1. E na pio nɛɛ elɛrabaloo a, e e na anua a?

GBƐNƐ-EDO miliɔn pya nɛɛ Bari anii’ee elɛrabaloo pio nu. Gbɛnɛ-edo pya i wuga nɛɛdam le nɛɛwa ebiaɛrafii kɔ ba naale e’iie ale i’iya. Pio dam le wa ebiaɛrafii kɔ ba naale e’ɛrɛe nwiī. Pio butɔ etɔ̄na dum a waɛbah. Ziī kpog-bee nu anua dɛ̄dɛɛ̄ aba doo pya biaɛfii ama na bee ba gbī esitam nɛ Jɛhova mmɛɛ̄ dookɛ̄ wa ekpo toora doo. Ba doo kɔ nu ba ɛrɛ a gbɔɛ̄ wa loo sa dɛrɛ nyiɛ nyɔɔ kɔ Jɛhova gaa le nɛe wa dɛ̄dɛɛ̄ nu a wa bɛɛ̄. Eluge elɔgara wa ni? Eeye! I tɛɛ̄ doodoo wa suā kɔ a naale elu elɔgara wa? Ziī nu anua na bee Jɛhova bee nɛ leelee Abreham nɛɛ a bee lu “tɛ loo dɛ̄dɛɛ̄ pya a yira.”—Rom 4:11.

2. (a) Dookɛ̄ Pya Hibru 11:8-10, 16 kɔ doo, e na anua Abreham bee kpɛ̄naloo e’aa Ur a? (b) E na i gaa le kɔ ue nyɔɔ bu lo ekobee ue ama a?

² Abreham bee lɛɛbaloo zɔ le ekpeloo sīdee tɔɔ̄dum bu gbɛnɛ-buɛ̄ Ur. Nyɔɔ e ni? Nyɔɔbee a gaa bee tɔɔ̄ baɛ “buɛ̄ a ɛrɛ [kaāna] ekatɛ̄.” (Buū Pya Hibru 11:8-10, 16.) Ɛɛ mɛ “buɛ̄” lo? Pya amunu nu finiabah na Abreham bee kpesī sɔ̄ a gaa tɔɔ̄ baɛ wuwu lo buɛ̄ a? E e na i doo lokwa i bee Abreham le pya ba gaa nyɔɔnɛ ye edoba bu ilii dee ama a?

3. Amunu buɛ̄ na Abreham gaa bee tɔɔ̄ baɛ a?

³ Buɛ̄ Abreham gaa bee tɔɔ̄ baɛ na Buɛ̄-mɛnɛ Bari. Pya ebɛɛ bu lo Buɛ̄-mɛnɛ na Jizɔs Kraist le 144,000 pya Nɛɛ Kraist alu etɔ̄ nɔɔ̄ bee. Pɔɔl bee su lo Buɛ̄-mɛnɛ kure “buɛ̄ Bari a le dum, lo Jerusalɛm a le bunyɔɔ.” (Hib 12:22;  Mum 5:8-10; 14:1) Jizɔs bee tɔgɛ pya a wee ye nyɔɔnɛ dumɛ kɔ ba a yere kara kumaloo lo Buɛ̄-mɛnɛ, sa bara kɔ alu lokwa ekɛɛrɛ Bari dooa a kɛnɛkɛ̄ dookɛ̄ a le doo li bunyɔɔ.—Mat 6:10.

4. Dookɛ̄ kpa Jɛnɛsis 17:1, 2, 6 kɔ doo, Abreham bee suāge dɛ̄dɛɛ̄ nu akiiloo lo buɛ̄ ale Buɛ̄-mɛnɛ Bari bee yira yii loo a?

⁴ Abreham bee suāge kɛ̄ a gaa le lu enɔɔ̄ Buɛ̄-mɛnɛ Bari doo ni? Eeye. Pya ue akiiloo lo Buɛ̄-mɛnɛ bee le “nu gɔā” bu gbɛnɛ-edo zua. (Ɛfɛs 1:8-10; Kɔl 1:26, 27) Mɛ Abreham bee suā leere kɔ pio pya ye miɔŋɔ gaa le lu pya mɛnɛ-buɛ̄. Lo ama lu taɛ yii Jɛhova bee ye yira nɛ. (Buū Jɛnɛsis 17:1, 2, 6.) Yira Abreham bee agatɛ̄ mmɛ kɛ̄ a bee kɔ a gaa muɛ̄ Nɛɛ A Bee Lu Etɔ̄ Nɔɔ̄ Bee ale Mɛsaia, nɛɛ a gaa le bɛɛ Buɛ̄-mɛnɛ Bari. Wo na anua Jizɔs bee kɔ nɛ pya Juu bu ye dee kɔ: “Bui tɛ Abreham bee ɛɛŋa lo emuɛ̄ na dee, e a bee muɛ̄ sa ɛɛŋa.” (Jɔn 8:56) Sirapie kɔ Abreham bee suā leere kɔ pya ye manamana na enuūna lo Buɛ̄-mɛnɛ Jɛhova gaa le wu a, le kɔ alɛ ɛrɛ etɔɔ̄ baɛ Jɛhova kɔ a doo ye yii gbɔmɛɛ̄.

5. I tɛɛ̄ doodoo wa suā kɔ Abreham gaa bee tɔɔ̄ baɛ lo buɛ̄ Bari bee wu a?

⁵ Bu mɛ sīdee na Abreham bee tɔgɛ kɔ a gaa bee tɔɔ̄e baɛ lo buɛ̄, ale Buɛ̄-mɛnɛ Bari bee wu a? Tuatua, Abreham naa bee su loo ye gbaloo lɔgɔ buɛ̄-mɛnɛ nyɔuwe. A bee biaɛfii lo etɔɔ̄ doodoo saanɛɛ aā ziī buɛ̄ yii ziī, sa naa yerekpotɛ̄ lɔgɔ pya bɛbɛɛ. Gbaāloo wo, Abreham naa bee wu alɛɛ buɛ̄-mɛnɛ. Taāwo, a bee kiisī lo egbaɛ̄tɔ̄loo Jɛhova sa tɔɔ̄ baɛ sɔ̄ ye yii edooa gbɔ̄mɛɛ̄. Tɛ̄maloo edoo wo, Abreham bee tɔgɛ e’agatɛ̄ yira bu Jɛhova. Doraa i gbītɛ̄ pio nu finiabah a bee kpesī sa ɛp nu i dap nɔ aāloo ye edoba.

6. Ur bee le mɛ dua buɛ̄ ni?

⁶ Buɛ̄ Abreham bee aa a bee ɛrɛ kpega, e pya a le bu para kwanu, suānu, sa ɛrɛ zɔ. Buɛ̄ a bee ɛrɛ kpega tɛ̄maloo gbɛnɛ ekpadaɛ̄ a ye tɛɛ̄ ɛŋɛnɛ le eba maā a ye  le taa naɛsī. Pya nɛɛ Ur bee para ɛm nu sa suā sɔm kaāna. Naa daba lo buɛ̄ bee lunage kɛ̄ dum gbora wee kiā kaāna; nyɔnɛbee pya gbītɛ̄ nu emɔna gbɛnɛ-edo e’ɛma nu akiiloo gbora lo kɛ̄. Pya nɛɛ bee sugara dɛm wuā wa be; sa ba zɔ loo sa tɛrɛ ɛɛ egba loo. Pio be ama wee ɛrɛ 13 ale 14 tɛm a wa le bu a tɛɛ̄ kpugere dɛɛ̄ sa ɛrɛ kɛ̄-ee alu etɔ̄ dɛm.

7. E na anua Abreham ɛrɛge eture nyiɛ loo kɔ Jɛhova ekpega pya ye butɔ le ɛɛ ani?

⁷ Abreham bee ɛrɛ eture nyiɛ loo kɔ Jɛhova ekpegae ye le ye butɔ. E na anua a? Nyɛŋiabu kɔ Abreham le Sera bee aabu buɛ̄ a ɛrɛ kpega le tɔ a nɛ ziīnɛloo li Ur sa kii wee tɔɔ̄ bu tɔkpo li Kenan. Pya ye butɔ le ɛɛ naa bee ɛrɛna lɔgɔ kpega aāloo gbɛnɛ gbɛnɛ ekpadaɛ̄ le eba maā a wa tɛɛ̄ ɛŋɛnɛ. Taāwo, ba bee tɔɔ̄ kɛ̄ pya wa baa dap ɛrɛ dee loo ebe wa ɛrɛgeba sɔ̄.

8. Amunu kɛ̄tɔɔ̄ na Abreham bee kpesī bu ziī kere sɔ̄ a?

⁸ Abreham bee doo nu Bari gbī, mɛ a ɛrɛ sɔ̄ a bee ye agabah enɛ nuede pya ye butɔ. A bee kpesī kaāna e’agabah kii a bee dɔ bu buɛ̄ Jɛhova bee kɔ a kii a. Lo kii bee dɔ mmɛ kɛ̄ Abreham biaɛfii lo edasī su ye butɔ kuma Ijipt. Kerewo, sɔ̄ a bee le Ijipt, Fɛro a gaa bee bɛɛ lo edo bee su ye wa ye lɛɛbah. Naa kɛɛrɛ dua gbɛnɛ ekɛɛrɛ Abreham bee dap ɛrɛ mmɛ sɔ̄ Jɛhova bee zū Fɛro kɔ a obara ye wa Sera ye nɛ.—Jɛn 12:10-19.

9. Amunu taāŋa na a bee le butɔ Abreham a?

⁹ Gbɛnɛ taāŋa bee yii butɔ Abreham. Ye wa Sera a wereloo gbɛnɛ naa bee maɛ̄ nwiī. Ba bee tama kɛ̄tɔɔ̄ ama bu gbɛnɛ-edo zua. Sɔ̄ esaa, Sera bee su Haga ye nɛɛtam nɛɛwa nɛ Abreham lokwa a wa dap maɛ̄ nwiī nɛ. Mɛ aba sɔ̄ Haga muɛ̄ kɔ a esuae bu loo Ishmael, a bee bɔātɛ̄ e’ɛp Sera kuma kɛ̄. Kɛ̄tɔɔ̄ ama bee agɛrɛbah mmɛ kɛ̄ Sera kpo Haga lɛɛ be.—Jɛn 16:1-6.

10. Amunu kɛ̄tɔɔ̄ a bee sira yɛɛ Ishmael le Aizik na a bee doā-ɛp ture nyiɛ loo Abreham bee ɛrɛ bu Jɛhova a?

¹⁰ Sɔ̄ sɔ̄ etɛ̄na Sera bee su bu, sa maɛ̄ ziī nwiī nɛɛdam nɛ Abreham lo a bee kure Aizik. Bu Abreham bee ɛɛ loo Ishmael le Aizik kaāna. Mɛ nyɔɔ pɔrɔ elap dogo Ishmael bee tɔ̄ma kpaɛ̄ Aizik, bee lu ekɔ Abreham a kpo Haga le ye nwiī ture. (Jɛn 21:9-14) Sɔ̄ pio zua etɛ̄na, Jɛhova bee kɔ Abreham a su Aizik ye wɔma zɔɔ nɛ. (Jɛn 22:1, 2; Hib 11:17-19) Bu pya kɛ̄tɔɔ̄ ama, Abreham bee dɛrɛ nyiɛ nyɔɔ kɔ Jɛhova gaa le doo gbɔ̄mɛɛ̄ ye yii kumaloo baɛ ye miɔŋɔ.

11. E na anua Abreham bee tɔɔ̄ baɛ Jɛhova bu egerebu a?

¹¹ Bu yube sɔ̄ ama, Abreham bee nɔ etɔɔ̄ baɛ Jɛhova bu egerebu. A ebee dap yee 70 zua sɔ̄ pya ye butɔ le ɛɛ bee aabu buɛ̄ Ur. (Jɛn 11:31–12:4) A bee kiāŋa aa ziī kɛ̄ dɔ ziī sa tɔɔ̄ bu tɔkpo loo nu a dap lu o’oo tup zua bu dɛ̄dɛɛ̄ buɛ̄ Kenan. Abreham bee u sɔ̄ elua 175 zua. (Jɛn 25:7) Mɛ a naa bee tɔɔ̄dum sa muɛ̄ dooa gbɔ̄mɛɛ yii Jɛhova lo esu buɛ̄ alɛ bee kiāŋa bu a nɛ pya ye manamana. Ye dee dum naa bee nyɔɔ lu lo a dap muɛ̄ sɔ̄ alu ewu lo buɛ̄, lo a le Buɛ̄-mɛnɛ Bari. Kerewo, lu ekɔ kiiloo Abreham sɔ̄ a bee u kɔ, “a bee le nama gbara e dee ye dum bee ye mma.” (Jɛn 25:8) Kaɛlɛɛ dɛ̄dɛɛ̄ nu finiabah a bee kpesī bu dum, Abreham bee agɛrɛtɛ̄ ye yira, sa kpɛ̄naloo lo etɔɔ̄ baɛ Jɛhova. E na a bee yerebah nɛ Abreham kɔ a dap egerebu a? Nu anua na bee  Jɛhova bee ye kpega sa ye su nua ye gbo bu dɛ̄dɛɛ̄ ye dee tɔɔ̄dum.—Jɛn 15:1; Ais 41:8; Jem 2:22, 23.

12. E na i gaa tɔɔ̄ baɛ a, e e na i gaa le kɛɛrɛ bu a?

¹² Doodoo Abreham, i gaa tɔɔ̄ baɛ buɛ̄ a ɛrɛ kaāna ekatɛ̄. Kerewo, ii gaa tɔɔ̄ baɛ ye wuwu nyɔɔbee Buɛ̄-mɛnɛ Bari ebee bɔātɛ̄ ebɛɛ aābu zua 1914 sa ebɛɛra dɛ̄dɛɛ̄ nu a le bunyɔɔ. (Mum 12:7-10) Mɛ i gaa tɔɔ̄ baɛ sɔ̄ ebɛɛ dɛ̄dɛɛ̄ nyɔuwe. Kuma sɔ̄ i gaa tɔɔ̄ baɛ a, a ɛrɛ gbɛnɛ-edo kɛ̄tɔɔ̄ i ɛrɛ etɛɛ̄ bu a bee nage lo Abreham le Sera bee tɛɛ̄ bu. Pya nɛɛ Jɛhova bu ilii sɔ̄ ama gaa nɔge edoba Abreham ni? Pya nu a bee sira alu e’ɛm bu Tɔ Baɛloo tɔgɛ kɔ doodoo Abreham le Sera, gbɛnɛ-edo nɛɛ anii’ee ɛrɛ nage yira le egerebu. I naa ɛp pio pya lo siranu sa muɛ̄ nu i dap nɔ aāloo.

13. E na o nɔ aāloo nu a bee siraloo wuga Walden a?

¹³ Kpɛ̄naloo elɛɛbaloo pio nu. Lo i gaa gbī esu Buɛ̄-mɛnɛ Bari nua tuatua nu bu i dum, i ɛrɛ ebee Abreham lo a bee kpɛ̄naloo elɛɛbaloo pio nu nyɔɔbee Bari. (Mat 6:33; Maak 10:28-30) Yere nukuādɛɛ̄ loo edoba ziī wuga a kura Bill Walden. * Bu zua 1942, Bill ebee sah etɛɛ̄ aa gbɛnɛ tɔkpa li U.S. nyɔɔ enɔā nu akiiloo wube sɔ̄ a bee bɔātɛ̄ enyɔɔnɛ Pya Ekeebee Jɛhova nɔ Baibol. Nɛɛ a wee tɔgɛnu Bill bee ye gbī tam sɛɛ, mɛ a naa bee yiga esi. A bee baatɛ̄ kɔ elɛrae nyiɛ nyɔɔ pya lo tam lokwa a dabe si tam nɛ Bari mmɛɛ̄. Sɔ̄ sɔ̄ naa binia, pya a gaa bɛɛ bee kɔ nɛ Bill kɔ a yii bu nɔ̄. Bu enwadɛɛ̄, Bill naa bee yiga sa alu ebiaɛ kɔ a kpɛ $10,000, le kɔ a si kpɔgɔrɔ loo o’oo zua. Mɛ a bee lu elɛɛ ye kpɔgɔrɔ sɔ̄ taa zua etɛ̄na. Sɔ̄ a esaa, a bee lu ekue ye loo tɔkpa Gilead, sa a bee si tam bie Afrika doodoo nɛɛ a gaa zue ue aa ziī edo yii ziī. Bill bee ii Eva, sa ba bee gbaa si tam zue ue bie Afrika, e lo ama bee gbī kɔ ba a lɛɛbaloo  pio nu bie dumɛ. Sɔ̄ pio zua etɛ̄na, ba bee obia kii United State lo ekuūdɛɛ̄loo ka Bill. Sɔ̄ Bill gaa kɔ ye eloh kpaɛ̄, a bee kɔ: “A ɛɛrɛ mɛ bu kaāna sɔ̄ m kɛɛrɛbu loo gbɛnɛ dee Jɛhova mɛ kpaāna nɛ lo esitam ye nɛ bu nu a eeloo 70 zua. M wee ye doo yaa dɛ̄dɛɛ̄ dee kɔ a baɛ mɛ loo kɔ m dap ye si tam nɛ bu mmɛɛ̄ sɔ̄ dɛ̄dɛɛ̄ dee bu na dum.” Ekɔ o edaba ge su si tam nɛ Jɛhova bu mmɛɛ̄ sɔ̄ nua nu o seeasī ni?

14-15. E na o nɔ aāloo nu a bee sira loo wuga nɛɛdam le nɛɛwa Apostolidis a?

¹⁴ O aa kɛɛrɛ kɔ lɔgɔ taāŋa naale eyii a loo bu dum. I nɔ aāloo edoba Abreham kɔ kere pya ba su dɛ̄dɛɛ̄ wa dum siātam nɛ Jɛhova gaa le kpe nage sī taāŋa. (Jem 1:2; 1 Pit 5:9) Ɛp kɛ̄ nu a bee siraloo Aristotelis Apostolidis * tɔgɛ kɔ ue ama lu kaka doo. A bee liamaā li Greece bu zua 1946, e bu zua 1952 a bee nyɔɔnɛ ziī wuga nɛɛwa a kura Eleni ba ɛrɛ aba nu seeasī bira loo iya ziī. Kɛādoo, loo Aleni bee dumɛ sa alu egbī muɛ̄ kɔ a ɛrɛ dɛɛ̄ ebe a be bu ye puī. Bee lu ebo lo ebe, sɔ̄ pio zua etɛ̄na aā sɔ̄ ba bee iya ziī sah, lo ebe bee sinagekɛ̄ aakɛ̄ bu ye puī. Pya dɔktɔ bee ye sikɛ̄ si tam loo, mɛ baraloo Eleni bee u sa a naa dapna kɔ ue leere. A bee kiisī lo ebɛamiā kaɛlɛɛ ye dumɛloo le tɛ̄ŋaloo pya bɛbɛɛ bee wa nua nyɔɔ lo sɔ̄.

¹⁵ Aristotelis bee kuūdɛɛ̄loo ye wa loo 30 zua. E aba lo sɔ̄, aa bee sinage tam doodoo nɛɛ kanɛɛ, le bu kɔmitii a wee kuūdɛɛ̄loo kɔnvɛnsɔn, sa bee yerebah lo ewu ziī ka Asɛmbli Hall. Sɔ̄ Eleni gaa bee zue ue bu zua 1987, bū alu kpe bee ye zia, e gbɛnɛ muū bee ye yiiloo. A naa bee dapna kɔ ue loo taa zua, lɛɛ a u. Aristotelis kɔ kɛ̄ nu a sira ama bee ye ɛrɛ pah nyɔɔ doo kɔ: “Bu dɛ̄dɛɛ̄ zua ama, pya kɛ̄tɔɔ̄ alu doā-ɛp, pya nu finiabah a aga, le bugia siranu ama edoora kɔ m agaloo kaāna sa kiisī lo e egerebu bu dɛ̄dɛɛ̄ nu. Kerewo, Jɛhova bee kiisī lo enɛ mɛ mɛm  lokwa m dap be eebah dɛ̄dɛɛ̄ lo taāŋa.” (Yɔɔ 94:18, 19) Naa ɛp kɛ̄ Jɛhova wereloo pya a piiga bu ye esiatam kaɛlɛɛ doā-ɛp doo a!

16. Amunu zuurabahtɔ̄ a lee na Wuga Knorr bee nɛ ye wa a?

¹⁶ Bie ekɛɛrɛ nyɔɔ nu a le sī. Abreham bee bie ekɛɛrɛ nyɔɔ pya ekpɛanu a le deesī lo Jɛhova ye sɛɛ, e lo ama bee ye yerebah nɛ kɔ a be eebah dɛ̄dɛɛ̄ ye taāŋa. Wuga nɛɛwa Audry Hyde bee piiga lo e’ɛrɛ ɛɛbu nyɔɔ ye bɛābu a le deesī, kere sɔ̄ dumɛ kansa bee fɛ ye tua dam a kura Nathan H. Knorr, sa ye eree baɛ dam Glenn Hyde ɛrɛ dumɛ ekobee a kura Alzheimer. * A kɔ nu a bee ye yeree bah nɛ na ue wuga nɛɛdam Knorr bee ye kɔe nɛ pio kaɛ lɛɛ a gae u. A bee kɔ: “Nathan bee mɛ nyɛŋiabu kɔ: ‘Kere i u, i ɛrɛ bɛābu, e ii le etɔga na dɔɔ̄na sɔ̄.’ Lɛɛ a yere mɛ mɛm loo kɔ: ‘Dana dɛɛ̄ ɛma deesī, nyɔnɛbee kɛ̄ o ekpɛanu le lo.’ . . . A kɔ yereloo kɔ: ‘Wee lu kirikiri bu tam, sa piiga lo esu o dum siātam nɛ pya dɔɔ̄na. Wo edoo kɔ o ɛrɛ ɛɛbu.’ ” Ɛp kɛ̄ lo zuurabahtɔ̄ a kɔ i kiisī lo esi letam nɛ pya dɔɔ̄na sa ɛrɛ “ɛɛbu bu [i] bɛābu” dɔbiī doo a!—Rom 12:12.

17. (a) Taɛ e na anua i bie ekɛɛrɛ nyɔɔ nu a le deesī a? (b) Bu mɛ sīdee na nyɔɔnɛ edoba alu e’ɛm bu kpa Maika 7:7 eyerebah kɔ i ɛrɛ ɛɛbu bu pya leelee a le deesī a?

¹⁷ Nii’ee i ɛrɛ gbɛnɛ-edo nu anua i sere ekɛɛrɛ nyɔɔ nu a le deesī eekɛ̄ i wee doo. Pya nu a gaa sira bu nyɔuwe tɔgɛ siā kɔ i tɔɔ̄dum bu kuma loo kpɛdumɛ dee loo pɔrɔ sɔ̄ ama. Sɔ̄ sɔ̄ naa binia, Buɛ̄-mɛnɛ Bari gaa le bɛɛ yube nyɔuwe. Ziī leelee i gaa le ɛrɛ na mumuɛ̄ sɔ̄ elu elɛɛ pya i bee wereloo kɛ̄ bu luh. Lo sɔ̄, Jɛhova enɛ leelee Abreham nyɔɔ ye yira le egerebu tɛ̄maloo e’obara alɛ le pya ye butɔ sere dum a kɛnɛkɛ̄. O lege kɛ̄ lo esu baɛ bah wa suā ni? O dap le, lo a le o nɔ edoba Abreham sa lɛɛbaloo pio nu bie dumɛ nyɔɔ Buɛ̄-mɛnɛ Bari, yira agɛrɛ kaɛlɛɛ dɛ̄dɛɛ̄ o taāŋa, sa wee nɔ etɔɔ̄ baɛ Jɛhova.—Buū Maika 7:7.