1. Andi sömëni sëmbë bi dë kabakaba u du, nöö faandi mbei de bi du dee soni dë?

MILIONMILION u dee dinima u Jehovah u di ten aki, bi dë kabakaba u du so soni. Sömëni baaa ku sisa buta taa de an o tööu. So baaa ku sisa di tööu buta taa de an o pai mii a di ten aki. So sëmbë u wan wosudendu ta mbei möiti u de an musu abi hia soni ta paka, söseei u de an ta du soni di ta tei hia ten u de. Hii dee sëmbë aki buta taa de o du dee soni aki, u di de kë dini Jehovah ka de sa dini ën dou. De dë tifeedi, nöö de ta biibi taa Jehovah o da de dee soni di de abi fanöudu tuutuu. De o bai sabi-sö fëën bakaten u? Wë nönö! Faandi mbei u sa dë seiki u di soni dë? Wë a di ten di pasa, Jehovah bi da dee dinima fëën hii dee soni di de bi abi fanöudu. Abahamu bi dë wan u dee sëmbë aki.​—Lom. 4:11.

2. (a) Faandi mbei Abahamu bi dë kabakaba u go kumutu a di foto Uli, te u luku andi Hebelejën 11:8-10, 16, ta taki? (b) Andi woo taki a di woto aki?

² Abahamu bi dë kabakaba u go kumutu a di gudu foto Uli, ka a bi ta libi. Faandi mbei a bi du di soni dë? Wë u di a bi ta wakiti ’di foto’ di „mbei ku bumbuu sitonu posu”. (Lesi Hebelejën 11:8-10, 16). Andi da di foto dë? Un bookohedi Abahamu bi abi di a bi ta wakiti u de mbei di foto dë? Unfa useei sa ko dë kuma Abahamu, söseei kuma dee dinima u Gadu u di ten fuu aki, dee bi djeesi Abahamu a di fasi fa a bi du soni?

3. Andi da di foto di Abahamu bi ta wakiti?

³ Di foto di Abahamu bi ta wakiti da di Könuköndë u Gadu.  Jesosi Keesitu ku 144.000 salufuwan, bi o dë a di Könuköndë aki. Paulosu bi taki taa di Könuköndë da ’di Jelusalen di an dë u goonliba aki. Ma hën da di foto u di libilibi Gadu di dë a liba ala’ (Heb. 12:22; Ako. 5:8-10; 14:1). Jesosi bi lei dee bakama fëën taa de bi musu ta begi da di Könuköndë dë. De bi musu ta begi be di Könuköndë dë ko, sö taa soni sa ko ta pasa a goonliba aki kumafa Gadu kë, leti kumafa a ta pasa a liba ala.​—Mat. 6:10.

4. Unfa Abahamu bi sabi soni u di foto nasö u di Könuköndë di Gadu bi paamusi ën tjika, te u luku Kenesesi 17:1, 2, 6?

⁴ Abahamu bi sabi finifini unfa di Könuköndë u Gadu bi o seti ö? Wë Nönö. Höndöhöndö jaa longi sëmbë an bi sabi di soni dë. A bi dë wan „tjubitjubi soni” (Ef. 1:8-10; Kol. 1:26, 27). Ma Abahamu bi sabi taa so u dee bakamii fëën bi o ko dë könu. Jehovah bi paamusi ën di soni dë. (Lesi Kenesesi 17:1, 2, 6.) Abahamu bi ta biibi dee soni di Gadu bi paamusi ën sö tee taa, a bi dë kuma a bi ta si di Sëmbë di Gadu salufu, nasö di Mësiasi, di bi o dë Könu u di Könuköndë u Gadu. Fëën mbei Jesosi bi piki dee Dju u di ten fëën taa: „Abahamu, di gaan sëmbë fuunu, bi wai tumusi e, di a sabi taa a o si di daka di mi o ko a goonliba aki. Wë nöö a si ën tu, nöö a wai seei” (Joh. 8:56). Wë a dë gbelingbelin u si taa Abahamu bi sabi taa dee bakamii fëën bi o dë a wan Könuköndë di Jehovah bi o seti, nöö a bi dë kabakaba u wakiti u te Jehovah du di soni di a bi paamusi ën.

5. Unfa u du sabi taa Abahamu bi ta wakiti ’di foto’ di Gadu bi o seti?

⁵ Unfa Abahamu bi lei taa a bi ta wakiti ’di foto’ nasö di Könuköndë di Gadu bi o seti? Wë di fosu soni, hën da Abahamu an bi ta dë a na wan könuköndë u goonliba aki. A bi ta foloisi nango a peipei kamian, söseei an bi tei së da na wan könu. Boiti di dë, Abahamu an bi suku u seti fu hënseei könuköndë. Ma a bi ta piki Jehovah buka nöömö, nöö a bi ta wakiti Jehovah u Jehovah du di soni di a bi paamusi ën. Di soni di Abahamu bi du dë, ta lei taa na piki biibi a bi ta biibi a Jehovah. Boo taki u wantu u dee bookohedi dee a bi abi, nöö u luku unfa useei sa djeesi ën.

6. Un pei foto Uli bi dë?

⁶ Di foto ka Abahamu bi kumutu bi dë wan  bunu kamian ka sëmbë an bi o sa feni ën du hogi hesihesi. Söseei dee sëmbë u di foto bi go a siköö, nöö de bi gudu tu. Di foto bi abi wan gaan hei peni, nöö wan gaan ngötö bi lomboto bëina hii di peni. Dee sëmbë u Uli bi sa’ u sikifi, söseei de bi sa’ u mbei sömu. Boiti di dë, a kan taa di foto bi dë wan kamian ka sömëni sëmbë bi ta bai soni ta sei. Dee sëmbë dee ta öndösuku soni bi feni sömëni pampia a di kamian ka di foto bi dë. Sëmbë bi lo’ u abi dee lö pampia dë te de bi ta bai soni ta sei. Dee wosu u di foto bi mbei ku sitonu, di de bi feifi ko weti. So u dee wosu aki bi abi 13 nasö 14 kamba, nöö di wosu bi ta abi wan pei djai a mindi di dë palalaa ku sitonu.

7. Faandi mbei Abahamu bi musu futoou taa Jehovah bi o tjubi hën ku dee sëmbë fëën, u soni an du de?

⁷ Abahamu bi musu futoou taa Jehovah bi o tjubi hën ku dee sëmbë fëën, u soni an du de. Faandi mbei? Wë hoi a pakisei taa Abahamu ku Sala bi foloisi kumutu a di wosu u de di bi dë a di gudu foto Uli, ka hogi an bi o sa miti de hesihesi, hën de go ta libi a tenti a dee boiti kamian u di köndë Kaana. Di peni ku di gaan ngötö di bi lontu di peni, an bi dë u tjubi hën ku dee sëmbë fëën möön. Dee felantima u de bi sa ko du hogi ku de.

8. Andi bi pasa ku Abahamu?

⁸ Abahamu bi ta du soni kumafa Gadu kë. Ma wan pasi, a bi taanga dëën seei faa feni njanjan da dee sëmbë fëën. Wan gaan hangi pena bi ko a di köndë ka Jehovah bi mandëën go. Di hangi pena dë bi hogi sö tee taa Abahamu ku dee sëmbë fëën bi foloisi go dë a di köndë Egepiti u wan pisiten. Ma di a bi dë a Egepiti, hën Falao, di tiima u di köndë, tei di mujëë fëën puu nëën. Pakisei unfa Abahamu bi o ta booko hën hedi tjika, u tefa Jehovah mbei Falao toona tja Sala go da Abahamu baka.​—Ken. 12:10-19.

9. Un bookohedi Abahamu bi abi a di wosudendu fëën?

⁹ Gaan bookohedi bi dë a di wosudendu u Abahamu tu. Sala, di mujëë fëën di a bi lobi tee, an bi sa pai miii. Di soni aki bi mbei de bi dë ku tjali a hati sömëni jaa longi. Te u kaba fëën, Sala bi tei di mujëë saafu fëën de kai Hagali da Abahamu, faa bi sa pai mii da hën ku Abahamu. Ma di Hagali ko dë ku Ismaëli bëë, hën a bigi ta sösö Sala. Di soni bi ko hogi sö tee taa Sala jaka Hagali.​—Ken. 16:1-6.

10. Un soni di bi nama ku Ismaëli ku Isaki, bi sa mbei a taanga da Abahamu faa buta futoou a Jehovah?

¹⁰ Te u kaba fëën, Sala bi ko dë ku bëë, hën a pai wan womi mii da Abahamu. Hën Abahamu kai di mii dë Isaki. Abahamu bi lobi dee womi mii fëën. A bi lobi Ismaëli ku Isaki tuu. Ma u di Ismaëli an bi ta libi bunu ku Isaki, mbei Jehovah bi piki Abahamu faa manda Ismaëli ku Hagali go (Ken. 21:9-14). Bakaten, Jehovah bi hakisi Abahamu faa kii Isaki paka paima dëën (Ken. 22:1, 2; Heb. 11:17-19). Dee tu pasi dë tuu, a bi dë u Abahamu futoou taa Jehovah bi o du di soni di a bi paamusi ën, di nama ku dee womi mii fëën.

11. Faandi mbei a bi dë u Abahamu wakiti Jehovah ku pasensi?

¹¹ Hii dee pisiten dë, Abahamu bi lei u wakiti Jehovah ku pasensi. A kan taa Abahamu bi pasa 70 jaa kaa, di hën ku dee sëmbë fëën bi foloisi kumutu a di foto Uli (Ken. 11:31–12:4). Wan höndö jaa longi sö, a bi libi a tenti, nöö a bi ta seti kampu a peipei kamian a di köndë Kaana. Abahamu bi ko lasi libi di a bi abi 175 jaa (Ken. 25:7). Ma tökuseei an bi si fa Jehovah bi da dee bakamii fëën di köndë ka a bi mandëën go. Söseei an bi libi longi tjika faa si fa Gadu seti di foto nasö di Könuköndë fëën. Hii fa a dë sö, tökuseei di Bëibel ta taki taa Abahamu bi libi gaandi, söseei taa a bi dë tifeedi ufö a dëdë (Ken. 25:8). Hii fa sömëni soni bi miti Abahamu, tökuseei a bi abi wan  taanga biibi jeti, söseei a bi dë kabakaba u wakiti Jehovah. Unfa a du waka taa Abahamu bi sa hoi dou? Wë u di hii hën libi longi Jehovah bi tjubi ën, söseei Jehovah bi libi ku ën kuma mati fëën.​—Ken. 15:1; Jes. 41:8; Jak. 2:22, 23.

12. Andi u ta wakiti, nöö fuun soni woo taki?

¹² U dë kuma Abahamu. U ta wakiti di foto di mbei ku bumbuu sitonu posu. Ma wa ta wakiti u de mbei di foto aki. Di Könuköndë u Gadu seti a di jaa 1914, nöö a ta tii liba ala kaa (Ako. 12:7-10). Ma u ta wakiti di Könuköndë faa tii hii di goonliba. A di pisiten di u ta wakiti u di soni dë musu pasa, sömëni soni sa pasa ku u kumafa a bi pasa ku Abahamu ku Sala. Dee dinima u Jehovah u di ten aki, bi du soni kuma Abahamu ö? Dee woto u sëmbë dee ta dë a Di Hei Wakitimawosu, ta lei taa sömëni dinima u Jehovah u di ten aki, bi lei taa de abi biibi ku pasensi kuma Abahamu ku Sala. Boo taki u wantu u dee woto aki, nöö u luku andi u sa lei a de.

13. Andi i lei a di woto u Baaa Walden?

¹³ Dë kabakaba u disa soni u Gadu hedi. Ee u kë u di foto u Gadu nasö u di Könuköndë musu dë a di fosu kamian a u libi, nöö u musu dë kuma Abahamu. Abahamu bi ta dë kabakaba u disa soni u Gadu hedi (Mat. 6:33; Maik. 10:28-30). Boo luku di woto u wan baaa de kai Bill Walden. * A di jaa 1942, Bill bi o feni di pampia u wan hei siköö fu Amëëkanköndë. Di pampia dë bi o dëën pasi faa sa ta teeken soni buta a pampia, u lei sëmbë unfa de musu mbei wan wosu. Ma a di seei pisiten dë, a bi bigi lei soni u Bëibel ku dee Jehovah Kotoigi. Wan u dee womi di bi ta lei Bill soni a siköö, bi seeka soni dëën faa bi sa feni wan bumbuu wooko, baka te a bi feni di siköö pampia fëën. Ma Bill an bi tei di wooko. A buta taa a o dini Gadu möön gaanfa. Kölö sö baka di dë, hën lanti bi piki Bill faa go a sodati. Ma an bi kë go, hën de dëën wan butu u 10.000 Amëëkandala, söseei de bi taki taa de bi o söötö ën feifi jaa longi a dunguwosu. Ma dii jaa longi nöö de hoi ën. Bakaten de bi kai ën faa go a di Giliati-siköö. Hën baka di dë, hën de mandëën go du di sëndëlengiwooko na Afiikan. Bakaten, Bill bi tööu ku wan sisa de  kai Eva, nöö hën ku ën bi disa soni u de bi sa dini Jehovah na Afiikan. Sömëni jaa baka di dë, hën de bi toona go na Amëëkanköndë, u de bi sa ta luku di mama u Bill. Bill bi taki taa: „Wata ta pasa a mi wojo, te mi pakisei taa Jehovah bi da mi di gaandi u mi wooko dëën möön leki 70 jaa longi. Mi lo’ u dëën tangi u di a heepi mi u mi bi sa dini ën hii mi libi longi.” I sa du di hii-ten diniwooko hii i libi longi ö?

14-15. Andi i ta lei a di woto u Baaa Apostolidis ku Sisa Apostolidis?

¹⁴ Na ta dë ku di mëni taa ja o abi bookohedi a di libi. U ta lei a di woto u Abahamu taa dee sëmbë dee ta buta taa de o dini Jehovah hii de libi seei, ta abi bookohedi tu (Jak. 1:2; 1 Pet. 5:9). U ta si taa sö di soni aki dë tuu, te u luku di woto u wan baaa de kai Aristotelis Apostolidis. * Di baaa aki bi tei dopu a di jaa 1946, a Giikiköndë. A di jaa 1952, hën a bi mbei buka faa tööu ku wan sisa de kai Eleni, di bi kë dini Jehovah fajafaja kuma ën tu. Ma Sisa Eleni bi ko dë ku suwaki, hën data ko si taa wan taku siki hën bi göö nëën hedi dendu. Data bi koti di siki puu. Ma wantu jaa baka di de tööu, hën di siki ko baka. Dee data bi toona opalasi Sisa Eleni baka, ma so kamian fu hën sinkii bi ko lan, söseei an bi sa ta fan sö bunu möön. Hii fa Sisa Eleni bi suwaki, söseei hii fa lanti bi ta du ku dee Kotoigi a di pisiten dë, tökuseei a bi dë wan fajafaja peleikima jeti.

¹⁵ Baaa Aristotelis bi sölugu ën mujëë 30 jaa longi. A di pisiten dë a bi dë wan gaanwomi, a bi ta wooko a komite di ta seeka könklësi soni, söseei a bi go heepi di de bi ta mbei wan zali ka de bi o ta hoi gaan komakandi. A di jaa 1987, di Sisa Eleni bi dë ta peleiki, hën wan hebi felu döö tapa seei gbilam nëën baka, hën a kai kisi gaan makei. Masini bi hoi ën a libi dii jaa longi, hën baka di dë, hën a ko lasi libi. Baaa Aristotelis bi taki unfa a ta si dee soni dee bi miti ën. A bi taki taa: „Sömëni soni bi miti mi. Nöö so u de bi ko a mi wan pasi vou sö, a wan juu di ma bi mëni. Fëën mbei mi bi musu dë kabakaba u hoi dou, söseei ma bi musu da na wan soni pasi u mbei mi lasi hati. Ma hii juu Jehovah bi ta da mi di kaakiti di mi bi abi fanöudu u mi bi sa hoi dou” (Ps. 94:18, 19). Na piki lobi Jehovah lobi dee dinima  fëën dee ta mbei hii möiti u de dini ën ka de sa dini ën dou, hii fa de ta abi bookohedi!

16. Un bunu soni Baaa Knorr bi piki hën mujëë?

¹⁶ Buta pakisei a di fa soni o dë a di ten di ta ko. Abahamu bi ta buta pakisei a dee bunu dee Jehovah bi o mbei a feni a di ten di ta ko. Di soni dë bi ta heepi ën faa hoi dou te a bi abi bookohedi. Di soni dë wan sisa de kai Audrey Hyde ta mbei möiti faa du tu, hii fa kankël bi kii di fosu manu fëën. Di baaa dë de bi ta kai Baaa Nathan H. Knorr. Di u tu manu u di sisa aki de ta kai Baaa Glenn Hyde, nöö hënseei bi ko abi wan siki di ta mbei sëmbë ta fëëkëtë bëina hii soni, söseei di ta mbei de an ta fusutan soni sö bunu möön. * Sisa Hyde bi taki taa di fosu manu fëën bi piki ën wan soni, di heepi ën faa hoi dou. A bi piki ën di soni dë wantu wiki ufö dëdë. Sisa Hyde bi taki taa: „Nathan bi piki mi taa: ’Te u dëdë kaa, soni an sa tapa u möön fu wa feni dee soni dee u ta dë ku di mëni taa woo feni, nöö nöiti möön woo tja fuka tu.’ A bi piki mi tu taa: ’Buta pakisei a di ten di ta ko, biga a di ten dë joo feni di paka.’ . . . Hën a taki möön taa: ’I musu a’ hia soni ta du. Mbei möiti fii ta du soni da wotowan hii i libi longi. Di soni dë o heepi i fii ta dë waiwai.’” Di soni dë da wan bunu soni seei. A bunu fuu ta mbei hii möiti ta heepi wotowan, söseei fuu ta ’wai nöömö, u di u sabi taa woo feni dee bunu dee Gadu paamusi u’!​—Lom. 12:12.

17. (a) Faandi mbei u sa taki taa soni dë di sa da u taanga tuutuu, fuu buta pakisei a di ten di ta ko? (b) Unfa di du di woo du di soni di sikifi a Mika 7:7 sa heepi u fuu wai ku dee soni dee woo feni a di ten di ta ko?

¹⁷ A di ten aki, u abi möön soni di sa da u taanga fuu buta pakisei a di ten di ta ko. Dee soni dee ta pasa a di goonliba, ta lei u gbelingbelin taa u ta libi a di kaba pisi u dee lasiti daka u di goonliba aki. Abiti möön an o dë fuu wakiti möön u di Könuköndë u Gadu tii hii di goonliba. Wan u dee soni di o mbei u ta wai, hën da di si di woo si fa Gadu o weki dee famii ku dee mati fuu ko a libi baka. A di ten dë, Jehovah o paka Abahamu u di a bi abi biibi nëën, söseei u di a bi wakiti ën ku pasensi. A o weki Abahamu ku dee sëmbë fëën ko a libi baka a goonliba aki. Joo sai dë fii sa wai ku de te Gadu weki de u? Wë joo sa sai dë ee iseei du soni kuma Abahamu. Joo sai dë ee i ta dë kabakaba u disa soni u di Könuköndë u Gadu hedi, ee i ta mbei möiti fii sa abi wan taanga biibi go dou aluwasi soni ta miti i, söseei ee i ta mbei möiti fii ta wakiti Jehovah ku pasensi.​—Lesi Mika 7:7.