Ir al contenido

Ir al índice

K’UTUNEM 39

Cheqatoʼ ri e qachalal ixoqibʼ

Cheqatoʼ ri e qachalal ixoqibʼ

«Ri Ajawaxel xuya jun kʼakʼ tzijol; e kʼi ixoqibʼ xkiya ubʼixik» (SAL. 68:11).

BʼIXONEM 137 Loqʼalaj taq qachalal ixoqibʼ

RI KQETAʼMAJ NA *

Ri qachalal ixoqibʼ sibʼalaj kechakunik kkiya kicomentarios pa ri riqbʼal ibʼ, keʼel che utzijoxik ri utzij ri Dios, ketobʼan che usukʼumaxik ri Ja rech Ajawabʼal y keʼok il chke ri e qachalal. (Chawilaʼ ri párrafo 1).

1. ¿Jas kkibʼan ri e qachalal ixoqibʼ che uyaʼik tobʼanik che ri utinamit ri Dios, are kʼu jas kʼax kkiriqo? (Chawilaʼ ri wachbʼal re ri uwach ri wuj).

SIBʼALAJ kojkikotik che pa ri congregación e kʼo kʼi qachalal ixoqibʼ che sibʼalaj kechakunik. Jun kʼutbʼal, kkiya kicomentarios pa ri riqbʼal ibʼ, keʼel che utzijoxik ri utzij ri Dios y keʼok il chke ri e qachalal. Nikʼaj chik ketobʼan che usukʼumaxik ri Ja rech Ajawbʼal. Qastzij che xuqujeʼ kkiriq kʼax. E jujun kkichajij ri kinan kitat che nim chi kijunabʼ. E nikʼaj chik kkichʼij ri kʼax kbʼan chke kumal ri kifamiliares. Y e nikʼaj chik xaq kitukel kkikʼiysaj ri e kal y kkikoj kichuqʼabʼ rech kkiya ri kajwataj chke.

2. ¿Jasche rajawaxik kqakoj qachuqʼabʼ che kitoʼik ri e qachalal ixoqibʼ?

2 ¿Jasche rajawaxik kqakoj qachuqʼabʼ che kitoʼik ri e qachalal ixoqibʼ? Rumal che ri e winaq re wajun uwach ulew riʼ nim ta kekil ri ixoqibʼ. Xuqujeʼ ri Biblia kubʼij che rajawaxik keqatoʼ. Jun kʼutbʼal, ri apóstol Pablo xubʼij che ri congregación re Roma che rukʼ rutzil kanimaʼ kkikʼulaj ri Febe y kkiya ri kajwataj che (Rom. 16:1, 2). Are chiʼ fariseo ri Pablo, are jun chke ri e winaq che nim ta kkil ri e ixoqibʼ. Are kʼu chiʼ xux cristiano, xresaj uwach ri Jesús rumal laʼ xukʼut utzilal y nim xeril ri ixoqibʼ (1 Cor. 11:1).

3. ¿Jas xubʼan ri Jesús che kilik ri ixoqibʼ y jas kuchomaj chkij ri kkibʼan ri urayibʼal ri Dios?

3 Jesús nim xeril konojel ri ixoqibʼ (Juan 4:27). Junam ta kukʼ ri e kʼamal bʼe judíos che xekʼojiʼ pa ri utiempo. Jun enciclopedia che kchʼaw chrij ri Biblia kubʼij: «Kʼo ta jastaq xubʼij che xukʼutu che xeʼuyoqʼo o nim ta xeril ri ixoqibʼ». Are kʼu nim xeril ri ixoqibʼ che xkibʼan ri urayinik ri uTat. Xuqujeʼ chiʼ xchʼaw chkij ri ufamilia pa ri ukojonik, xchʼaw chkij achijabʼ xuqujeʼ ixoqibʼ (Mat. 12:50).

4. ¿Jas kqil pa wajun kʼutunem riʼ?

4 Jesús amaqʼel xeʼutoʼ ri e qachalal ixoqibʼ. Nim xerilo xuqujeʼ xutoʼ kiwiʼ. Chqilaʼ ri kqabʼan che resaxik uwach ri Jesús chrij ri xubʼan che kilik ri ixoqibʼ.

QAS CHUJOK IL CHKE

5. ¿Jasche e jujun qachalal ixoqibʼ kkinaʼo che xaq kitukel e kʼolik?

5 Paneʼ oj achijabʼ o ixoqibʼ, qonojel kajwataj utz taq achilanik chqe. Are kʼu e jujun qachalal ixoqibʼ kkinaʼ che xaq kitukel e kʼolik. ¿Jasche? Chqilaʼ. Jun qachalal ixoq ubʼiʼ Jordan * kubʼij: «Rumal che in kʼulan taj, kʼi mul kinnaʼ che kʼo ta nupatan pa ri congregación». Jun precursora ubʼiʼ Kristen xbʼe chi pa jun congregación rech kuya más tobʼanik, kubʼij: «Are chiʼ kʼateʼ katopan pa jun kʼakʼ congregación, kanaʼ che xaq atukel at kʼolik». Ri e qachalal che kʼo kifamilia che e Testigos taj weneʼ kkinaʼ che keʼajux ta más kumal y rumal ri congregación. Xuqujeʼ ri kekun taj keʼel bʼi cho kachoch rumal che e yawabʼ o rajawaxik kkichajij jun kifamiliar che uriqom jun yabʼil weneʼ kkinaʼ che xaq kitukel e kʼolik. Jun qachalal ubʼiʼ Annette kubʼij: «Rumal che xaq xiw in kinchajij ri nunan kinkun taj kinbʼe pa jun invitación».

Junam rukʼ ri Jesús, chqakʼutuʼ che kojok il y keqaloqʼoqʼej ri e sukʼ taq qachalal ixoqibʼ. (Chawilaʼ ri párrafos 6 kopan 9). *

6. Junam rukʼ ri kubʼij Lucas 10:38-42, ¿jas xubʼan ri Jesús che utoʼik Marta y María?

6 Ri Jesús xuya utiempo rech xkʼojiʼ kukʼ ri e qachalal ixoqibʼ rumal laʼ e are xkinaʼo che ri Jesús are jun qastzij kachiʼl. Chojchoman chrij ri rachilanik rukʼ María y Marta che e kʼulan taj (chasikʼij uwach Lucas 10:38-42). Rukʼ ri xubʼan che kilik y kichʼabʼexik e areʼ utz xkilo xekʼojiʼ rukʼ. María xuxibʼij ta ribʼ xtʼuyiʼ chuxukut ri Jesús rech kretaʼmaj ri kukʼutu. * Y Marta chanim xubʼij che ri Jesús che petinaq royowal rukʼ María rumal che tajin ta ktoʼ rumal. Rukʼ wariʼ ri Jesús xubʼij jujun jastaq chke che nim ubʼanik. Xuqujeʼ xukʼutu che qas nim kerilo are chiʼ xopan kukʼ pa jujun taq mul chik (Juan 12:1-3). Rumal laʼ are chiʼ Lázaro sibʼalaj xyawajik, María y Marta xubʼan ta kebʼ kikʼuʼx che utaʼik tobʼanik che ri Jesús (Juan 11:3, 5).

7. ¿Jas kqabʼan che uyaʼik kichuqʼabʼ ri qachalal ixoqibʼ?

7 E jujun qachalal ixoqibʼ xaq xiw kekʼojiʼ kukʼ ri e qachalal are chiʼ kebʼe pa ri e riqbʼal ibʼ. Rumal laʼ utz che pa ri e riqbʼal ibʼ kqaya utz kipetik, kojchʼaw kukʼ y kqakʼut chkiwach che qas kojok il chke. Jordan, ri xojtzijon chrij nabʼe, kubʼij: «Nim kwilo che ri e qachalal kkibʼij utz taq tzij chwe rumal ri comentarios kinya pa ri e riqbʼal ibʼ, che kkibʼij chwe che kinel kukʼ che utzijoxik utzij ri Dios o kkikʼut chnuwach che kinkiloqʼoqʼej». Chqakʼutuʼ che ri e qachalal ixoqibʼ kkilo che nim keqilo. Jun qachalal ubʼiʼ Kia kubʼij: «We kinopan ta pa ri riqbʼal ibʼ, wetaʼm che ri qachalal kkitaʼ lo chwe we utz nuwach. Wariʼ kukʼut chinwach che qas keʼok il chwe».

8. ¿Jas nikʼaj chi jastaq kqabʼano rech kqesaj uwach ri Jesús?

8 Chqatasaʼ qatiempo rech kojkʼojiʼ kukʼ ri e qachalal ixoqibʼ junam che xubʼan ri Jesús. Weneʼ kojkunik keqasikʼij che utijik jun kiwa o kqaqʼaxej tiempo kukʼ. Chiʼ e kʼo qukʼ chojchʼaw chrij jastaq che kuya kichuqʼabʼ (Rom. 1:11, 12). Rajawaxik che ri kichomanik ri e kʼamal bʼe kux junam rukʼ re ri Jesús. Areʼ retaʼm che e jujun qachalal che e kʼulan taj kebʼisonik. Are kʼu ri Jesús xukʼutu che ri kikotemal kriqitaj taj che jun kkʼuliʼ o kkʼojiʼ ral, xaneʼ ri qas kyaʼow kikotemal are upatanexik ri Jehová (Mat. 19:12; Luc. 11:27, 28).

9. ¿Jas kkibʼan ri e kʼamal bʼe che kitoʼik ri e qachalal ixoqibʼ?

9 Ri e kʼamal bʼe rajawaxik kkil ri qachalal ixoqibʼ jetaneʼ kinan o kanabʼ (1 Tim. 5:1, 2). Rajawaxik kkitas kitiempo kechʼaw kukʼ are chiʼ majaʼ y chiʼ kkʼis ri riqbʼal ibʼ. Kristen kubʼij: «Jun kʼamal bʼe xrilo che sibʼalaj latzʼ nuwach y xutaʼ chwe jas jastaq kinbʼano. Xinmaltyoxij che kok il chwe». Are chiʼ ri e kʼamal bʼe kkitas kitiempo rech ketzijon kukʼ ri e qachalal ixoqibʼ, kkikʼutu che qas keʼok il chke. * Annette kubʼij jun chke ri utzilal kuya ubʼanik wariʼ: «Kwetaʼmaj más kiwach y e areʼ kketaʼmaj más nuwach. Rumal laʼ are chiʼ kinkʼulmaj jun kʼax, kinxibʼij ta wibʼ kintaʼ tobʼanik chke».

CHQAMALTYOXIJ RI KKIBʼANO

10. ¿Jas tzij weneʼ utz kkita ri qachalal ixoqibʼ che kbʼix chke?

10 Qonojel kojkikotik are chiʼ ri e nikʼaj chik kkil ri kojkun che ubʼanik y kkibʼij chqe che nim kkil ri qachak. We kʼo ta nijun kbʼin chqe kojbʼison riʼ. Jun precursora che kʼulan taj ubʼiʼ Abigaíl kubʼij che jujun taq mul kunaʼ che kchomax ta kanoq: «Qas ta ketaʼm nuwach xaq xiw ketaʼm uwach ri nutat o ri wachalal. Jujun taq mul kinchomaj che kinkil taj». Chqilaʼ ri xubʼij chi jun qachalal che kʼulan taj ubʼiʼ Pam, che xux misionera pa kʼi taq junabʼ are kʼu xtzalij lo cho rachoch rech keʼuchajij ri unan utat. Kimik kʼo chi más che 70 ujunabʼ, uyaʼom ta kan ri precursorado y kubʼij: «Ri más kintowik are che ri e qachalal kkibʼij chwe che nim kinkilo».

11. ¿Jas xubʼan ri Jesús che ukʼutik che nim keril ri ixoqibʼ che xkiya tobʼanik che are chiʼ xutzijoj ri utzij ri Dios?

11 Jesús nim xrilo che e jujun ixoqibʼ xkikoj «ri jastaq kech che upatanixik» (Luc. 8:1-3). Y xaq xiw ta nim xerilo, xaneʼ xukʼut jastaq chkiwach rech ri Dios che nim ubʼanik. Jun kʼutbʼal, xubʼij chke che kkamik y kkʼastaj na (Luc. 24:5-8). Junam che xubʼan kukʼ ri apóstoles, xuqujeʼ xeʼutoʼ ri ixoqibʼ rech kkichʼij ri kʼax are chiʼ kkilo chiʼ kkamik (Mar. 9:30-32; 10:32-34). Kʼo chi jun jastaq nim ubʼanik xkʼulmatajik: are chiʼ xchap ri Jesús y ri apóstoles xeʼanimaj bʼik, jujun chke ri ixoqibʼ riʼ xkiya ta kanoq are chiʼ tajin kkamik (Mat. 26:56; Mar. 15:40, 41).

12. ¿Jas chak xuya ri Jesús chke e jujun ixoqibʼ?

12 Jesús xuya chak nim ubʼanik chke jujun ixoqibʼ. Jun kʼutbʼal, ri nabʼe taq winaq che xeʼilowik are chiʼ xkʼastaj lo pa ri kamikal are sukʼ taq ixoqibʼ. Xubʼij chke che kkibʼij chke ri apóstoles che ya xkʼastajik (Mat. 28:5, 9, 10). Y, pa ri nimaqʼij re ri Pentecostés re ri junabʼ 33, are chiʼ xyaʼ uxlabʼixel pa kiwiʼ ri winaq, weneʼ e kʼo ixoqibʼ chkixoʼl. We jeʼ riʼ, ri cristianas riʼ che xechaʼik weneʼ xyaʼ bʼe chke che xkitzijoj «ri nimaʼq taq mayibʼal ri e ubʼanom ri Dios» pa jalajoj taq chʼabʼal (Hech. 1:14; 2:2-4, 11).

13. a) ¿Jas kkibʼan ri qachalal ixoqibʼ che upatanexik ri Jehová kimik? b) ¿Jas kqabʼan che ukʼutik che kqamaltyoxij ronojel ri kkibʼano?

13 Sibʼalaj utz che kqamaltyoxij ri chak kkibʼan ri qachalal ixoqibʼ che upatanexik ri Jehová. Ketobʼan che uyakik y usukʼumaxik Ja rech Ajawbʼal y nikʼaj chik, kkitzijoj ri utzij ri Dios pa nikʼaj chi chʼabʼal y ketobʼan pa Betel. Xuqujeʼ kkiya tobʼanik chke ri qachalal che kkiriq kʼax rumal jun kaqiqʼ jabʼ o kabʼraqan, ketobʼan che uqʼaxexik ri e wuj pa nikʼaj chi chʼabʼal, e precursoras y misioneras. Junam kukʼ ri qachalal achijabʼ, ri qachalal ixoqibʼ xuqujeʼ kebʼe pa ri tijobʼal re precursores, re evangelizadores y re Galaad. Are kʼu ri qachalal ixoqibʼ che e kʼulanik kkitoʼ ri kachajil rech kkibʼan ri kichak pa ri utinamit ri Jehová. Wet mat kkiya ri kitobʼanik ri qachalal ixoqibʼ riʼ, ri e achijabʼ che e «sipanik chke ri winaq», kekun ta riʼ kkibʼan ri kichak (Efes. 4:8). ¿La kpe pa qajolom jas kqabʼan che kitoʼik ri e qachalal ixoqibʼ che sibʼalaj kechakun che upatanexik ri Jehová?

14. Junam rukʼ ri kubʼij Salmo 68:11, ¿jas kkibʼan ri e utz taq kʼamal bʼe?

14 Ri e utz taq kʼamal bʼe ketaʼm che «e kʼi ixoqibʼ» sibʼalaj kkaj kechakunik y e kʼi chke utz kkibʼan che utzijoxik ri utzij ri Dios (chasikʼij uwach Salmo 68:11). Rumal laʼ ri e kʼamal bʼe kkaj kketaʼmaj chkij. Abigaíl che xojchʼaw kan chrij nabʼe, utz krilo chiʼ ri e qachalal kkitaʼ che jas kubʼij are chiʼ kutzijoj ri utzij ri Dios rech ri winaq utz kkitaʼ. Areʼ kubʼij: «Wariʼ kinutoʼ che rilik che Jehová uyaʼom jun lugar chwe pa ri utinamit». Ri e kʼamal bʼe xuqujeʼ ketaʼm che ri e sukʼ taq qachalal ixoqibʼ che e ko pa ri kikojonik kekunik kekitoʼ ri e qachalal che majaʼ más kijunabʼ chuwach ri kʼax kkiriqo (Tito 2:3-5). Wariʼ kukʼutu che rajawaxik kqamaltyoxij y keqaloqʼoqʼej ri e qachalal ixoqibʼ.

CHQATOʼ KIWIʼ RI E QACHALAL IXOQIBʼ

15. ¿Pa jas jastaq kajwataj wi utoʼik kiwiʼ ri e qachalal ixoqibʼ?

15 Jujun taq mul kajwatajik che ktoʼ kiwiʼ ri e qachalal ixoqibʼ (Is. 1:17). Jun kʼutbʼal, jun qachalal malkaʼn o jachom kanoq weneʼ kajwatajik che ktoʼ uwiʼ o kajwataj tobʼanik che ubʼanik jujun jastaq che ojer are kbʼanow ri rachajil. Jun qachalal che nim chi ujunabʼ kajwataj utoʼik rech kchʼaw kukʼ ri kunanelabʼ. Y jun precursora che kubʼan chi nikʼaj chak pa ri utinamit ri Jehová weneʼ kajwatajik che ktoʼ uwiʼ we kyoqʼik rumal che kel ta más che utzijoxik ri utzij ri Dios junam che kkibʼan ri e nikʼaj chi precursores. ¿Jas kqabʼan che kitoʼik? Chqilaʼ chi jumul ri ukʼutbʼal ri Jesús.

16. Junam rukʼ ri kubʼij Marcos 14:3-9, ¿jas xubʼan ri Jesús che utoʼik uwiʼ ri María?

16 Ri Jesús xubʼan ta kebʼ ukʼuʼx che utoʼik kiwiʼ ri e qachalal ixoqibʼ chiʼ xeyoqʼik. Jun kʼutbʼal, xutoʼ uwiʼ ri María are chiʼ xyoqʼ rumal ri Marta (Luc. 10:38-42). Y xutoʼ chi jumul uwiʼ are chiʼ ri e nikʼaj chik xkichomaj che utz ta ri xubʼano (chasikʼij uwach Marcos 14:3-9). Jesús retaʼm jasche xubʼano. Rumal laʼ xubʼij ri utz taq tzij riʼ che: «Utzalaj chak xubʼan chwe. [...] We ixoq riʼ xubʼano jas ri xkun che ubʼanik». Xuqujeʼ xubʼij: «Apawijeʼ taneʼ ri ktzijox wi na ri tzij re kolobʼal ibʼ cho ronojel ri uwach Ulew, chilaʼ xuqujeʼ ktzijox wi na jas ri xubʼan we ixoq riʼ chwe». Qastzij ri xubʼij rumal che pa wajun kʼutunem riʼ tajin kchʼaw chrij. ¡Qastzij riʼ che wariʼ sibʼalaj xukubʼsaj ukʼuʼx ri María! Y sibʼalaj utz che Jesús xujunamisaj ri utzijoxik ri utzalaj taq tzij pa ronojel ri uwach ulew rukʼ ri xubʼan ri María.

17. Chabʼij jun kʼutbʼal che kukʼutu che rajawaxik kqatoʼ uwiʼ jun qachalal ixoq.

17 ¿La kqatoʼ kiwiʼ ri e qachalal ixoqibʼ chiʼ kajwatajik? Chqachomaj che e kʼi qachalal kkilo che jun qachalal ixoq che Testigo ta ri rachajil amaqʼel matam kopan pa ri e riqbʼal ibʼ y chanim kel bʼik. Xuqujeʼ qas ta keʼukʼam bʼi ri e ral pa ri riqbʼal ibʼ. Rumal laʼ ri qachalal kkimaj uyoqʼik y kkichomaj che rajawaxik ri qachalal ko ktakʼiʼ chuwach ri rachajil. Are kʼu ketaʼm taj che ri qachalal ixoq sibʼalaj kukoj uchuqʼabʼ chuwach ri kʼax. Kkun taj ktaqan pa uwiʼ ri utiempo y pa kiwiʼ ri e ral. ¿Jas rajawaxik kqabʼano? We kqabʼij utz taq tzij che rumal ri tajin kubʼano y utz kojchʼaw chrij kukʼ ri e nikʼaj chik, weneʼ wariʼ ktobʼanik rech kyoqʼ ta chik.

18. ¿Jas chi jun jastaq rajawaxik kqabʼano rech keqatoʼ ri e qachalal ixoqibʼ?

18 Jun chi jastaq che rajawaxik kqabʼano rech kqakʼutu che qas kojok il chke ri e qachalal ixoqibʼ are kitoʼik rukʼ jastaq che qas kajwataj chke (1 Juan 3:18). Ri qachalal Annette, che are kchajin ri unan che yawabʼ, kubʼij: «E jujun taq wachiʼl keʼul che nutoʼik rech kinkunik kinbʼan chi jujun jastaq o kkikʼam lo qawa. Wariʼ kubʼano che kinnaʼo che qas in kʼo pa ri congregación y che ri qachalal qas kinkaj». Jun qachalal xuya pixabʼ che ri qachalal Jordan chrij ri kubʼan che uchajixik ri uchʼichʼ. Areʼ kubʼij: «Sibʼalaj utz kwilo che ri e qachalal qas keʼok il chwe».

19. ¿Jas nikʼaj chi jastaq rajawaxik kkibʼan ri e kʼamal bʼe che kitoʼik ri e qachalal ixoqibʼ?

19 Ri e kʼamal bʼe xuqujeʼ rajawaxik keʼok il che ri kajwataj chke ri e qachalal ixoqibʼ. Ketaʼm che ri Jehová kril ri kkibʼan che kilik (Sant. 1:27). Rumal laʼ, junam rukʼ ri Jesús, utz ri kichomanik y are ta kbʼan ri kkichomaj e areʼ we kuya kkʼex jun jastaq e areʼ kkibʼano (Mat. 15:22-28). Are chiʼ kkitoʼ ri e qachalal ixoqibʼ, utz ubʼanik kkibʼano. Jelaʼ ri xukʼulmaj ri qachalal Kia are chiʼ xukʼex rachoch. Are chiʼ ri kʼamal bʼe re ri grupo xuta che ri Kia kukʼex rachoch, xubʼij chke ri qachalal che we kkibʼan toqʼobʼ kkitoʼ. Kia kubʼij: «Wariʼ xubʼano che kinbʼison ta más. Rukʼ ri kitzij y ri kitobʼanik xwilo che ri e kʼamal bʼe qas nim kinkilo y xaq ta nutukel in kʼo chuwach ri kʼax».

KONOJEL KAJWATAJ RI QATOBʼANIK CHKE

20, 21. ¿Jas kqabʼan che ukʼutik che nim keqil wi ri e qachalal ixoqibʼ?

20 Pa ri congregaciones e kʼo kʼi qachalal ixoqibʼ che sibʼalaj kechakunik rumal laʼ rajawaxik keqatoʼ. Are chiʼ xqil ri ukʼutbʼal ri Jesús, xqetaʼmaj che rajawaxik kqakoj qachuqʼabʼ rech kojkʼojiʼ kukʼ ri e qachalal ixoqibʼ, kqetaʼmaj kiwach, kqakʼut chkiwach che kqamaltyoxij ronojel ri kkibʼan che upatanexik ri Dios y chiʼ kajwatajik, kqatoʼ kiwiʼ.

21 Pa ri kʼisbʼal carta che Pablo xutzʼibʼaj chke ri romanos, xutzʼibʼaj kibʼiʼ nueve cristianas (Rom. 16:1, 3, 6, 12, 13, 15). Qastzij riʼ che ri e qachalal ixoqibʼ xuya kichuqʼabʼ are chiʼ xkita che xyaʼ rutzil kiwach xuqujeʼ xbʼix utz taq tzij chkij rumal ri Pablo. We oj xuqujeʼ keqatoʼ ri e qachalal ixoqibʼ, kqakʼutu che nim keqilo y che e qafamilia espiritual.

BʼIXONEM 136 Jehová kattewchinik

^ párr. 5 Ri qachalal ixoqibʼ kkiriq kʼi kʼax. Pa wajun kʼutunem riʼ, kqilo jas kubʼan ri ukʼutbʼal ri Jesús che qatoʼik rech keqatoʼ ri e qachalal riʼ. Kqil na che ri Jesús xuya utiempo chke, nim xerilo y xutoʼ kiwiʼ.

^ párr. 5 Kʼexom jujun bʼiʼaj.

^ párr. 6 Jun winaq che kʼo retaʼmabʼal chrij ri Biblia kubʼij: «Ri tijoxelabʼ ketʼuyiʼ chkixukut ri e katij, rech kkitijoj kibʼ rech pa ri petinaq keʼux ajtijabʼ, are jun eqelen che yaʼtal ta chke ri ixoqibʼ kkibʼano. [...] Weneʼ rumal laʼ ri achijabʼ judíos utz ta xkil ri xubʼan ri María».

^ párr. 9 Ri e kʼamal bʼe kkichajij kibʼ are chiʼ kkiya tobʼanik che jun qachalal ixoq. Jun kʼutbʼal, xaq ta kitukel kebʼe che uchʼabʼexik jun qachalal ixoq.

^ párr. 65 RI KUKʼUT RI E WACHBʼAL: E kʼi qachalal kkesaj uwach ri Jesús chrij ri xubʼan che kilik ri e sukʼ taq ixoqibʼ: jun kʼamal bʼe tajin keʼutoʼ e kebʼ qachalal che ukʼexik ri ullanta ri kichʼichʼ, jun chik xopan che uchʼabʼexik jun qachalal yawabʼ y jun chik rukʼ ri rixoqil xeʼopan rukʼ jun qachalal ixoq y ri ral che ubʼanik ri kiqʼijilanik pa ri familia.