdule. Duzu ati ɔ? Ɔluakɛ ɛnee ɔlɛkendɛ “suakpole ne mɔɔ lɛ adiabo kpalɛ” la. (Kenga Hibuluma 11:8-10, 16.) Duzu “suakpole” ɔ? Ngyegyelɛ boni mɔ a Ebileham yiale wɔ mekɛ mɔɔ ɔlɛkendɛ kɛ bɛbakyekye suakpole ɛhye la ɛ? Na kɛ ɔkɛyɛ na yɛayɛ kɛ Ebileham nee yɛ mekɛ ye azo menli mɔɔ bɛzukoale ye neazo ne la ɛ?

DUZU A LE “SUAKPOLE NE MƆƆ LƐ ADIABO KPALƐ” LA?

3. Suakpole ne mɔɔ ɛnee Ebileham ɛlɛkendɛ la a le duzu?

3 Suakpole ne mɔɔ ɛnee Ebileham ɛlɛkendɛ la a le Nyamenle Belemgbunlililɛ ne. Gyisɛse Kelaese nee Kilisienema 144,000 ne mɔɔ bɛkpokpa bɛ la a wɔ zɔhane Belemgbunlililɛ ne anu a. Pɔɔlo hanle Belemgbunlililɛ ne anwo edwɛkɛ kɛ, ‘tease Nyamenle ne suakpole, mɔɔ le anwuma Gyɛlusalɛm’ ne. (Hib. 12:22; Yek. 5:8-10; 14:1) Gyisɛse hilehilele ye ɛdoavolɛma kɛ, bɛyɛ asɔne kɛ Belemgbunlililɛ zɔhane ɛrɛla amaa bɛayɛ Nyamenle ɛhulolɛdeɛ wɔ azɛlɛ ye azo kɛ mɔɔ bɛyɛ ye wɔ anwuma la.​—Mat. 6:10.

4. Kɛ mɔɔ Gyɛnɛsese 17:1, 2, 6 kile la, suakpole ne anzɛɛ Belemgbunlililɛ ne mɔɔ Nyamenle bɔle nwolɛ ɛwɔkɛ la anwo edwɛkɛ nyɛ a ɛnee Ebileham ze a?

4 Asoo ɛnee Ebileham ze kɛzi bɛbahyehyɛ Nyamenle Belemgbunlililɛ ne la anwo edwɛkɛ kɔsɔɔti ɔ? Kyɛkyɛ. Wɔ ɛvoya dɔɔnwo anu, ɛnee zɔhane edwɛkɛ ne le “fealeranu edwɛkɛ nwuanzanwuanza.” (Ɛfɛ. 1:8-10; Kɔl. 1:26, 27) Noko ɛnee Ebileham ze kɛ ɔ bo zo amra bie mɔ bayɛ arelemgbunli. Gyihova mumua ne vale ɛhye bɔle ye ɛwɔkɛ. (Kenga Gyɛnɛsese 17:1, 2, 6.) Ebileham nyianle diedi kpole wɔ Nyamenle ɛwɔkɛ ne mɔ anu, ɔti ɛnee ɔle kɛ asɛɛ yenwu Ahenle mɔɔ Bɛkpokpa ye anzɛɛ Mɛzaya ne mɔɔ le Nyamenle Belemgbunlililɛ ne azo Belemgbunli la. Ɛhye ati, Gyisɛse holale hanle hilele ye mekɛ zo Dwuuma kɛ: “Bɛ papa Ebileham lile fɛlɛko kpole kɛ ɔkɛnwu me mekɛ ne, yɛɛ ɔnwunle ye na ɔlile fɛlɛko.” (Dwɔn 8:56) Nɔhalɛ nu, ɛnee Ebileham ze ye kɛ ɔ bo zo amra bayɛ arelemgbunli mɔɔ Gyihova die bɛ to nu, na ɛnee ɔlɛ ɛhulolɛ kɛ ɔbahendɛ yeamaa Gyihova ali ɛwɔkɛ zɔhane azo.

Kɛzi Ebileham hilele kɛ ɔlɛ diedi wɔ Gyihova ɛwɔkɛ ne mɔ anu ɛ? (Nea ɛdendɛkpunli 5)

5. Kɛzi yɛkola yɛnwu kɛ ɛnee Ebileham ɛlɛkendɛ suakpole ne mɔɔ Nyamenle ɛhyehyɛ la ɛ?

5 Kɛzi Ebileham hilele kɛ ɔlɛkendɛ suakpole anzɛɛ Belemgbunlililɛ ne mɔɔ Nyamenle ɛhyehyɛ la ɛ? Mɔɔ limoa, Ebileham anva ɔ nwo anwulowula azɛlɛ ye azo belemgbunlililɛ biala anu. Ɔyɛle ɔ nwo ɛyɛvolɛ, yeandɛnla sua ko azo na yeagyinla sonla tumililɛ bie anzi. Bieko, Ebileham ambɔ mɔdenle kɛ ɔbahyehyɛ ye belemgbunlililɛ ɛdeɛ. Emomu, ɔhɔle zo ɔdiele Gyihova na Ɔhendɛle kɛ Ye ɛwɔkɛ ne mɔ bara nu. Ɔyɛle ɛhye ɔvale ɔhilele kɛ ɔlɛ diedi kpole wɔ Gyihova anu. Bɛmaa yɛzuzu ngyegyelɛ mɔɔ ɔyiale la bie mɔ anwo na yɛnlea kɛzi yɛbahola yɛazukoa ye neazo ne la.

NGYEGYELƐ BONI MƆ A EBILEHAM YIALE A?

6. Kɛzi ɛnee suakpole Ɛɛle de ɛ?

6 Suakpole ne mɔɔ Ebileham vile zo la ɛnee lɛ banebɔlɛ, ɛkɛ ne le kɛnlɛma yɛɛ bɛ nwo tɔ bɛ. Ɛnee bane nee azule mgbole ɛbɔ nwolɛ mgbɔlɔka, na ɛhye maanle bɛnyianle banebɔlɛ. Ɛnee menli mɔɔ wɔ Ɛɛle la ze nwoma kpalɛ. Ɛnee bɛdi gua wɔ suakpole ne azo; azetuduvoma ɛnwu daselɛ dɔɔnwo mɔɔ kile kɛ ɛhye le zɔ la. Ɛnee menli fa belekese si bɛ azua na bɛava penti fufule baha nwolɛ. Ɛnee azua ɛhye mɔ bie mɔ lɛ ekpumgbunli kɛyɛ 13 anzɛɛ 14 mɔɔ bɛbɛnga bɛyia na bɛdo alie ne anwo.

7. Kɛmɔti a ɛnee ɔwɔ kɛ Ebileham nyia anwodozo kɛ Gyihova babɔ ɔdaye nee ye abusua ne anwo bane ɛ?

7 Ɛnee ɔwɔ kɛ Ebileham nyia anwodozo kɛ Gyihova babɔ ɔdaye nee ye abusua ne anwo bane. Duzu ati ɔ? Kakye kɛ, Ebileham nee Sɛla vile awuke mɔɔ banebɔlɛ nee anwodɔlɛ wɔ ɛkɛ wɔ suakpole Ɛɛle azo la anu na bɛhɔdɛnlanle tɛnte nu wɔ Keena fienemgbole ne anu. Ɛnee bane nee azule mgbole ɛnle ɛkɛ na bɛabɔ ɔdaye nee ye abusua ne anwo bane bieko. Yemɔti ɛnee agbɔvolɛ mɔɔ bɛ nwo yɛ se la bahola ateta bɛ.

8. Ngyegyelɛ boni mɔ a Ebileham hɔle nu wɔ mekɛ bie anu a?

8 Ebileham yɛle Nyamenle ɛhulolɛdeɛ, noko mekɛ bie ɛnee ɔyɛ se kɛ ɔbamaa ye abusua ne aleɛ. Ɛhɔne kpole bie zile wɔ azɛlɛ ne mɔɔ Gyihova maanle ɔhɔle zolɛ la azo. Ɛhɔne ne anu yɛle se kpalɛ, yemɔti Ebileham zile kpɔkɛ kɛ ɔ nee ye abusua ne kɔ Yigyibiti wɔ mekɛ ekyi anu. Mɔɔ ɔhɔle Yigyibiti la, Falo mɔɔ ɛnee le belemgbunli la liele ɔ ye vile ɔ sa nu. Nea adwenleadwenle mɔɔ dɔle Ebileham anwo kɔkpula kɛ Gyihova maanle Falo ziale vale Sɛla hɔmaanle Ebileham bieko la.​—Gyn. 12:10-19.

9. Ngyegyelɛ boni mɔ a Ebileham yiale ye wɔ ye abusua ne anu a?

9 Ebileham yiale ngyegyelɛ wɔ ye abusua ne anu. Ɛnee ɔ ye Sɛla mɔɔ ɔkulo ye kpalɛ la ɛnwo. Bɛlile ɛhye anwo nyane wɔ ɛvolɛ dɔɔnwo anu. Nzinlii, Sɛla vale ye sonvolɛ raalɛ Heega maanle Ebileham amaa yeawo ngakula yeamaa ɔ nee Ebileham. Noko mɔɔ Heega nwunle kɛ ɔlɛnrenzɛ Yehyemɛle la, ɛnee akee ɔmbu Sɛla. Tɛnlabelɛ ne anu yɛle se kpalɛ, ɔti Sɛla voanle Heega vile sua nu.​—Gyn. 16:1-6.

10. Duzu a dole Yehyemɛle nee Ayezeke mɔɔ zɔle Gyihova anu anwodozo mɔɔ Ebileham lɛ la nleanle a?

10 Awieleɛ bɔkɔɔ ne, Sɛla nrenzɛle wole ralɛ nrenyia maanle Ebileham na ɔvɛlɛle ye Ayezeke. Ɛnee Ebileham kulo Yehyemɛle nee Ayezeke amunwiɔ edwɛkɛ. Noko ɔluakɛ Yehyemɛle nee Ayezeke anli ye boɛ la ati, bɛhanle bɛhilele Ebileham kɛ ɔvoa Yehyemɛle nee ye mame Heega. (Gyn. 21:9-14) Nzinlii, Gyihova zele Ebileham kɛ ɔva ɔ ra Ayezeke ɔbɔ afɔle. (Gyn. 22:1, 2; Hib. 11:17-19) Kɛ ɔde ye biala la, ɛnee ɔwɔ kɛ Ebileham nyia anwodozo kɛ Gyihova bamaa ninyɛne ahɔ boɛ amaa ɔ mra mrenyia nwiɔ ne.

11. Duzu ati a ɛnee ɔwɔ kɛ Ebileham nyia abotane kendɛ Gyihova a?

11 Wɔ mekɛ ɛhye amuala anu, ɛnee ɔwɔ kɛ Ebileham sukoa kɛ ɔbanyia abotane yeahendɛ Gyihova. Mɔɔ ɔ nee ye abusua ne vile Ɛɛle la, ɔbayɛ kɛ ɛnee yebo ɛvolɛ 70. (Gyn. 11:31–12:4) Na ɔvale ɛvolɛ mɔɔ bo ɛya ko la ɔlile tutɛnla wɔ Keena azɛlɛ zo na ɔdɛnlanle tɛnte nu. Mɔɔ Ebileham wule la ɛnee yenyia ɛvolɛ 175. (Gyn. 25:7) Noko ɛwɔkɛ mɔɔ Gyihova bɔle kɛ ɔbava azɛlɛ ne mɔɔ ɔde zo yeamaa ɔ bo zo amra la amba nu wɔ ye mekɛ zo. Yɛɛ yeandɛnla aze yeannwu suakpole ne mɔɔ le Nyamenle Belemgbunlililɛ ne mɔɔ bɛvale bɛziele ɛkɛ la. Noko, bɛha Ebileham anwo edwɛkɛ kɛ “ɔyɛle ɛrelera na ɔ kunlu dwole ɔ nwo” kolaa na yeawu. (Gyn. 25:8) Ɔnva nwo ngyegyelɛ mɔɔ Ebileham yiale la, ɔnyianle diedi kpole na ɔ nye liele kɛ ɔbahendɛ Gyihova. Duzu ati a ɔholale ɔgyinlanle kpundii a? Ɔluakɛ Gyihova bɔle Ebileham anwo bane na ɔ nee ye lile kɛ ɔ gɔnwo wɔ ye ngoane mekɛ kɔsɔɔti anu.​—Gyn. 15:1; Aye. 41:8; Gye. 2:22, 23.

Kɛzi Nyamenle azonvolɛ da diedi nee abotane ali kɛ mɔɔ Ebileham nee Sɛla yɛle la ɛ? (Nea ɛdendɛkpunli 12) *

12. Duzu a yɛlɛkendɛ a, na duzu a yɛbazuzu nwo a?

12 Le kɛ Ebileham la, yɛdayɛ noko yɛlɛkendɛ suakpole mɔɔ lɛ adiabo kpalɛ la. Tɛ bɔ zo mɔɔ yɛkendɛ yɛamaa bɛazi a. Bɛvale Nyamenle Belemgbunlililɛ ne bɛziele ɛkɛ wɔ 1914, na ɔlɛdi tumi wɔ anwuma amuala. (Yek. 12:7-10) Noko yɛlɛkendɛ yeamaa yeali tumi wɔ azɛlɛ ye azo amuala. Wɔ mekɛ mɔɔ yɛlɛkendɛ ɛhye la, ɔwɔ kɛ yɛdayɛ noko yɛgyinla tɛnlabelɛ ngakyile mɔɔ le kɛ mɔɔ Ebileham nee Sɛla yiale la anloa. Asoo Gyihova azonvolɛ mɔɔ wɔ yɛ mekɛ ye azo la ɛhola ɛzukoa Ebileham neazo ne? Ɛbɛlabɔlɛ nu edwɛkɛ mɔɔ ba Ɛzinzalɛ Arane ne anu la maa yɛnwu kɛ, le kɛ Ebileham la, yɛ mekɛ ye azo amra dɔɔnwo ɛla diedi nee abotane ali. Bɛmaa yɛzuzu edwɛkɛ ɛhye mɔ anu ekyi anwo na yɛnlea mɔɔ yɛbahola yɛazukoa yɛavi nu la.

SUKOA EBILEHAM NEAZO NE

Ɛnee Bill Walden lɛ ɛhulolɛ kɛ ɔbava ninyɛne yeabɔ afɔle, na Gyihova yilale ye

13. Duzu a ɛsukoa ɛfi Adiema Walden anwubielɛ ne anu a?

13 Nyia ɛhulolɛ kɛ ɛbava ninyɛne wɔabɔ afɔle. Saa yɛbava Nyamenle suakpole ne mɔɔ le Belemgbunlililɛ ne la yɛalimoa yɛ ɛbɛlabɔlɛ nu a, ɔwɔ kɛ yɛnyia ɛhulolɛ kɛ yɛbava ninyɛne yɛabɔ afɔle amaa yɛazɔ Nyamenle anye kɛ mɔɔ Ebileham yɛle la. (Mat. 6:33; Maake 10:28-30) Nea neazo mɔɔ adiema bie mɔɔ bɛfɛlɛ ye Bill Walden * yɛle la. Mɔɔ ɔka ekyi Bill wie yunivɛsiti wɔ U.S. wɔ 1942 la yɛɛ ɔbɔle ɔ bo kɛ ɔ nee Gyihova Alasevolɛ sukoa debie a. Awie mɔɔ ɛnee kile ye debie la yɛle gyima mɔɔ saa ɔwie a ɔbayɛ la anwo ngyehyɛleɛ maanle ye, noko yeanlie yeando nu. Ɔhilehilele nu ɔhilele ye kɛ, yebɔ kpɔkɛ kɛ ɔfa gyima kpalɛ mɔɔ ɔbayɛ la yeabɔ afɔle amaa yeahola yeazonle Nyamenle kpalɛ. Ɛhye anzi mekɛ ekyi, arane ne zele Bill kɛ ɔhɔ sogya. Ɔvile ɛbulɛ nu ɔkpole, na ɛhye maanle bɛbɔle ye kakɛ $10,000 na bɛhanle kɛ ɔhɔ efiade ɛvolɛ nnu. Mɔɔ ɔlile ɛvolɛ nsa wɔ efiade la, bɛyele ye. Nzinlii, bɛmaanle ɔhɔle Geleade Sukulu na ɔzonlenle kɛ edwɛkpatɛlɛvolɛ wɔ Africa. Akee Bill gyale Eva na bɛ mu nwiɔ bɛzonlenle wɔ Africa, na ɛnee ɛhye hyia afɔlebɔlɛ. Awieleɛ bɔkɔɔ ne, bɛziale bɛhɔle United States bɛhɔnleanle Bill mame. Bill pɛ ye ɛbɛlabɔlɛ nu edwɛkɛ ne sikalɛ la, ɔhanle kɛ: “Saa medwenle nwolɛ adenle kpole mɔɔ menyia mezonle Gyihova wɔ ɛvolɛ mɔɔ bo 70 anu la anwo a, anyelielɛ ngome maa mesu. Dahuu meda ye ase kɛ ɔboale me ɔmaanle menvale ye ɛzonlenlɛ menlimoale me ɛbɛlabɔlɛ nu la.” Ɛbahola wɔava dahuu ɛzonlenlɛ gyima ne wɔayɛ wɔ bodane ɔ?

Eleni yɛɛ Aristotelis Apostolidis dele nganeɛ kɛ Gyihova ɛlɛboa bɛ

14-15. Duzu a ɛsukoa ɛfi Adiema nrenyia Apostolidis nee ɔ ye edwɛkɛ ne anu a?

14 Mmanyia adwenle kɛ ɛnrɛyia ngyegyelɛ wɔ ɛbɛlabɔlɛ nu. Ebileham neazo ne maa yɛnwu kɛ bɛdabɛ mɔɔ bɛfa bɛ ngoane mekɛ kɔsɔɔti bɛsonle Nyamenle bɔbɔ la yia ngyegyelɛ. (Gye. 1:2; 1 Pita 5:9) Aristotelis Apostolidis * anwubielɛ ne maa yɛnwu kɛ edwɛkɛ ɛhye le nɔhalɛ. Bɛzɔnenle ye wɔ 1946 wɔ Greece. Na wɔ 1952, ɔ nee adiema raalɛ bie mɔɔ bɛfɛlɛ ye Eleni mɔɔ ɔ nee ye lɛ bodane ko la yɛle agyalɛ ngyehyɛleɛ. Noko Eleni anwo dole ye, na dɔketa hanle kɛ yenyia kansa wɔ ye amelɛ ne anu. Bɛyɛle ye apelehyɛne bɛyele kansa ne, noko mɔɔ bɛgyale la anzi ɛvolɛ ekyi, ewule ne ziale rale bieko. Bɛyɛle Eleni apelehyɛne bieko, na ɔhanle ye kpɔkɛdelɛ nee ye ɛdendɛlɛ. Ɔhɔle zo ɔvale mɔdenlebɔlɛ ɔhanle edwɛkɛ ne ɔnva nwo kɛ ye kpɔkɛdelɛ ɛnle kpalɛ na eza arane ne ɛlɛkpɔ bɛ wɔ mekɛ zɔhane la.

15 Adiema Aristotelis vale ɛvolɛ 30 nleanle ɔ ye. Wɔ ɛvolɛ ɛhye mɔ anu, ɔzonlenle kɛ asafo nu kpanyinli, nyianu kɔmatii ne anu sonla yɛɛ ɔboale ɔmaanle bɛzile Nyianu Asalo. Akee wɔ 1987, mɔɔ Eleni lua daselɛlilɛ nu la, ɔyiale esiane na ɔbodale. Ɔ nye zo bulule ye too ɛvolɛ nsa, akee ɔwule. Aristotelis pɛle ye edwɛkɛ ne sikalɛ kɛ: “Wɔ ɛvolɛ dɔɔnwo anu, meyia ngyegyelɛ dɔɔnwo, bie mɔ ba arɛlevilɛ nu wɔ mekɛ mɔɔ me nye ɛnla. Yemɔti ɛnee ɔwɔ kɛ mebɔ kpɔkɛ kɛ mebagyinla kpundii mɔɔ menrɛmaa debie biala ɛnrɛdo me sa nu a. Noko Gyihova ɛmaa me anwosesebɛ mɔɔ mehyia la amaa meahola meagyinla ngyegyelɛ ɛhye mɔ anloa dahuu.” (Edw. 94:18, 19) Gyihova anye die bɛdabɛ mɔɔ bɛbɔ mɔdenle biala bɛsonle ye ɔnva nwo kɛ bɛyia ngyegyelɛ la anwo kpalɛ!

Audrey Hyde nyianle adwenle kpalɛ ɔlua kenle bie anyelazo ne mɔɔ ɔvale ɔ nye ɔziele zo la azo

16. Folɛ kpalɛ boni a Adiema Knorr dule ɔ ye a?

16 Fa wɔ adwenle sie kenle bie anyelazo ne azo. Ebileham vale ye adwenle ziele ahatualɛ mɔɔ Gyihova bava amaa ye kenle bie la azo, na ɛhye boale ye maanle ɔgyinlanle ngyegyelɛ mɔɔ ɛnee ɔlɛyia la anloa. Adiema raalɛ Audrey Hyde bɔle mɔdenle kɛ ɔbanyia adwenle ɛhye bie. Kansa hunle ɔ hu mɔɔ limoa, Nathan H. Knorr yɛɛ ɔ hu mɔɔ tɔ zo nwiɔ, Glenn Hyde nyianle adwenle nu ewule bie. * Ɔka kɛ, edwɛkɛ bie mɔɔ Adiema Knorr hanle hilele ye dapɛne ekyi kolaa na yeawu la boale ye kpalɛ. Ɔka kɛ: “Nathan hakyele me kɛ: ‘Saa yɛwu a, yɛ sa baha yɛ anyelazo ne wɔ adenle biala azo na yɛnrɛli nyane bieko.’ Akee ɔzele me kɛ: ‘Nea ɛ nyunlu fɔɔnwo, ɔluakɛ ɛkɛ ne a ahatualɛ ne wɔ a.’ . . . Adiema Knorr doale zo kɛ: ‘Yɛ dɔɔnwo, bɔ mɔdenle kɛ ɛbayɛ ninyɛne wɔamaa awie mɔ wɔ wɔ ɛbɛlabɔlɛ nu. Ɛhye bamaa ɛ nye alie.’” Nea kɛzi ɛhye le folɛdulɛ kpalɛ a! Ɔwɔ kɛ yɛyɛ ninyɛne mgbalɛ yɛmaa awie mɔ na “[yɛdi] fɛlɛko wɔ anyelazo ne anu.”​—Wlo. 12:12.

17. (a) Ndelebɛbo kpalɛ boni ati a ɔwɔ kɛ yɛfa yɛ adwenle yɛsie kenle bie anyelazo ne azo a? (b) Saa yɛfa neazo mɔɔ wɔ Maeka 7:7 la yɛyɛ gyima a, kɛzi ɔbaboa yɛ yeamaa yɛanyia kenle bie anyelazo ne ɛ?

17 Ɛnɛ, yɛlɛ ndelebɛbo dɔɔnwo mɔɔ ɔti ɔwɔ kɛ yɛfa yɛ adwenle yɛsie kenle bie anyelazo ne azo a. Ninyɛne mɔɔ ɛlɛsisi ewiade la maa yɛnwu kɛ yɛwɔ ngyehyɛleɛ ɛhye awieleɛ mekɛ ne awieleɛ. Ɔnrɛhyɛ, ɔnrɛhyia kɛ yɛkendɛ kɛ suakpole ne mɔɔ lɛ adiabo kpalɛ la bali azɛlɛ ye amuala azo tumi. Nyilalɛ mɔɔ yɛbanyia la bie a le kɛ yɛbanwu kɛ bɛdwazo yɛ alɔvolɛ bɛvi ewule nu. Mekɛ zɔhane, Gyihova badua Ebileham kakɛ wɔ ye diedi nee ye abotane ne anwo ɔlua ɔ nee ye abusua ne mɔɔ ɔbadwazo bɛ yeara ngoane nu bieko wɔ azɛlɛ ye azo la azo. Asoo ɛbadɛnla aze wɔ mekɛ zɔhane na wɔayɛ bɛ atuu ɔ? Ɛhɛe, saa ɛfa ninyɛne ɛbɔ afɔle ɛmaa Nyamenle Belemgbunlililɛ ne, ɛsɔ wɔ diedi ne anu ɔnva nwo ngyegyelɛ mɔɔ ɛbayia la na ɛkendɛ Gyihova kɛ mɔɔ Ebileham yɛle la a, ɛbahola.​—Kenga Maeka 7:7.

EDWƐNE 74 To Belemgbunlililɛ Edwɛne Ne Bie!

^ ɛden. 5 Nyamenle ɛwɔkɛ ne mɔ mɔɔ yɛlɛkendɛ kɛ ɔbara nu la bahola azɔ yɛ abotane nee yɛ diedi anlea. Ɛzukoalɛdeɛ mɔɔ wɔ Ebileham edwɛkɛ ne anu la boni a bahola amaa kpɔkɛ mɔɔ yɛbɔ kɛ yɛsi abotane yɛahendɛ kɛ Gyihova ɛwɔkɛ ne mɔ bara nu la anu amia ɛ? Na neazo kpalɛ boni a Gyihova azonvolɛ mɔɔ ɛdɛnla aze wɔ yɛ mekɛ ye anu la bie mɔ ɛyɛ a?

^ ɛden. 13 Adiema Walden ɛbɛlabɔlɛ nu edwɛkɛ ne wɔ December 1, 2013, Ɛzinzalɛ Arane ne m. 8-10.

^ ɛden. 14 Adiema Apostolidis ɛbɛlabɔlɛ nu edwɛkɛ ne wɔ February 1, 2002 The Watchtower ne m. 24-28 anu.

^ ɛden. 16 Adiema raalɛ Hyde ɛbɛlabɔlɛ nu edwɛkɛ ne wɔ July 1, 2004 The Watchtower ne m. 23-29 anu.

^ ɛden. 56 NVONINLI NWO EDWƐKƐ: Agyalɛma bie mɔɔ bɛyɛ mgbanyinli la ɛlɛkɔ zo ava nɔhalɛlilɛ azonle Gyihova ɔnva nwo kɛ bɛyia ngyegyelɛ la. Bɛfa bɛ adwenle bɛsie kenle bie ɛwɔkɛ mɔɔ Gyihova ɛbɔ la azo na yemɔ maa bɛ diedi nu mia.