1. Didie ke nditọete nnyịn iban ẹsin̄wam esop Abasi, edi nso mfịna ke ediwak mmọ ẹsinyene? (Se ndise ikpædem Enyọn̄-Ukpeme emi.)

ENEM nnyịn etieti ndinyene nditọete iban emi ẹsisịnde idem ẹnam n̄kpọ Jehovah. Mmọ ẹsitiene ẹnam n̄kpọ ke mbono esop, ẹbọrọ mbụme, ẹtiene ẹkwọrọ ikọ, ẹnyụn̄ ẹkpep mme owo Bible. Ndusụk ẹsitiene ẹdiọn̄ n̄kpọ ke Ufọkmbono Obio Ubọn̄ ẹnyụn̄ ẹse ẹban̄a nditọete eken ke esop. Oro iwọrọke ke mmọ isinyeneke mfịna-o! Ndusụk mmọ ẹsise ẹban̄a mme ete ye eka mmọ oro ẹma ẹkesọn̄. Mbon ubon ndusụk nditọete iban emi mîdịghe Mme Ntiense Jehovah ẹsikọbọ mmọ. Ndusụk mmọ ẹbọk nditọ ikpọn̄, ntre mmọ ẹsisịn idem ẹnam utom man ẹnyene se ẹdade ẹbọk nditọ mmọ.

2. Ntak emi ikpan̄wamde nditọete iban-a?

² Ntak emi oyomde in̄wam nditọete iban-a? Ntak edi ke mbon ererimbot emi isiwakke ndikpono iban. Bible ọdọhọ n̄ko yak in̄wam mmọ. Itie kiet emi ikụtde emi edi se Paul ọkọdọhọde nditọete ke Rome ete ẹdara Phoebe ẹnyụn̄ “ẹn̄wam enye ke n̄kpọ ekededi oro enye oyomde un̄wam.” (Rome 16:1, 2) Ini Paul ekedide Pharisee, enye ama etiene esịne ke otu mbon emi ẹkedade ke iban iwọrọke n̄kpọ ndomokiet. Edi enye ekedikabade edi Christian, enye ama ekpebe Jesus, esinọ iban ukpono onyụn̄ ọfọn ido ye mmọ.—1 Cor. 11:1.

3. Jesus ekesinam n̄kpọ didie ye kpukpru iban? Enye ekesinam n̄kpọ didie ye iban emi ẹkenamde n̄kpọ Abasi?

³ Jesus ekesikpokpono kpukpru iban. (John 4:27) Enye ikesinamke n̄kpọ ye iban nte ikpọ owo ido ukpono mme Jew ẹkesinamde. N̄wed kiet emi etịn̄de n̄kpọ aban̄a Bible ọdọhọ ke “akananam Jesus iketịn̄ke n̄kpọ emi esuenede-suene iban m̀mê osụhọrede mmọ itie.” Edi Jesus ama esikam enen̄ede okpono iban emi ẹkenamde uduak Ete esie. Ini enye akasiakde mbon emi enye adade nte nditọeka esie, enye akasiak iban ye irenowo.—Matt. 12:50.

4. Nso ke iyom ndineme ke ibuotikọ emi?

⁴ Jesus ama esima ndin̄wam iban emi ẹkenamde n̄kpọ Abasi. Enye ama ama mmọ, esinyụn̄ etịn̄ ikọ anyan̄a mmọ ini ẹnọde  mmọ mfịna. Ẹyak ise nte ikemede ndinam n̄kpọ ye nditọete nnyịn iban nte Jesus ekesinamde.

5. Ntak emi ekemede ndisọn̄ ndusụk nditọete iban ndinyene nti ufan-a?

⁵ Edide idi nditọete irenowo m̀mê iban, kpukpru nnyịn imoyom nti ufan. Edi ndusụk ini ekeme ndisọn̄ nditọete iban ndinyene nti ufan. Nso isinam ọsọn̄? Kop se ndusụk mmọ ẹtịn̄de mi. Sista kiet emi ekerede Jordan * ọdọhọ ete: “Sia mmendọhọ ebe, esiwak nditie mi ke idem nte nnyụn̄ nsesịne ntre ke esop, nnyeneke ufọn ndomokiet.” Kristen emi edide asiakusụn̄, emi ọkọwọrọde aka ebiet emi ẹyomde-yom mme ọkwọrọikọ ọdọhọ ete: “Emekeme ndikop ndobo ama ọwọrọ aka esop en̄wen obufa obufa.” Ekeme nditie nditọete irenowo ntre n̄ko. Mbon emi mbon ubon mmọ mîdịghe Mme Ntiense Jehovah ẹkeme ndikere ke edi ubon mmimọ, mmimọ idianake, nditọete ke esop, mmimọ idianake. Ndobo ekeme ndinam ndusụk nditọete iban emi udọn̄ọ mîyakke mmọ ẹkeme ndiwọrọ n̄ka n̄kpọ, onyụn̄ ekeme ndinam mbon emi anade ẹse ẹban̄a mbon mmọ emi ẹdọn̄ọde. Annette ọdọhọ ete: “Ekesidi ẹma ẹkot mi ufọk m̀mê usọrọ, n̄kesikemeke ndika sia ami n̄kedi akpan owo emi ekesede eka mi enyịn.”

6. Luke 10:38-42 owụt ke Jesus akan̄wam Martha ye Mary didie?

⁶ Jesus ama esisio ini etie eneme nneme ye iban emi ẹkekponode Jehovah, enye okonyụn̄ edi ata ufan mmọ. N̄kọ emeti ke Jesus ekedi ufan Mary ye Martha. Etie nte mmọ ikọdọhọ ebe. (Kot Luke 10:38-42.) Nte Jesus ekesitịn̄de ikọ ye nte enye ekesinamde n̄kpọ ama esinam enem mmọ ke idem ndidian idem ye Jesus. Oro akanam ndịk inamke Mary nditie ke isọn̄ ke ukot esie n̄kop se enye ekekpepde, ukem nte mbet * esitiede ke isọn̄ okop se andikpep ekpepde. Ini esịt akayatde Martha ke Mary in̄wamke imọ, enye ama ekeme ndisio se ikesịnede enye ke esịt ntịn̄ nnọ Jesus. Jesus ama ada ufan̄ oro ekpep Mary ye Martha ata akpan n̄kpọ. Lazarus ekedi eyeneka mmọ, Jesus ama esiwak ndika ufọk mmọ, oro okowụt ke enye ama mmọ. (John 12:1-3) Oro akanam ini Lazarus ọdọn̄ọde n̄kpa n̄kpa, Mary ye Martha ẹdọn̄ ẹkekot Jesus sia mmọ ẹma ẹdiọn̄ọ ke enye ekeme ndin̄wam mmimọ.—John 11:3, 5.

7. Tịn̄ usụn̄ kiet emi ikemede ndin̄wam nditọete iban.

⁷ Mbono esop edi ata akpan itie emi ndusụk nditọete iban ẹsikemede ndidu ye nditọete mmọ. Ntre mmọ ẹma ẹdi mbono esop, yak ikọm mmọ, ineme nneme ye mmọ, inyụn̄ inam mmọ ẹkụt ke imekere iban̄a mmọ. Jordan emi iketịn̄de iban̄a ke ikpehe ition ọdọhọ ete: “Esịt esinem mi etieti nditọete ẹma ẹkọm mi ke mbụme emi n̄kọbọrọde ke mbono esop, ẹdọhọ ke ikpama ndisan̄a ye ami ke ukwọrọikọ, mîdịghe ẹnam n̄kpọ en̄wen emi owụtde ke mmọ ẹkere ẹban̄a mi.” Ana inam nditọete nnyịn iban ẹdiọn̄ọ ke nnyịn idaha mmọ ibre mbre. Kia ọdọhọ ete: “Usen mmen̄kaha mbono esop, mmọdiọn̄ọ ke ẹyenọ mi etop ẹdọhọ m̀mê edi didie. Emi esinam ndiọn̄ọ ke nditọete idaha emi ibre mbre.”

8. Tịn̄ usụn̄ en̄wen emi ikemede ndinam n̄kpọ ye iban nte Jesus ekesinamde.

⁸ Imekeme ndisisio ini ntie nneme nneme ye nditọete iban nte Jesus ekesinamde. Imekeme ndikot mmọ ẹdidia udia ke ufọk nnyịn  mîdịghe isan̄a ntre ye mmọ ika itie udia uwem. Ke mme utọ ini oro, ọfọn itịn̄ n̄kpọ emi edisọn̄ọde-sọn̄ọ mmọ idem. (Rome 1:11, 12) Enen̄ede ọfọn mbiowo ẹse n̄kpọ nte Jesus ekesisede. Enye ama ọdiọn̄ọ ke idimemke inọ ndusụk owo nditie ntre idọhọ ndọ. Edi enye ama anam enen̄ede an̄wan̄a ke idịghe owo ndidọ ndọ m̀mê ndinyene nditọ edinam owo enen̄ede okop ata inemesịt. (Luke 11:27, 28) Ndida n̄kpọ Abasi akpa edinam owo enen̄ede okop ata inemesịt.—Matt. 19:12.

9. Nso ke mbiowo ẹkeme ndinam n̄n̄wam nditọete iban?

⁹ Akpana mbiowo akpan akpan ẹda nditọete iban nte nditọeka mmọ iban ye mme eka mmọ. (1 Tim. 5:1, 2) Enen̄ede ọfọn mbiowo ẹsineme nneme ye nditọete iban mbemiso mbono esop ọtọn̄ọde m̀mê ke mbono esop ama akasuana. Kristen emi iketịn̄de iban̄a ke ikpehe ition ọdọhọ ete: “Ebiowo kiet ama okụt ke nsinyeneke ini, enye ama oyom ndidiọn̄ọ mme n̄kpọ mme n̄kpọ emi nsinamde. Ama enem mi tutu nte enye ekekerede aban̄a mi ntre.” Usụn̄ kiet emi mbiowo ẹdade ẹwụt ke imekere iban̄a nditọete iban edi mmọ ndisisio ini nneme nneme ye mmọ. * Annette emi iketịn̄de iban̄a ke ikpehe ition  etịn̄ ntak kiet emi ọfọnde ndisineme nneme ye mbiowo. Enye ọdọhọ ete: “Oro esinam mi mmehe uwem ye mmọ, mmọ ẹnyụn̄ ẹmehe uwem ye ami. Ndien mma nnyene mfịna, isisọn̄ke ndidọhọ mmọ ẹn̄wam mi.”

10. Nso ikeme ndinam esịt enem nditọete iban?

¹⁰ Esinem kpukpru nnyịn mme owo ẹma ẹkụt se inamde ẹnyụn̄ ẹtoro nnyịn. Edi, ekpedi inam se inanam enye etie nte mme owo ikwe, esịt isinemke nnyịn. Enyene se asiakusụn̄ kiet emi mîdọhọ ebe etịn̄de. Enye ekere Abigail. Se enye etịn̄de owụt ke enyene mme ini emi enye esikerede ke mme owo ẹfre imọ. Enye ọdọhọ ete: “Ẹdiọn̄ọ mi nte eyeneka ntem ye ntem, m̀mê eyen ntem ye ntem. Ikanke oro. Ndusụk ini esitie nte owo ndomokiet idiọn̄ọke ke ami mmọdo.” Edi Sista Pam etịn̄ se in̄wamde imọ. Enye idọhọ ebe, ama onyụn̄ anam utom isụn̄utom ke ediwak isua. Ekem enye ama ọnyọn̄ aka ekese ete ye eka esie enyịn. Sista Pam ebe isua 70 idahaemi, enye ke ananam utom usiakusụn̄. Enye ọdọhọ ete: “Se inen̄erede in̄wam mi edi mme owo ẹma ẹsidọhọ ke imama se nnamde.”

11. Nso ke Jesus akanam owụt ke imama se iban emi ẹkesisan̄ade ye enye ẹkwọrọ ikọ ẹkenamde?

¹¹ Iban emi ẹkebakde Abasi ẹma ẹda se mmọ ẹnyenede ẹnam n̄kpọ ẹnọ Jesus. Enye ama ama se mmọ ẹkenamde oro. (Luke 8:1-3) Enye ama ayak mmọ ẹnam n̄kpọ ẹnọ enye, onyụn̄ ayarade ndusụk akpan n̄kpọ ọnọ mmọ. N̄kpọ kiet emi enye ọkọdọhọde mmọ ekedi ke imọ iyakpa, ke Abasi oyonyụn̄ anam imọ iset. (Luke 24:5-8) Enye ama etịm iban oro idem eben̄e se mmọ ẹdisobode ke ini iso ukem nte enye eketịmde mme apostle esie idem. (Mark 9:30-32; 10:32-34) Kpa ye oro mme apostle Jesus ẹkefen̄ede ẹkpọn̄ enye ini ẹkemụmde enye, ini enye ọkọn̄ọde ke eto ndutụhọ, ndusụk iban oro ẹkesin̄wamde enye ẹma ẹdu ẹkụt ini enye akpade.—Matt. 26:56; Mark 15:40, 41.

12. Nso utom ke Jesus ọkọnọ iban?

¹² Jesus ama ọnọ iban akpan utom ẹnam. Iban emi ẹbakde Abasi ẹkebem iso ẹkụt Jesus ini enye esetde. Enye ama onyụn̄ ọdọhọ mmọ ẹkedọhọ mme apostle esie ke imọ imeset. (Matt. 28:5, 9, 10) Etie nte iban ẹma ẹtiene ẹsịne ke otu mme mbet emi ẹkedade edisana spirit ẹyet aran ke Pentecost isua 33 eyo mme apostle. Ekpedi ntre, ọwọrọ mmọ n̄ko ẹma ẹtiene ẹtịn̄ “ikpọ utom Abasi” ke nsio nsio usem ẹnọ mme owo.—Utom 1:14; 2:2-4, 11.

13. Tịn̄ ndusụk n̄kpọ emi nditọete iban ẹnamde mfịn. Didie ke ikeme ndiwụt ke imama se mmọ ẹnamde?

¹³ Ọfọn isitoro nditọete iban ke kpukpru se mmọ ẹnamde ke esop Abasi. Ndusụk mmọ ẹsitiene ẹbọp ẹnyụn̄ ẹdiọn̄ mme ufọk esop Abasi, ẹkpep usem en̄wen man ẹtiene ẹn̄wam otu emi ẹsemde usem oro, ẹnyụn̄ ẹnam utom ke Bethel. Mmọ ẹsitiene ẹn̄wam nditọete ke ini afanikọn̄ etịbede, ẹkabade mme n̄wed esop Abasi, ndusụk ẹdi mme asiakusụn̄ ye mme isụn̄utom. Nditọete iban ẹsitiene ẹka Ufọkn̄wed Mme Asiakusụn̄, Ufọkn̄wed Mme Ọkwọrọ Obio Ubọn̄, ye Ufọkn̄wed Gilead. Nditọete iban ẹsin̄wam mme ebe mmọ man mmọ ẹkeme ndinam kpukpru utom emi mmọ ẹnyenede ke esop Abasi. Nditọete irenowo emi ẹdi “enọ,” mmọ ẹsinam ediwak n̄kpọ ẹn̄wam mbon en̄wen. Ọkpọsọn̄ mmọ ndinam kpukpru utom mmọ ekpedi iban mmọ in̄wamke mmọ. (Eph. 4:8) Nso ke akpanam an̄wam nditọete iban emi ke utom emi mmọ ẹnamde ke esop Abasi?

14. Nso ke mbiowo emi ẹnyenede ọniọn̄ ẹsinam mmọ ẹma ẹti se Psalm 68:11 etịn̄de?

¹⁴ Nditọete iban ẹdi ‘akwa udịmowo’ emi ẹsinyịmede ndisịn idem nnam utom, mmọ  ẹsinyụn̄ ẹnen̄ede ẹdiọn̄ọ ndikwọrọ ikọ. Mbiowo emi ẹnyenede ọniọn̄ ẹdiọn̄ọ emi. (Kot Psalm 68:11.) Oro esinam mbiowo ẹyom usụn̄ ẹkpep n̄kpọ ẹto nditọete iban emi. Se Sista Abigail emi iketịn̄de iban̄a ke ikpehe 10 etịn̄de owụt ke esinem enye ke idem nditọete irenowo ẹma ẹbụp enye nsio nsio usụn̄ emi enye esikwọrọde ikọ ọnọ mme owo. Enye ọdọhọ ke oro anam imọ ikụt ke Jehovah enyene akpan utom ọnọ imọ ke esop esie. Mbiowo ẹdiọn̄ọ n̄ko ke nditọete iban emi ẹma ẹkekpon owo, emi ẹnyụn̄ ẹsọn̄ọde ẹda ẹnam n̄kpọ Jehovah ẹsinen̄ede ẹn̄wam nditọete iban emi mîkponke owo ẹyọ mfịna mmọ. (Titus 2:3-5) Anie akpafan̄a ke nditọete iban idotke se ẹtorode?

15. Tịn̄ mme ini emi ẹkemede ndiyom itịn̄ ikọ inyan̄a nditọete iban.

¹⁵ Nsio nsio n̄kpọ ẹkeme nditịbe nnọ nditọete iban emi oyomde ẹtịn̄ ikọ ẹnyan̄a mmọ. (Isa. 1:17) Sista emi ebe esie ama akakpa m̀mê emi ẹsiode ndọ ekeme ndiyom owo etịn̄ ikọ ke ibuot esie onyụn̄ an̄wam enye anam ndusụk n̄kpọ emi ebe esie ekesinamde. Sista emi ama ọkọsọn̄ ekeme ndiyom owo an̄wam enye ini enye oyomde ndiketịn̄ ikọ ye dọkta. Edieke sista emi edide asiakusụn̄ esitienede akanam utom en̄wen ọnọ esop Abasi, edi nditọete ẹdọhọ ke mmimọ isiwakke ndikụt enye ke ukwọrọikọ, ekeme ndiyom owo etịn̄ ikọ anyan̄a enye. Didie ke ikpan̄wam utọ nditọete iban emi? Ẹyak ise n̄kpọ en̄wen emi Jesus ekesinamde ye iban.

16. Mark 14:3-9 owụt ke Jesus akan̄wam Mary didie?

¹⁶ Jesus ama esiwak nditịn̄ ikọ mfak iban emi ẹkekponode Jehovah nsio ke mfịna. Enye ama ada ye Mary ini Martha ọkọdọhọde ke Mary ayak utom ọnọ imọ ikpọn̄. (Luke 10:38-42) Enye ama afiak etịn̄ ikọ anyan̄a Mary ini mme owo ẹkedọhọde ke se Mary anamde ifọnke. (Kot Mark 14:3-9.) Enye ama ọdiọn̄ọ se ikanamde Mary anam se enye akanamde oro, onyụn̄ otoro enye ete: “Enye akanam eti n̄kpọ ke idem mi . . . Enye akanam se enye ekemede.” Jesus ama akam ọdọhọ ke ẹyetịn̄ eti n̄kpọ emi Mary akanamde do ke “ebiet ekededi emi ẹdikwọrọde eti mbụk ke ofụri ererimbot.” Idịghe enye ke isụk itịn̄ emi? Enem ndikop ke ekedi Jesus otoro Mary ke eti n̄kpọ oro enye akanamde, enye etịn̄ aban̄a ndikwọrọ ikọ ke ofụri ererimbot. Imenịm ke se Jesus eketịn̄de oro ama anam esịt ana Mary sụn̄.

17. Nọ uwụtn̄kpọ kiet emi owụtde ini emi ikpetịn̄de ikọ inyan̄a eyenete an̄wan.

¹⁷ Nditọete iban ẹma ẹnyene mfịna, ndi afo emesitịn̄ ikọ anyan̄a mmọ? Yak ise n̄kpọ kiet emi ekemede nditịbe. Ndusụk nditọete ẹkụt ke sista kiet emi ebe esie mîdịghe Ntiense Jehovah esiwak ndidi mbono esop ke idiọk ini, ndien ẹma ẹdọdọhọ amen, enye ọnyọn̄. Mmọ ẹkụt ke enye isiwakke nditan̄ nditọ esie ndi mbono esop. Mmọ ẹtịn̄ ke otu idemmọ ẹte ke akpana enye enyene uko ọdọhọ ebe esie esiyak imọ imen nditọ idi mbono esop. Edi mmọ idiọn̄ọke ke idụhe se sista oro akpanamde akan oro. Sista oro esịne ke idak owo, idikemeke ndinam n̄kpọ nte amade-ma. Eke esie edi ndinọ ekikere mban̄a se ẹkpenamde ye nditọ, edi ebe esie esibiere se ẹkpenamde. Okpokop ẹtịn̄de utọ ikọ oro ẹban̄a eyenete an̄wan, nso ke akpanam? Edieke otorode sista oro onyụn̄ etịn̄de nti n̄kpọ emi enye anamde ọnọ mbon efen, oro ekeme ndinam ẹtre nditịn̄ ikọ ndian enye.

18. Tịn̄ mme usụn̄ en̄wen emi ikemede ndin̄wam nditọete nnyịn iban.

¹⁸ Usụn̄ en̄wen emi ikemede ndiwụt nditọete nnyịn iban ke imenen̄ede ima mmọ edi ndinanam n̄kpọ n̄n̄wam mmọ. (1 John 3:18) Annette emi ikọdọhọde nte esisede  aban̄a eka esie emi idem mîsọn̄ke ọdọhọ ete: “Ndusụk nditọete iren ye iban ẹma ẹsidi ẹdin̄wam mi ẹse eka mi enyịn, ami nnam n̄kpọ, mîdịghe mmọ ẹmen udia ẹsọk nnyịn. Oro ama anam n̄kụt ke ẹma mi, ke owo inyụn̄ ifreke mi.” Nditọete ẹma ẹn̄wam Sista Jordan n̄ko. Brọda kiet ama ekpep enye nte enye ekemede ndise mban̄a moto esie. Enye ọdọhọ ete: “Enem mi ndifiọk ke nditọete mi iyomke nnyene mfịna mma n̄wat moto.”

19. Tịn̄ usụn̄ en̄wen emi mbiowo ẹkemede ndin̄wam nditọete iban.

¹⁹ Mbiowo ẹsidomo n̄ko ndin̄wam nditọete iban. Mmọ ẹdiọn̄ọ ke Jehovah iyomke ẹdiọk nditọete iban ukama. (Jas. 1:27) Oro esinam mmọ ẹdomo ndise n̄kpọ nte Jesus ekesisede. Edieke n̄kpọ edide se ẹmende iso ẹfep, mmọ ẹsinyụn̄ ẹmen iso ẹfep, ikọn̄ke iyịre ke ibet. (Matt. 15:22-28) Ke ini mbiowo ẹsịnde ukeme ẹn̄wam nditọete iban, oro esinam mmọ ẹkụt ke Jehovah ye esop esie ẹma mmimọ. Ini esenyịn otu an̄wautom mme Sista Kia okokopde ke enye ọmọn̄ ọwọrọ okodụn̄ ke ebiet en̄wen, enye ama ọsọsọp anam yak ẹn̄wam enye. Sista Kia ọdọhọ ete: “Oro ama anam utom enen̄ede efere ọnọ mi. Mbiowo ndikan̄wam mi nnyụn̄ ntịn̄ ikọ nsọn̄ọ mi idem ama enen̄ede anam n̄kụt ke mmedi n̄kpọ ke esop, ke mmonyụn̄ nnyene owo n̄kpọ ekpetịbe ọnọ mi.”

20-21. Didie ke ikpowụt ke imama kpukpru nditọete nnyịn iban?

²⁰ Edieke isede nsio nsio esop mfịn emi, iyokụt ke nditọete iban emi ẹsịnde idem ẹnam n̄kpọ Jehovah ẹyọyọhọ, ke edi se in̄wamde mmọ. Nte Jesus ekesinamde n̄kpọ ye iban ekpep nnyịn ke edieke isisiode ini idu ye nditọete iban inyụn̄ imehede ye mmọ ke imekeme ndin̄wam mmọ. N̄kpọ en̄wen edi nditoro mmọ ke se mmọ ẹnamde ẹnọ Abasi. Imonyụn̄ ikeme nditịn̄ ikọ nnyan̄a mmọ ini mmọ ẹnyenede mfịna.

²¹ Apostle Paul ama asiak nditọete iban usụkkiet enyịn̄ ke utịt leta emi enye ekewetde ọnọ mme Christian ke Rome. (Rome 16:1, 3, 6, 12, 13, 15) Imenịm ke ama enem nditọete iban oro ndikop enye otorode mmọ, onyụn̄ ọdọhọde ẹkọm mmọ. Ẹyak kpukpru nnyịn n̄ko isin̄wam nditọete nnyịn iban. Oro owụt ke imama mmọ inyụn̄ ida mmọ nte nditọeka nnyịn.