1. Ne a mea faiga‵ta ko oti ne talia ne tino e tokouke, kae kaia ne fai ei ne latou a mea konā?

E LAU i miliona a tino o te Atua i aso nei ko oti ne talia ne latou a mea faiga‵ta. Ko oti ne filifili ne taina mo tuagane e tokouke ke se a‵vaga latou. Ko oti ne taofi aka ne nisi tauavaga ke mo a ma fai ne olotou tama‵liki. Ko oti ne fakafaigofie ne nisi kāiga olotou olaga. E tasi te pogai ne fai ei ne tino katoa konei a fakaikuga konei—ke mafai o tavini katoatoa atu latou ki a Ieova. E lotoma‵lie latou kae tali‵tonu foki me ka tuku mai ne Ieova a mea katoa e manakogina ne latou. E mata, ka fanoa‵noa latou? Ikai! E mautinoa pefea i a tatou te mea tenei? Te pogai e tasi me ne fakamanuia ne Ieova a Apelaamo, te “tamana o tino katoa kolā e fakatuanaki.”—Loma 4:11.

2. (a) E ‵tusa mo te Epelu 11:8-10, 16, kaia ne loto fiafia ei a Apelaamo o tiaki a Ulo? (e) Ne a mea ka sau‵tala tatou ki ei i te mataupu tenei?

² Ne loto fiafia a Apelaamo ke tiaki a tena olaga gali i te fakai ko Ulo. Kaia? Me ne fakatalitali a ia ki te “fakai telā e isi ne ana fakavae ‵tonu.” (Faitau te Epelu 11:8-10, 16.) Se a te “fakai” tenā? Ne a mea faiga‵ta ne fepaki mo Apelaamo i te taimi ne fakatalitali ei a ia ke faite te fakai tenā? Kae e mafai pefea o fai tatou pelā mo Apelaamo mo nisi tino i ‵tou aso nei kolā ne tau‵tali i tena fakaakoakoga?

3. Se a te fakai ne fakatalitali ki ei a Apelaamo?

³ Te fakai ne fakatalitali ki ei a Apelaamo ko te Malo o te Atua. E aofia i te Malo tenā ko Iesu Keliso mo te toko 144,000 Kelisiano fakaekegina. Ne fakasino atu a Paulo ki te Malo me se “fakai o te Atua ola, ko Ielusalema faka-te-lagi.” (Epe. 12:22; Faka. 5:8-10; 14:1) Tenei te Malo ne akoako ne Iesu ana soko ke  ‵talo ke na oko mai, ko te mea ke fai te loto o te Atua i te lalolagi e pelā mo te faiga i te lagi.—Mata. 6:10.

4. E ‵tusa mo te Kenese 17:1, 2, 6, e pefea te uke o mea a Apelaamo e iloa e uiga ki te fakai, io me ko te Malo, telā ne folafola mai ne te Atua?

⁴ E mata, ne iloa ne Apelaamo a fakamatalaga katoa ki te auala ka fakatu aka ei a te Malo o te Atua? Ikai. A fakamatalaga konā ne fai pelā me se “mea ‵funa kae tapu” i se fia senitenali. (Efe. 1:8-10; Kolose 1:26, 27) Kae ne iloa ne Apelaamo me ka fai a nisi tama a ia pelā me ne tupu. Ko Ieova eiloa ne fai atu ne ia te tautoga tenā. (Faitau te Kenese 17:1, 2, 6.) Ne lasi ‵ki te fakatuanaki o Apelaamo ki folafolaga konā a te Atua, kae ko pelā eiloa me ko mafai o lavea ne ia te Tino Fakaekegina, io me ko te Mesia, telā ka fai mo Tupu i te Malo o te Atua. Ona ko te mea tenei, ne mafai ei o fai atu a Iesu ki tino Iutaia i ana aso: “Ne fiafia malosi a Apelaamo te otou tamana kae ne fakamoemoe a ia o kilo ki toku aso, kae ne lavea ne ia kae fiafia.” (Ioa. 8:56) E manino ‵lei, me ne iloa ne Apelaamo me ka aofia a tino kolā e ‵tupu mai i a ia i se Malo telā ka fakatu aka ne Ieova, kae ne loto fiafia a ia o fakatalitali ki te taimi ka fakataunu ei ne Ieova te folafolaga tenā.

5. E iloa pefea ne tatou me ne fakatalitali a Apelaamo ki te fakai telā ne fakatoka ne te Atua?

⁵ Ne fakaasi atu pefea ne Apelaamo me ne nofo fakatalitali a ia ki te fakai, io me ko te Malo, telā ne fakatoka ne te Atua? Muamua la, ne seki kau atu a Apelaamo ki malo o te lalolagi nei. Ne tumau a ia i te faimalaga ki koga kese‵kese, kae seki nofo tumau i se koga e tasi ke ‵lago atu ki se tupu faka-te-foitino. E se gata i ei, ne seki taumafai a Apelaamo o fakatu aka sena malo. Kae ne tumau a ia i te fakalogo ki a Ieova kae fakatalitali ki te taimi ka fakataunu ei ne Ia a Tena folafolaga. Mai te faiga penā, ne fakaasi mai ne Apelaamo a te tu ‵kese o tena fakatuanaki ki a Ieova. Ke onoono nei tatou ki nisi fakalavelave ne fepaki mo ia mo mea aoga e mafai o tauloto ne tatou mai tena fakaakoakoga.

6. A Ulo se vaegā fakai pefea?

⁶ A te fakai ne tiaki ne Apelaamo se fakai e puipui faka‵lei, e gali kae ko tino i ei ne a‵koga faka‵lei kae mau‵mea. E ‵lasi ‵ki a ‵pui i ei kae e isi se vai e tele i ana feitu e tolu. A tino i Ulo ne tino ‵poto i te tusitusi mo te numela. Kae  uke a mea fakapisinisi ne fai i te fakai tenā; e uke a pepa fakapisinisi ne maua i ei. A fale totino o tino ne faite ki puliki; a ‵pui e palasita faka‵lei kae pēni ki te ‵kena. A nisi fale e 13 io me 14 a potu kolā e fakatamilo i te koga ateatea.

7. Kaia ne ‵tau ei o talitonu a Apelaamo me ka puipui ne Ieova a ia mo tena kāiga?

⁷ Ne ‵tau o talitonu a Apelaamo me ka puipui ne Ieova a ia mo tena kāiga. Kaia? Masaua la me ne tiaki ne Apelaamo mo Sala a te fakai ko Ulo telā e puipui faka‵lei mo tena fale gali ke nofo fua i faleie i kogā fenua o Kanana. Ko seai ne ‵pui ‵lasi mo se vai ‵poko ke puipui ei a ia mo tena kāiga. Ko faigofie fua ke taua atu te fili ki a latou.

8. Se a te mea ne fepaki mo Apelaamo i se taimi e tasi?

⁸ Ne fai eiloa ne Apelaamo a te loto o te Atua, kae i se taimi e tasi ne seki lava a meakai mo fagai tena kāiga. Ne fepaki a ia mo se oge meakai i te fenua eiloa telā ne uga ne Ieova a ia ki ei. Ne masei ‵ki te oge kae ne fakaiku aka ne Apelaamo ke ga‵sue latou o ‵nofo malie i Aikupito. Kae i tena nofoga i Aikupito, ne puke a tena avaga ne te Falao, telā ko te pule o te fenua. Mafaufau la ki te manavase o Apelaamo ke oko ki te taimi ne fai atu ei a Ieova ki te Falao ke fakafoki a Sala ki a Apelaamo.—Kene. 12:10-19.

9. Ne a tulaga faiga‵ta i te olaga o te kāiga o Apelaamo ne fakafesagai a ia ki ei?

⁹ Ne seki faigofie te olaga o te kāiga o Apelaamo. A tena avaga pele ko Sala e se fanafanau. Ne fai ei ke fanoa‵noa malosi lāua i se fia sefulu tausaga. Fakamuli loa, ne tuku atu ne Sala tena tavini fafine ko Hakala, ki a Apelaamo ko te mea ke mafai o faitama kae fanau mai ne ia ne tama‵liki ma Apelaamo mo Sala. Kae i te taimi ne faitama ei a Hakala i a Isamaeli, ne kamata o takalialia tou fafine ki a Sala. Ne gasolo o faigata te tulaga tenā, afuli ei ne Sala a Hakala kea‵tea mo te fale.—Kene. 16:1-6.

10. Ne a mea ne ‵tupu ki a Isamaeli mo Isaako kolā ne tofotofogina ei a te talitonu o Apelaamo ki a Ieova?

¹⁰ Ne faitama a Sala fakamuli kae fanau ne ia se tamaliki tagata ma Apelaamo, fakaigoa ei ne ia ki a Isaako. Ne alofa a Apelaamo ki ana tama tāgata katoa, ko Isamaeli mo Isaako. Kae ona ko faifaiga sē ‵lei a Isamaeli ki a Isaako, ne faimālō ei a Apelaamo ke afuli kea‵tea ne ia a Isamaeli mo Hakala. (Kene. 21:9-14) Fakamuli ifo, ne fakamolemole atu a Ieova ki a Apelaamo ke ofo atu a Isaako e pelā me se taulaga. (Kene. 22:1, 2; Epe. 11:17-19) I taimi e lua konā, ne ‵tau mo Apelaamo o talitonu me fakamuli loa ka fakataunu ne Ieova ana folafolaga ne fai e uiga ki ana tama tāgata.

11. Kaia ne ‵tau ei mo Apelaamo o faka‵tali mo te kufaki ki a Ieova?

¹¹ I te taimi tenā, ne ‵tau o tauloto a Apelaamo ke iloa ne ia o faka‵tali mo te kufaki ki a Ieova. Kāti ko 70 tupu ana tausaga i te taimi ne tiaki ei ne ia mo tena kāiga a Ulo. (Kene. 11:31–12:4) Ne nofo a ia i faleie kae ne faimalaga sāle i loto i te fenua o Kanana mō se fia selau tausaga. Ne mate a Apelaamo kae ko 175 ana tausaga. (Kene. 25:7) Kae ne seki lavea ne ia te fakataunuga ne Ieova Tena folafolaga ke tuku atu te fenua ne fanofano a ia i ei ki tino ka ‵tupu mai i a ia. Kae ne seki ola a ia ke kilo atu ki te fakai, ko te Malo o te Atua, ko fakatu. Kae ui ei, ne fakamatala mai me i a Apelaamo ne mate mai tua o se “olaga leva kae fakamalie loto.” (Kene. 25:8) Faitalia a fakalavelave faiga‵ta katoa ne fepaki mo ia, ne tumau te malosi o te fakatuanaki o Apelaamo kae ne lotomalie a ia o faka‵tali ki a Ieova. Kaia ne mafai ei o kufaki a ia? Me ne puipui eiloa ne Ieova te olaga kātoa o Apelaamo kae taku a ia me ko tena taugasoa.—Kene. 15:1; Isa. 41:8; Iako. 2:22, 23.

12. Se a te mea e faka‵tali tatou ki ei, kae ne a mea ka sau‵tala ki ei tatou?

¹² E pelā mo Apelaamo, e fakatali‵tali tatou  ki te fakai telā e isi ne ana fakavae ‵tonu. Kae e se faka‵tali tatou ki te taimi e faite ei. Ko oti ne fakatu aka te Malo o te Atua i te 1914 kae ko pule katoatoa atu nei ki te lagi. (Faka. 12:7-10) Kae e faka‵tali tatou ki te taimi telā ka pule katoatoa mai ki te lalolagi. I te taimi e faka‵tali ei tatou ke tupu te mea tenā, e uke a tulaga e ‵tau o fakafesagai tatou ki ei kolā e tai ‵pau mo tulaga ne fe‵paki mo Apelaamo mo Sala. E mata, ne mafai ne tavini a Ieova i aso nei o fakaakoako ki te mea ne fai ne Apelaamo? A tala ‵tonu o tino kolā ne ‵lomi i Te Faleleoleo Maluga, e fakaasi mai i ei me e tokouke a tino i aso nei ne fakatuanaki kae kufaki e pelā mo Apelaamo mo Sala. Ke sau‵tala nei tatou ki nai tala konā kae onoono aka me ne a ‵tou mea e mafai o tauloto mai i ei.

13. Ne a au mea ne tauloto mai te tala o te Taina ko Bill?

¹³ Ke loto fiafia o talia a mea faiga‵ta. Kafai e fakamuamua ne tatou i ‵tou olaga a te fakai o te Atua, telā ko te Malo, e ‵tau o fai tatou pelā mo Apelaamo, telā ne loto fiafia o talia a mea faiga‵ta ko te mea ke fakafiafia ne ia a te Atua. (Mata. 6:33; Male. 10:28-30) Ke mafaufau ki te tala o te taina ko Bill Walden. * I te 1942, ko pili fua o puke te tikulī o Bill i mea tau ‵lomi mo te fakatokaga o ata o fale mo mea tau masini mai se iunivesiti i Amelika, kae kamata o fai tena akoga mo Molimau a Ieova. Ko oti ne fakatoka ne se faiakoga o Bill se galuega ke galue a ia i ei ma oti ne puke tena pepa maluga, kae ne seki talia ne Bill te mea tenā. Ne fakamatala atu a ia me ko oti ne fakaiku ne ia ke se ‵sala ki se galuega ‵togi ko te mea ke tavini katoatoa atu a ia ki te Atua. E seki leva, kae ne manakogina ke kau atu a Bill ki te kautau. Ne fakaasi atu ne ia mo te āva tena ita fitifiti ma kau ki te kautau kae ne fakasala a ia ki te $10,000 mo te lima tausaga i te falepuipui. Ne ‵tala a ia mai tua o se tolu tausaga. Fakamuli ifo, ne maua tena ‵kamiga ke kau ki te Akoga Kiliata kae ne tavini a ia pelā me se misionale i Afelika. Ne avaga a Bill mo Eva, kae ne tavini lāua i Afelika, ko tena uiga ne ‵tau o talia ne lāua a mea faiga‵ta. Fakamuli loa, ne ‵foki lāua ki te Iunaite Sitete o tausi ki  te mātua o Bill. Ne fakamatala fakatoetoe mai ne Bill a tena olaga: “Ne ‵sali ifo a loimata mai i oku mata i te taimi ne mafaufau ei au ki te tauliaga gali ke fakaaoga au ne Ieova i tausaga e silia atu i te 70 i tena taviniga. E fakafetai sāle foki au ki a ia mō te takitakiga ne ia au ki te faiga o tena taviniga mo fai taku galuega.” E a, e mata, e mafai o fai ne koe te taviniga tumau mo fai tau galuega?

14-15. Ne a au mea ne tauloto mai te tala o te Taina mo te Tuagane ko Apostolidis?

¹⁴ Sa fakamoemoe me ka seai ne fakalavelave ka fepaki mo koe. Ne tauloto ne tatou mai te tala o Apelaamo me ke oko foki loa ki tino kolā e tuku katoatoa atu olotou olaga ki te taviniga a Ieova, e ‵tau o fakafesagai mo fakalavelave. (Iako. 1:2; 1 Pe. 5:9) Ke onoono ki te ‵tonu o te mea tenei i te tala o Aristotelis Apostolidis. * Ne papatiso tou tagata i te 1946 i Eleni, kae i te 1952 ne ‵sai feagaiga a ia mo te tuagane ko Eleni, telā e ‵pau a mea ne kausaki lāua ki ei. Kae ne masaki a Eleni, kae maua aka me kenisa tena faiai. Ne mafai o tamate te kenisa tenā, kae i se fia tausaga mai tua o te lā avagaga, ne toe sae aka te kenisa. Ne toe ‵tipi a ia ne tokita, ne ‵mate a nisi vaega o te foitino o Eleni, kae seki mafai o faipati faka‵lei tou fafine. Ne tumau a ia i te tavini atu mo te loto finafinau faitalia tena masaki pelā foki mo fakasauaga mai te malo i te taimi tenā.

¹⁵ Ne tausi ne Aristotelis a tena avaga i tausaga e 30. I te taimi tenā, ne tavini atu a ia pelā me se toeaina, ne aofia i komiti o fono, kae ne fesoasoani atu ki te faitega o se Fale Fai Fono. Kae i te 1987, ne pakia a Eleni i se fakalavelave ne tupu i te taimi ne fano ei a ia o talai. E tolu tausaga ne takato ei tou fafine e aunoa mo se mea e iloa, oti aka ko te mea loa ko mate. Ne fakamatala fakatoetoe mai ne Aristotelis tena tala penei: “Ne fepaki au mo tulaga faiga‵ta i se fia tausaga, nisi fakalavelave ne oko fakapoi mai kae seki fakamoemoegina, tenā ne fakaiku ei ne au ke tumau i te kufaki kae ke mo a ma talia se mea ke fakavāivāi mai ki a au. Kae ne tuku mai faeloa ne Ieova ki a au a te malosi e manakogina ke manumalo au i fakalavelave konei.” (Sala. 94:18, 19) E alofa malosi eiloa a Ieova ki tino kolā e fai ne latou  te ‵toe mea e mafai o fai mō ia faitalia a tofotofoga e fe‵paki mo latou!

16. Ne a pati fakatonutonu aoga ne tuku atu ne te Taina ko Knorr ki tena avaga?

¹⁶ Saga tonu ki aso mai mua. Ne saga tonu a Apelaamo ki te taui i aso mai mua ka tuku mai ne Ieova ki a ia, kae ne fesoasoani atu te mea tenei ke manumalo a ia i ana fakalavelave. Ne taumafai te tuagane ko Audrey Hyde o fakatumau te kilokiloga ‵lei tenei, faitalia me ko oti ne mate atu tena avaga muamua ko Nathan H. Knorr i te kenisa kae ko masaki foki tena avaga i te lua, ko Glen Hyde, i te Alzheimer. * Ne fai mai tou fafine me ne fesoasoani atu a pati a te taina ko Knorr kolā ne fai atu ki tou fafine i nai vaiaso mai mua o mate tou tagata. Muna a tou fafine: “Ne fakamasaua mai a Nathan ki a au: ‘Mai tua o te mate, ko mautinoa ‵tou fakamoemoega, kae ka se toe logo‵mae tatou.’ Tenā ne fakamalosi mai a ia ki a au: ‘Kilo ki aso mai mua, me tenā tou taui i ei.’ . . . Ne toe fai mai a ia: ‘Ke fakalavelave malosi faeloa—taumafai o fakaaoga tou olaga ke fesoasoani atu ki nisi tino. Ka aoga te mea tenei ke maua ne koe i ei te fiafia.’” Ko oko loa i te aoga o pati fakatonutonu konei ke tumau faeloa i te fakalavelave i te faiga o mea ‵lei mō nisi tino kae ke ‘fia‵fia ki te fakamoemoega’!—Loma 12:12.

17. (a) Kaia e maua ei ne tatou a pogai e uke ke ‵saga tonu ki aso mai mua? (e) Ka aoga pefea ki a tatou a te tau‵tali ki pati i te Mika 7:7 ke maua ne tatou a fakamanuiaga i aso mai mua?

¹⁷ I aso nei, ko uke atu a pogai ko maua ne tatou ke ‵saga tonu ki aso mai mua. E fakaasi mai i mea ‵tupu i te lalolagi me ko ‵nofo tatou i te fakaotiotiga o aso fakaoti o te olaga tenei. Ko pili fua o se toe faka‵tali tatou ki te taimi ka pule katoatoa mai a te fakai telā e isi ne ana fakavae ‵tonu ki te lalolagi kātoa. E aofia i fakamanuiaga e uke ka maua ne tatou ko te ‵kilo atu ki ‵tou tino pele ko toe faka‵tu aka mai te mate. I te taimi tenā, ka maua ei ne Apelaamo mai i a Ieova a te taui o tena fakatuanaki mo tena kufaki mai te ‵toe fakatu aka o ia ki te ola i te lalolagi nei penā foki mo tena kāiga. E mata, ka nofo atu koe i konā ke fakafetaui atu ki a latou? E mafai o fai koe penā māfai e fai koe pelā mo Apelaamo, mai te talia ne koe a mea faiga‵ta mō te Malo o te Atua, māfai e tumau koe i te fakatuanaki faitalia a fakalavelave, kae tauloto koe ke fakatalitali mo te kufaki ki a Ieova.—Faitau te Mika 7:7.